Leku-izenak

(...)
Creemos de interés el publicar reunidos ciertos discutidos sufijos toponímicos para obtener de este modo relaciones entre los mismos pues a veces resultará que sean distintas formas evolutivas del mismo en el tiempo o en el espacio. // Los agruparemos de la siguiente forma: //...// -ue. (sin guen), Orue, Narkue, Anué, Juxue, Aquilué, Binué, Senegué (de guen?), Serué, Gillué, Sesué, Ujue, Unzue.
(...)

(...)
Con los materiales que acabamos de presentar al lector vamos a intentar el inducir algunas reglas generales más que nada como proceder heurístico con hipótesis de trabajo. //...// El -iz [1.- Que se pronuncia -itz, ya lejano del -ez castellano] no me parece alienígena aunque así lo escribiera Arana Goiri, pues hasta el P. Arriandiaga dice que «parece difícil atribuirlos a raíz erdérica» (Zabala, obra citada, pág. 363). Le tengo por un sufijo idéntico al vasquísimo de -tza como se ve en Arruiz, Arrutza; Marmiz, Marmex; Heriz, Erize; Olaiz, Olatza; Ormaiz, Ormaza; Maiz, Maiza; Erdoiz, Erdoza; Erraiz, Errasti; Alaiz, Alaiza, Aratxa; Argaiz, Argatxa; Sustaiza, Sustatxa; Ariz, Aretxa; Endaiz, Endatxa; Urriz, Urretxa; Arkiz, Arkitza; Araiz, Araitza; Moraiz, Moraza; Moriz, Moraiza; Arraiz, Arraitza; Galdiz, Galdotze, Galdós, Galdotza; Beraiz, Beraza; Artaiz, Artaza; Barkoiz, Barcus, Parkotxa. // Este -iz cambia hacia Oriente por ejemplo de Aniz en Anué, de Nardiz en Nardués; Alluiz y Allue; el -ués se encuentra en los partidos de Sos, Jaca, Huesca y Boltaña. Gardués parece corresponde a Garduza, Bentués a Bentoiz; Ujué a Uxua; Bagüés a algún probable Bagoiz; Biscarrués a Biskarza y a su correspondiente teórico Bizkarriz; Argués a Arguz y a Argiz; Anduiza, Andués; Angiz, Angüés; Anoz, Anués; Nabaskoitze, Navascués; Arbaiza, Arbués; Aragués a Araguzia; Astarloa tenía a -iz por altura y Arruza lo tiene por cosa aguda. //...// Menéndez Pidal (citado por Bosch Gimpera) habla de los sufijos -toi, -oi, con sus diptongaciones -ue y -ui y será interesante el aplicar esa derivación a nombres terminados en ue. // Me daría por satisfecho si estas notas motivaran ampliaciones de D. Odón Apraiz, tan bien orientado en esta materia y del señor Estornés, que ha vivido en el Roncal, zona muy bien situada para estudiar la transición al -ué y al -ués.
(...)

(...)
El origen secundario de -j- puede señalarse en muchos casos: [...] 2) De la palatalización de s o z, en primer lugar del grupo -is-, -iz- entre vocales (vizc. Elejabeitia, Lejarcegui, grafía anterior Elexabeitia, Lexarcegui), y, en general, en contacto con una i: // Ap. Ojinaga, Oxinalde, caserío de Ezquioga (of. Ojinalde) de osin “sima”. // Ap. Urquijo, probable variante de Urquizu, Urquizo. // Of. Régil (Guip.), pop. Errezil(l), doc. Errizil (1186-1193). // Si Ujué en Nav., doc. Usua, Ussua, Ussue, Usxue, Uxua, Uxue, tiene algo que ver con el vasc. urzo, uso “paloma”, se trata de un grupo original -rz-. // La pronunciación de esta j oficial es š, sorda, en la citada comarca vizcaína [de Guernica]. [14. oharra: Debo a fray Ignacio de Omaechevarría las precisiones acerca de la distinción de š y ž intervocálicas en Vizcaya]
(...)

(...)
1-Fonetika-fonologia maila: 1.1.-Bokalak: 1.1.1.Irekitzea: Ikus hurrengo puntua. 1.1.2-Hersketa: -Astrakastillu, Kastillu [Erdararen eraginez bukaerako -o hori berriz ireki da, eta hortik Astacrastillo (1628), eta egungo Castillo]. Ollatio (1564, 1598, 1654) / Oliatu (1594, 1657, 1768), Ullatu (egun)-n hersketa gauza zitekeen, baina irekitze goiztiarra ere bai. 1.1.3-Elkartuaren lehen osagaiaren azken bokala: Apofonia toponimo hauetan gauzatzen da: Artabakoitz, Artazabal, Astabidea, Basandia [Bokal batzea burutu aitzinetik apofonia gertatu zatekeen], Otsalarraña. 1.1.4-Asimilazioa: -Viperatu (1534) > Pipiratu (1603az geroztik). 1.1.5-Disimilazioa: -Disimilazioa bide dugu Akirazabal-en lekukotasun batzuetan: Equyra cabal (1634), Equiraçabal (1677)... Arruntena, halaz ere, a-dun aldakia da, eta gaurregun azken honetatik ateratako forma erabiltzen da (Lakilazaba). -Disimilazioaren ondorio da, halaber, Arbolaga-ren Erbolaga (1793) aldaera. Hau, alabaina, berandu azaltzen da, euskara desagertu ondoren. 1.2-Diptongo eta hiatoak: -Uxueko euskal leku-izen zaharretan diptongo hauek ageri zaizkigu: [ai] (Arteko haitz, Lezkairu, Zapaiz...), [oi] (Artabakoitz, Idoitxiki), [au] (Aurino, Lauzatea, Zaubio...), [ja] (?) (Aliaga, Andiaga) [Ez dakigu izen hauen ahoskera zaharra zein den], [je] (?) (Aitzandieta), [wa] (Juan de Marttia, 1774, Juangarziarana), [wi] (Ardui). -Monoptongaketa burutu da Apezalorra eta Apeztegialorra-ren modukoetan. -Haitz osagaia duten bi leku-izenetan [ai] diptongoaren monoptongaketa goiztiarra dugu: Ayzcanbela (1604) > Escanbela (1688), Ezcanbela (1688), Ayzquieta (1602, 1603) > Ezqueta (1631), Ezquieta (1634). Garai berean edo beranduago, halarik ere, ai-dun aldaera edireten dugu: Ayzquieta (1631), Aizcanbela (1725, 1730), egun e-duna erabiltzen denagatik (Eskanbela, Ezkanbela). -Haitz osagaia duen beste toponimo batean, aldiz, ai- > a- laburketa agertzen da, ez monoptongaketa: Ayzpeaga (1588), Aizpiaga (1722) > Azpiaga (1786, 1789). Laburketa hau, dena den, euskara galdutakoan gauza zitekeen. -Mear-etik miar dugu 1707ko Buzumiar-en, baina 1768an Buzumear ageri da. -Jaun-etik Juan dugu 1774eko Juan de Marttia-n, metatesiz. 1.3-Bokal batze, erortze, eta garatzea: 1.3.1-Aferesia: -Abuñaga (1588) > Buñaga (1622) [Fetxa hau baino franko beranduago ere aurkitzen dugu a-dun aldakia (1766an, kasu).] > Muñaga (egun); Recacarra (1618), Recazar (1644)... [Inausketa hau notarien bizkar utzi beharko dugu, itxura guztien arabera.], Essatea (1633) > Satea (gero, gaur arte). 1.3.2-Anaptisia: -Gurutzegibela, Gurutzezabala... 1.3.3-Apokopea: -1698ko Aldaydarrea Aldaidar bihurtzen da 1767an, euskara galdua edo gal zorian zegoenean. Guztiarekin ere, apokope hau -darre (< larre, gure irudiz) elkartuaren bigarren osagaian egoteari zor zaio (cf. Larluz, Kapanalar...) eta azentuaketarekin dago loturik. 1.3.4-Bokal bategitea: -aa > a: Basandia, Juangarziarana (1772), Lauzatea, -uo > o: Gazteluondoa (1593) > Gastelondoa (1631), Gaztelondoa (1634). 1.3.5-Paragogea: -Boxagarea, Eskobarea. 1.3.6-Protesia: -e-ren protesia dugu erreka, erripa eta ezkabia izenetan. 1.4-Kontsonanteak: 1.4.1-Bustidura: -[VinV] > [ñV] dugu Uxuen: Balsalarraña, Otsalarraña, Pirolarraña. -Ez da tz -> tx / Vi - V edo tz -> tx / }i - gauzatzen: Artebacoyza (1625), Artabacoyza (1633), Artebacoiz (1677), Ertecoyça (1605), Ertecoayz (1654), Artecoaiza (1705)... -[z] ez da sabaikaltzen [izV] testuinguruan: Burnizirieta [Hemen berriz ere morfema muga dugu bokal sabaikariaren eta txistukari bizkarkariaren artean.]. -[izC] eta [VizC] bere horretan gordetzen zirela dirudi: Bizkarra, Aizkanbela, Aizketa, Aizpeaga [Azkeneko hiru izen hauetan [z] sekundarioa da, eta [tz]-tik atera da.]. -Horzkari ahostuna ez da sabaikaltzen [indV] testuinguruan: Chindilochaga (1631, 1634), Chindorochiaga (1710), Chindorochaga (1732). -Horzkari ahoskabea ez da bustitzen [itV] segidan: Yturriberri (1667), Yturri car (1603), Yturrizar (1806), Ytturrizarra (1780), Turruzales [tùrruzáles] orain, Malliturri (1780), Maniturri [mànitúrri] gaurregun Uxuen [Orain Mantxintxurreta edo Mantxantxurreta dugu, baina bigarren [tx] berria da, eta desitxuraketa prozesuan sortu da, lehenaren eraginez: Manchiriyturria (1606), Manchi liturry (1699), Manchiliturrieta (1685), Machariturrieta (1802), manchiturieta (1803), Machiturrieta (1847), Manchanturrieta (1857)]. -Maileguetan erdarazko [ill] zegoen-zegoenean gordetzen da: Astrakastillu, Kastillu. -Beti Juan dugu, bai Jaun-etik heldu delarik, eta bai Juan 'Jon'-etik heldu delarik: Juan Done Martia, Juandeigal, Juangarziarana, eta ez dugu beste herri batzuetan azaltzen den [j] > [x]-ren adibiderik. 1.4.2-Hasperenketa: -Jatorrizko hasperenketaren ordez zenbait tokitan azaltzen den herskari belare ahostuna ez dugu Uxuen aurkitzen. Aho osagaia izan dezakeen leku-izen bakar dudazkoa dugu, eta beraz ezin baieztapen biribilik egin oraingoan ere: Buzakao (cf. Lergako Iturgutiagoa, Iturloiagoa). 1.4.3-Herskariak: -Hitz hasieran herskari ahostunak edireten ditugu: Balsalarraña, Barallas, Berage, Beraiz, Berroandia, Beskos, Bigas, Bikuaga, Billeta, Boxagarea, Burnizirieta, Busazarra, butzu [Izen honek b- ohi du komunzki, baina kasu batean elkartuaren bigarren osagaian p- dauka: Galaputzu. Ikus honetaz Uxueko toponimiaren azterketa egitean dioguna], dorre, Galaputzu, gaztelu, gorte, baina herskari ahoskabeak ere badira: Kaltxista, Kastillu, Korralandia, Pirolarraña, Pe¬tringesala, Pikarana... Batzuetan ahostuna eta ahoskabea azaltzen dira: Corboran (1634), Corborana (17168), baina Gorgoran (1685); Durtunbera (1602), baina Turtunbera horrez geroztik, gaur arte (cf. Dipulaçea Morionesen 1530ean, Tipulaçea edo Tipulacea gero). -Latineko bokal arteko herskari belare ahoskabea bere horrela gordetzen da euskaraz: aq(u)ila > Akira(zabal), lacu > Laku... -Txistukari ahoskabe ondoan herskari ahostuna ahoskabetu egiten da: Aizkanbela. -Hortz-hobietako albokoaren ondoan d ohi dugu: Aldabea, Aldaidarrea, Aldamara. -Hortz-hobietako sudurkariaren ondoan d dugu behin, Sandimas izenean. -Latineko herskari geminatu ahostuna herskari ahostun bilakatu da Uxuen Abaiz (1618, 1667) edo Abaiza (1696) toponimoan. Dena den, ez dago zeharo garbi Epaiz herriarekiko fazeria den edo beste zerbait. Lehen kasuan hizkuntza ofizialaren eraginari zor lekioke b-dun aldakia (cf. Eslaba eta Lerga). Nolanahi ere, hizkera arruntean apez genuela segurua da (Apeztegialorra, Apezalorra). 1.4.4-Ezpainkariak: -Abuñaga-tik, hasierako bokalaren aferesiaren ondoren, Muñaga atera da, hots, b- > m- aldakuntza burutu da, asimilazioz seguraski. -mb / b / m aldizkatzea aurkitzen dugu hitz barruan (baina elkartuetan), Lakumulatu eta Santakaramuru-ren aldakietan (ikus bi sarrerok). -Latineko f-tik b- atera dateke Bagarana-n, irudi duena (bago, alegia) badago. Bikuaga-n f- > b- segurua da. -Oso ugariak dira m-z hasten diren leku-izenak: Madonalorra, Makarreta, Malliturri, Mantxiriturrieta, Matxaz, Mostrakas... -Kasu batean b- > p- pausoa aurkitzen dugu: Viperatu (1534) > Pipiratu (horrez geroztik, egun arte). Hemen, irudiz, asimilazio bikoitza dugu. -Ez dago f-z hasten den euskal leku-izenik. 1.4.5-Txistukariak: -[s], [z], [x], [ts], [tz] eta [tx] genituela segurua da. -Herskari ahoskabe aurrean Uxuen, Nafarroako beste hainbat lekutan bezala, [s] > [z] aldakuntza edireten dugu: Escanbela (1618) / Ezcanbela (1688). Hau kontu grafiko hutsa izan liteke, edo notariek euskarazko hortz-hobietako apikaria eta bizkarkaria nahastearen ondorea. Zernahi gisaz, egun ere [z]-z edo [s]-ren ondorengoa den [z]-z ebakitzen da. -Aizkanbela-n ikusten den bezala, [tz] > [z] gertatu da herskari aitzinean. -Latineko (eta erromantzeko?) [s] > euskarazko [z] dugu: Ezkabiazuloa, Zautelu, Zazu. -Elkartuaren bigarren osagaian ere -zar 'zahar' edo -zuri dugu beti, ez beste toki batzuetako -xar edo -xuri [Beste toki horietan aldaera bustiak ez bustiekin batera azaldu ohi dira.]. -Zoko dugu gure alderdiko izen honen lekuko (toponimo) bakarrean. Azpimarratzekoa da elkartuaren bigarren osagaian egonik ere -z- ([z] lehenik, [z] egun) aurkezten duela beti. -Santxotoria-ren 1734eko Chanchoteria eta 1752ko Chanchotoria aldakietan txistukari asimilazio arrunta dugu, eta gauza bera dugu Suchu (1602, 1605, 1619, 1628...) / Chuchu (1593, 1613, 1634...eta egun) aldizkatzean [Lergan Sucho dugu 1588an eta Suchu hurrengo urtean.]. -Hitz hasieran eskuarki s- edo z- izan arren, tx- ere azaltzen da Txindilotxaga, Txorria (< Etxorria?) eta Txutxu (< Sutxu)-n. -S- eta z- edireten ditugu Sulunbate(zoko) toponimoaren aldaeretan, eta zaharrena lehendabizikoa dela irudi duenagatik, kontua ez dago zeharo garbi. Z-dun aldakiak bukaerako zoko-ren eraginari (asimilazioari, alegia) zor dakizkioke. 1.4.7-Sudurkariak: -n-z hasten den toponimo zahar seguru bakarra dugu: Nobeleta. Honen oinarrian, agerian denez, nobela mailegua dago. 1.4.8-Albokoak: -Bokal arteko latineko hortz-hobietako albokoa dardarkari bakun bilakatu da euskaraz, alegia, -l- > -r- pausoa burutu da: akila (< aquila) > Akira(zabal). -Latineko alboko geminatua l bilakatu da Uxuen, beste edo¬non bezala: Gaztelu(ondoa), Zautelu. 1.4.9-Dardarkariak: -Jatorrizko Pirolarraña Pelolarraña bihurtu da 1634ean, Pilolarraña 1724ean, Pilalarraña 1767an, alboko asimilazioz edo dardarkari disimilazioz. Gero, haplologiaz, egungo Pilarraña atera da. 1.4.10-Kontsonante-multzoak: -Uxuen bat baino gehiago dira -tr- multzo itxuraz arrotza duten leku-izen zaharrak: Mostrakas, Otrollos, Otroperitzu, Petringesala. Hauetan ez dugu sekulan tarteko bokala duen aldakirik aurkitu. 2-Morfologia maila: 2.1-Deklinabidea: 2.1.1-Leku-genitiboa: -(e)ko zen singularreko morfema: Abaizko zuloa, Arteko haitz. 2.1.2-Genitiboa: -Badakigu mugagabearen morfema -en zela: Mikelenzabal. Petringesala-n kasu marka laburtua dago. 2.1.3-Inesiboa: -Errekazarra-ren 1806ko Recazarea aldakian inesiboaren hondarra datekeen -ea dugu. 2.2-Elkarketa-eratorketa: 2.2.1-Lehen osagaiaren azken bokalaren erortzea eta azken lekunean gelditu kontsonantearen desagertzea: -Ardui; Galaputzu; Yturraldea (1537); Yturzarra (1782). 2.2.2-Atzizkiak: -aga: Abuñaga, Andiaga, Dorrondiaga, Zaldunaga... -ana: Erlosiana. -as (?): Bigas, Mostrakas... -az (?): Matxaz. -dui: Ardui, Lizardui. -eta: Aitzandieta, Aizquieta (1602), Ezqueta (1631)... -gu (?): Berau (1588) -ino: Aurino. -iru (?): Lezkairu. -iz (?): Zapaiz. -ki (?): Alda(i)zkia. -oki 'toki' (?): Burgaloki. -os (?): Beskos, Munos. -tegi 'etxe', 'toki': Apeztegialorra. -tu (?): Pipiratu, Zabartu. -tze: Areatzeta, Lezkatzea. 2.2.3-Hitzen forma: -andre, ez andere [Osagai hau duten bi leku-izenak oso berandu agertzen dira, eta ez dakigu XVI. Eta XVII. Mendeetan zer aldaki erabiltzen zen]: Andrebutzu, Andresoro. -arte eta erte: Ertecoayz (1654), Artecoaiza (1705). -bakoitz, ez bakotx: Artabakoitz. -drinda, ez drunda, ginda, inda...: Drinda, Drindabe. -gesal, ez gezal edo gezari: Petringesala. -handi, ez haundi: Aitzandia, Aitzandieta, Basandia, Berroandia, Etxeandieta, Korralandia... -txiki edo txipi: Lerbezchipi (1593), Otrollos Chiqui (1686), Zubitxiki. -zar dugu beti, sekulan ez xar, baita elkartuaren bigarren osagaian ere: Busazarra, Errekazarra, Erripazarreta. -zuri dugu, ez xuri, baita elkartuaren bigarren osagaian ere: Mugazuria (cf. Leatxeko Mendixuri). 3-Semantika maila: 3.1-Izenak: Aldabe '(herri ondoko) eremu aldapatsua', aldai 'aldapa, mendi-hegala', alda(i)zkia 'aldapa' (?), altxunbide 'ardibidea', alor, andre, apez, apeztegi 'apezetxea', arbol(a), ardui, arte, astabide, asto, ate 'harratea', bago (?), balatu 'toki hesitua' (?), bal(t)sa (?) [Ez dakigu seguru Balsalarraña toponimoan baltsa 'idoia' daukagun. Edozein moduz, hots afrikatuaren frogarik ez dugu], barrio 'auzoa' [Ez dakigu hitz hau hizkera arruntekoa zen edo toponimo bakar batera (Barriozar-era, alegia) murriztua zegoen], baso, Beire, Beltran, berro 'labaki', bide, biku 'pikua, pikuondoa', bizkar, boxagare 'ezpeldia' [Oraingoan ere ez dakigu aldi bakarreko mailegua den edo hizkera arruntean ere onartutakoa. Zernahi gisaz, gure alderdian ezpel osagaia duen leku-izen ugari ditugu], burni(a), buru 'gaina', butzu, done 'San' [Uxuen de aurkitu dugu, baina garbi dago latineko done (< domne < d8om8ine)-tik heldu dela, seguru asko dene asimilatuaren bitartez. Nolanahi ere, Jaun Done elementuak ez zaizkio edozein saindu-izeni alboratzen], dorre, drinda, erreka, erripa, eskobare 'isastia' [Ikus Boxagarea-z esan duguna.], etxe, ezkabia, ganbela, gaztelu, gesal, gorte 'korralea', gurutze, haitz, harea, hareatze, haritz (?), harri, harritze (?), hiri, hodi(a) 'errekastoa', horma 'pareta' (?), idoi 'baltsa', iturri, jaun (?) [Juan metatesia jasandakoa da agertzen dena, Uxuen eta beste herrietan, gehienetan Joan-ekin batera.], korral(e), kukulu 'menddikoa' (?), laku 'lintzura', lar 'laharra', lartze 'lahartzea' (?), larrain, larratz(a) 'lantzen ez den eremu zelai-antza', lauza, lauzatze, ler 'pinua', lezka, lezkatze, lizar, lizardui, Martia 'Martín', mendi, Mikel(e), morea 'idoiaren antzeko urtegia' (?), muga, muno, muño 'muinoa' (?), muru (?), mutxurro, mutxurru, mutturru 'punta, gailurra' (?), nobela 'ardantze berria', osin 'asuna' (?), 'osina' (?), otso, Petri 'Pedro', pika 'malda zuta', piro 'ahatea' (?), San Martin, Santakara, sarri 'oihan' [Ez dakigu sarri hau zeharo oihan-en kide den, baina azken honen adieratik hurbil zegoela segurua da.], soro 'alor', udare 'udarea, udareondoa', urka, zabal, zaldi, zaldino 'xaldikoa', zautelu 'xaldukoa', zazu, zuhaitz, zoko, zubi, zulo. 3.2-Izenondoak: Bakoitz, beltz, berri, eder, gorri 'gorria, soila, soildua' (?), handi, luze, makur, mehar, motel [Ez dakigu honen adiera zehatza zein zen.], txiki edo txipi, za¬bal, zar 'zaharra', zuri. 3.3-Posposizioak: Alde, arte, barren, be, gibel, ondo, pe (?). 4-Azentuaketa: Hizkuntz-aldaketarekin batera burutu azentu-aldaketak Sulue-ren 1801eko Sulbe aldaera sorrerazi zuela dirudi. Azentuari berari leporatu beharko zaio, halaber, egungo Sule [súle] laburtua.
(...)

(...)
Ujué herri-izenaren jatorriaz arduratu diren autoreek esandakoa eta izen honetaz geronek pentsatzen duguna ikustera igaro aitzinetik, historian zehar aurkitzen ditugun aldaera ezberdin-nabarrak aztertuko ditugu, bi sailetan multzokatuz. herri-izen hutsa agertzen den lekukoak emanen ditugu lehenik, eta herri-izena elkartu baten barruan azaltzen den lekukoak gero. Honetaz ari garela, Euskaltzaindiak NHI-n izen honen aldaera gehienak bildu dituela aitortu behar dugu, baina, halarik ere, badira akademiaren lanean azaltzen ez diren aldaki gutxi batzuk: 1-Izen soila: XI. mendean. Usxue (1058); Ossue (1062), Ussue, Vssue, Hussue, Uxue (1064) [Id., 307. or., NHI, 200. or.]; Unse (1076) [NHI, 200. or.]; Ussua (1093) [ICT-III, 306. orr.]. XII. Mendean. Uxua (1102) [NHI.]; Ussoe (1111) [Id.,]; Uxuci (1136); Iusua (1150) [NHI.]; Uisua (1155) [J. Jurío, "Cendea de Olza. Toponimia", FLV, 38, 1981, 175-220. orr.]; Uns, Uxue, Vxue (1162) [NHI.]; Ux (1171) [NHI.]. XIII. Mendean. Ussua (1230); Uxoa, Vxoa (1234) [Id.]; Huyssue (1265); Huissue, Uissue, Husse (1280) [NHI.]; Uxoe (1290). XIV. Mendean. Huxue (1356); Uyxue (1372). XV. Mendean. Huxua (Xemeno de) (1412); Ujue (1478). XVI. Mendean. Utsue (1584); Unxue (1587). 2- Elkartu baten barruan: Uxue-. Uxue bidea (Ageza, 1547); Uxuebidea (Lerga, 1550), (Eslaba 1644). Usue-. Usue bidea (Ageza, 1588); Usueco oyanondoa (Lerga, 1592). Uxu-. Uxubidea (Ageza, 1570). Ussu-. Ussubidea (Ageza, 1592). Usu-. Usubidea (Galipentzu, 1597), (Eslaba, 1753). Usso-. Ussobidea (Ageza, 1586), (Oleta, 1646), (Eslaba, 1688). Uso-. Usobidea (Ageza, 1588), (Eslaba, 1705). Lehen multzoan sailkatutakoak, agertze-dataren ordez azpian dagoen errealitate fonikoa kontuan hartuz beste modu honetara ere taldeka daitezke. a- Uxue [ushue]. Usxue (1058); Ussue, Vssue, Hussue (1064); Uxue, Vxue (1162); Huyssue (1265); Huissue, Uissue (1280); Huxue (1356); Uyxue (1372); Utsue (1584)(?). b- Uxua [ushua]. Uxua (1102); Uisua (1155); Ussua (1093, 1230); Huxua (1412) c- Uxoa [ushoa]. Uxoa, Vxoa (1234). d- Uxoe [ushoe]. Ussoe (1111); Uxoe (1290) e- Ujue [ushue] edo [ushwé]. Ujue (1478-tik aurrera, nahiz ez beti) f- Bestelakoak: f.1-Bere baitan sudurkaria dutenak. Unse (1076); Uns (1162); Unxue (1587). f.2-Aurreko azpimultzokoen laburketatik atera ahal izan direnak. Ux (1171); Husse (1280) f.3-Gainerakoak. Ossue (1062); Uxuci (1136); Iusua (1152). Ikusten denez, zaharrenak eta ugarienak Uxue [ushue]-ren adierazleak dira, eta 1478rako aldaera belaretua [J-dun aldaki horiek, alabaina, engainagarriak izan daitezke, ez baita segurua [x] ordezkatzen dutela. Ikus Grafia kontuak atalean dioguna.] azaldu arren, segurua da, elkartuak aztertzean ikusiko den moldean, toponimo euskaldunetan sabai-aurrekoak iraun egin zuela, eta hortaz euskaraz ere gorde zela pentsa daiteke. Egun ere herri-izen asko eta askok bi aldaera ezberdin (nahiz oso antzekoak zenbaitetan) dituzte, bata euskalduna (edo euskaraz mintzatzen denerako), eta bestea erdalduna (edo erdaraz mintzatzen denerako). Errazu [errásu] (gaztelaniaz) / Erratzu [errátzu] (euskaraz); Leiza [léisa] (erdaraz) / Leitze [léitze] (euskaraz)... Bigarren multzoko elkartuak aztertzera igaroaz, diogun bakarrik euskara bizi zeneko lekukotasunak hartu direla aintzat, kasu bat (Eslabako 1753ko Usubidea) zalantzazkoa bada ere, ordurako euskara bizirik zegoela duda egin daitekeenez gero. Bigarren talde honetan ikusten den bezala, aldaerarik zaharrenak Uxue [ushue]-ren alde mintzo dira (Uxue bidea Agezan 1547an eta Uxuebidea Lergan 1550ean), forma laburtuak (hots, lehen osagaiaren bukaerako -e galdu dutenak) aski goiz azaltzen direnagatik, Agezan bereziki. Uxubidea (Ageza, 1570ean); Ussobidea (Ageza, 1586); Usobidea (Ageza, 1588); Ussubidea (Ageza, 1592), Usubidea (Galipentzu, 1597). Forma osoa XVII. Mendean aldi bakar batez aurkitu dugu (Uxuebidea Eslaban, 1644ean); gainerakoetan beti forma laburtu bat edo beste agertzen da. Ussobidea (Oleta, 1646) [PRA-Oibar, 25. k.]; Ussobidea (Eslaba, 1688); Usubidea (Eslaba, 1753). Aldaki laburtuen erabilera ulergarria da, euskal elkartuetan lehen osagaiak hiru silaba edo gehiago dituenean azkeneko bokala galdu ohi dela aintzat hartzen badugu, eta gure kasuan, euskaraz bederen, Uxue izenak hiru silabatan ebakitzen zela irudi du, euskara tradizionalki goranzko diptongoei aiher izan baitzaie. Uxue izenak bere baitan duen kontsonantearen izaerari dagokionez, garbi dago, bai lehen multzoko izenen artean eta bai bigarrenekoen artean, sabaiaurreko igurzkari baten aurrean gaudela, eta -x-dun aldaerak garai batean behintzat nahasgarriak izan daitezkeen arren (kontuan hartu behar da XVI. Mendearen hasierarako gaztelaniazko lehenagoko sabaiaurreko igurzkaria belaretzen dela [Mdez. Pidal, MGHE, 113-114. orr.]), hauekin batera -ss-dun aldaerak azaltzeak -x-ren sabaiaurrekotasuna segurtatzen duela. Lehen multzoko aldaeren artean, gainera, Huissue, Uissue-ren antzeko aldaeretan -i- horrek s (bikoitza)-ren sabaikaritasuna berresteko modu bat dela uste dugu. Uso- edo Usu- formak Uxo- eta Uxu- bustien aldaerak izan zitezkeen, edo soinu busti horien ondorengoak, euskara galduz geroztik. Orain etimologia aztertzera igaroaz, izen honetaz arduratu diren zenbait ikerlariren iritziak aldatuko ditugu hona, geronen iritzia azaldu aurretik: José Moret-ek bere Anales del Reino de Navarra ezagunean [1890ean Tolosan Eusebio Lópezen etxean egindako argitalpena erabili dugu.] Uxueko Ama Birjina agertu zeneko usoaren elezaharra kontatzen du lehenik, alegia, nola orain Uxue herria dagoen mendian uso batek artaldearekin bertan zegoen artzain bati Ama Birjinaren irudia aurkiarazi zion haitzulo batean. Autore hau gero berak kontatutakoaz baliatzen da Ujué izena Usua 'usoa'-tik erakartzeko. Honela dio: "... Y para memoria de la maravilla y de la paloma, que trajo ó descubrió el ramo de oliva, anunciadora de bonanza en aquella inundación de mahometanos, tomó el nombre de Usua, que en el idioma vascongado, vale lo mismo, que paloma, y se llama Santa María de Usua, aunque con el tiempo se ha alterado algún tanto, y se llama Ujué. Los privilegios antiguos Usua le llaman siempre..." [Aipatu idazlana, 163-164. orr.] Arturo Campión idazle eta gramatikaria ere arduratu zen mintzagai dugun izenaz [Obras Completas, XIV, 227-228. orr.]. Autore honek Moretek ematen duen usua hitzean oinarritutako interpretazioa arbuiatzen du [Moret izena aipatu gabe ordea.], eta honen ordez gorago aipatu elezaharrean agertzen den haitzuloa aukeratzen du gure izenaren sorburutako. Campiónen arabera, Huyssué, Hussua, Uxoe edo Uxua euskarazko huts ('ikusmenaz nabari daitekeen ezer ez duena; ohi duenaz, daukanaz edo dagokionez gabetua', HLEH-ren arabera) hitzarekin lotu beharra dago, alegia, elezaharreko haitzuloak bere baitan duen "hustasuna"-rekin. Honela mintzo da autore hau: «Por recuerdo al papel que desempeñó la paloma, se supone que la virgen se denominó de Usoa, que es el nombre de esa ave en vascuence, la cual, por tanto, se lo comunicó a la villa. Yo, sin embargo, opino, que el paraje o sitio se llamaba anteriormente al hallazgo con nombre derivado de uts y descriptivo de la gruta o resquebrajadura de la peña, aunque por influencia del que se dio a la imagen fue cediendo el puesto al segundo. El certificado de origen de la palabra parece que lo ostenta la supervivencia de la sibilante palatal fuerte de uts en la x y ss de las formas arriba colacionadas. Huyssue, Hussua, Uxoe, Uxua que, probablemente, en concepto de quienes las escribieron y pronunciaron, significaban ya "paloma" y no otra cosa» Fco. Javier Zubiaur San Martin Unxeko toponimia aztertzen ari delarik [Toponimia de San Martín de Unx (Navarra)", 450-451. orr.] herri izen honen Unx osagaiaren jatorrian sakontzen saiatzen da, eta zeharka bederen Uxue ere ukitzen du, bi izenok etorki bera izan baitezakete, zenbait autoreren iritziz [P. Clavería Arangua uxuetarraren ustez, adibidez. Azken autore honen iritziak Iconografía y santuarios de la Virgen en Navarra liburuan biltzen dira, Madril, 1942, II ale. Zubiaurrek aipatua, "Toponimia de San Martín de Unx..."-eko 439. orrialdean.]. Zubiaurren arabera, Unx-ek euskarazko huntza landare izenarekin izan lezake zerikusia: "En ocasiones, la documentación sobre este pueblo (San Martin Unx) parece confusa en cuanto a la denominación de la Villa, ya que se la cita (sic) como «San Martín de Usué». El P. Clavería piensa que San Martín de Unx es lo mismo que San Martín de Ujué, pues le parece que en algún tiempo dependió de Ujué esta villa. En algunas cartas de privilegios reales, efectivamente, se le nombra como «Santo Martino de Uxue».....¿Cuál es el origen etimológico del topónimo «Unx»? En vascuence, «untz», «untzá» (sic) significa hiedra. Los Casales, antigua zona histórica del asentamiento del pueblo y hoy destruida, tiene gran cantidad de esta planta trepadora entre sus muros. Tal vez puede tener origen vascónico este topónimo" [Aipatu artikulua, 451. or.] Nafarroako toponimia sakonkien ezagutzen duen Jimeno Jurío historiagile eta ikertzailea ere arduratu da mintzagai dugun herri-izen honetaz. Autore honek, Oltza zendeako toponimia aztertzen ari delarik, euntze 'larre'-ren Iruñerriko eta Nafarroako Erdialdeko egungo Unze, Unzu, Onze aldaera desitxuratuak aipatzen ditu, eta Alaitz eta Izko mendietatik hegoaldera azaltzen diren Unsi, Unse eta Unzue-rekin ez ote daitezkeen lot galdegiten dio bere buruari. Unse aztertzean zera dio, antzina orain baino eremu zabalagoa adierazten bide zuela (Beire ere hartuko zuen bere baitan), eta ondoan duen Ussua, Ussue, Uxua, Uxue, Ujue izena ere Unse, Unsue-tik atera zitekeela, egungo Unx bezala [Cendea de Olza. Toponimia", 188-189. orr.]. Jimeno Juríok eta Zubiaurrek dioten moduan batzuetan ez bide dago Unx eta Uxue bereizterik, hau da, dokumentazioan nahasirik agertzen dira zenbaitetan, baina hala ere, Uxue izena segurua denetan sudurkaridun aldaerak oso gutxi dira (bi) eta zalantzarik gabe [ushue] ordezkatzen dutenak baino beranduagokoak. Hortaz, ez dirudi Uxue Unsue (noiz dokumentatzen da forma hau?)-tik atera denik. Jimeno Juríok idarokitzen duen euntze-rekiko loturari osotara baztertzekoa deritzogu, euntze-ren aipatu unze, unzu...eta beste aldaera desitxuratuak behin tokian tokiko euskara galdu ondoren azaltzen direlako, ez lehenago, eta gure eskualdean, Nafarroako aipatu gainerako eskualdeetan bezala, jatorrizko forma euntze dela duda egiterik ez dago (ikus izen honen etorkiaz Agezako Euntzeberri sarreran dioguna, -tze-ri eskaini atalean). Jendeak ahotan darabilen aspaldiko (Moretez geroztikako, gutxienean) Uxue = Usua, Usoa ekuazioak funtsik baduela ezin uka daiteke. Izan ere, Uxua 1102rako agertzen da lehen aldiz, eta Uxoa 1234ean, eta ikusi bezala Uxue-ren elkarketako aldaera Uxo- edo Uso- da sarri, ez legokiokeen Uxu- (edo usu-). Egia da Usoa-ren jatorria ekialdeko euskalki batzuetako urzo-n bilatu beharra dagoela [Ikus FHV, 362. or. Mitxelenak ez du baztertzen Uxue uso-tik atera zitekeelako ustea. Honela dio irakasle errenteriarrak. "Si Ujué en Nav., doc. Usua, Ussua, Ussue, Usxue, Uxua, Uxue tiene algo que ver con el vasc. Urzo, uso «paloma», se trata de un grupo original -rz-" ("Introducción fonética a la onomástica vasca", SHLV, 555-580. orr.).], baina egia da, berebat, -rz- > -s- aldaketa Nafarroako zenbait eskualdetan gutxienez 1258rako burutua zela, urte honetako lekukoek hortz-hobietako igurzkari apikaria zegoela ezin segurta badezakete ere (Ussoa idatzia azaltzen da XIII. Mendean [FHV, 362. or.]), eta agian aipatu pauso hori lehenago ere gertatuko zen. -Oa / -ua txandaketa, gaurregun, oso azalerraza litzateke, baina ez dakigu gauza bera esan daitekeen duela bederatzi mendeko euskaraz. Beste arazo larri bat sabaiaurreko igurzkariaren presentzia litzateke, bustidura adierazgarria bitxia baita gure ustez herri-izen batean. Dena den, Mitxelenak aipatzen dituen XIII. Mendeko Ussoa horiek nahiko nahasgarriak dira, eta bertan kontsonante bustia dugula esaten ausartzen ez bagara ere, ez dugu uste posibilitate hau zeharo zokora daitekeenik. Guztiarekin ere, eta esan bezala, Usoa-tik abiatuta azalpen errazegirik ez duen Uxue da izen soiletan eta elkartu euskaldunetan dokumentatzen den lehen forma, eta berau da, zalantzarik gabe, azken horietan agertzen den Uxu-, Usu-ren iturburua. Uste izatekoa da, Campiónek idarokitzen duen moduan, usoaren elezaharra bizirik zegoela jendearen artean, eta honek uso- (uxo- ere bai?) agertarazi zuela, elkartuetan gutxienez. Zoritxarrez, Uxue-ren jatorria zein izan daitekeen ez dakigu guk, baina ez dugu uste, Campiónek pentsatzen duenaz bestalde, huts-ekin lotu behar denik. Ez dugu bukatu nahi 1785ean Murillo el Fruton Joaquín de Uxueta izenekoa azaltzen dela esan gabe. Antza duenez, hemen Uxue ([uxwé] seguru aski ordurako) herri-izena dugu, eta -leku-ugaritasunezko -eta atzizkia. Jakina den bezala bukaera hau izen arruntei erantsi ohi zaie (cf. Aitzandieta), eta honek agian Uxue horren azpian behiala horrelako bat zegoela pentsa erazi behar liguke [Abere-izen soilekin ez da oso arrunta, baina hor dugu, adibidez, Aroztegiko Azkoneta toponimoa. F. de Leizaola, TVA, 414. or.].
(...)