Leku-izenak

(...)
Las oclusivas sonoras, empleando este término en el sentido limitado que más abajo se indica, se conservan por lo general, tanto en posición inicial como en interior de palabra: // Γέβαλα (Ptol.), actual Guevara, Guebara (Ál.). // Heredia (Ál.), doc. Deredia, Heredia < herediu, pl. heredia. Cf. también Δηούα (Ptol.), actual Deva, río y población en Guip. // Como es sabido, lo que llamamos oclusivas sonoras se realizan como oclusivas o espirantes, según la posición, con una distribución muy parecida a la del español de hoy. La pronunciación fricativa de la b está claramente descrita por Oihenart a mediados del siglo XVII. // No hay indicios que apoyen la presunción de que el vasco medieval distinguiera entre -b- oclusiva y -u- (-v-) fricativa como el cast. de aquella época. En los documentos se emplean casi indistintamente las dos letras (Zabal- y Zaval-, Ibar- e Ivar-, -barri y -varri, etc.), lo que parece probar que no había más que un fonema y que la realización corriente de este en posición intervocálica era una fricativa
(...)

(...)
[Dermio baten zatiketa. Zabala] Formari dagokionez zabala sarri askotan bakarrik azaltzen da, beste deusen laguntzarik ez duela. Honelakoetan eremu lauak adierazten ditu, eta erdarazko El Llano, Los Llanos-en baliakidea da. Beste batzuetan beste oinarri bati atxikirik aurkitzen dugu, alderdi baten alderdi laua adierazten duelarik. Gehienetan oinarriari zuzenean lotzen zaio, bestelako bitartekotzarik gabe: Abaitzabal (Epaiz), Akirazabal (Uxue), Indurainzabala (Moriones), Xaugizabal (Eslaba), Santsoainzabal (Lerga)... Beste batzuetan, ordea, leku-denborazko genitiboaren morfema ere azaltzen da oinarriaren eta zabala-ren artean: Garandako zabala, Ibarreko zabala (Galipentzu). Adieraz den bezainbatean, zabala-k alderdi lauak adierazten ditu, arestian esan dugunez, bain alautasun hori batetik bestera franko aldatzen dela ezin daiteke uka. Uxuen, esate baterako, Akirazabal Aguilar deitu mendiaren ezpiko aldea dugu (bi hauen arteko etimologia-loturaz ikus Uxueko toponimia aztertzean dioguna), alegia, mendia zelaitzen den gunea, bertan muino, aldapa, erreka eta errekasto ugari dauden arren. Galipentzun aldiz, Garandako zabala eta Ibarreko zabala Garandako harana eta Ibarreko harana deitu haran edo sakanak zabaltzen ziren alderdiak genituen, hau da, bi aldeetako horma moduko mendiko luzeak ("cantera"-k alegia) bukatu ondorengo alderdi zabalak, "pareta"-rik gabekoak.
(...)

(...)
[Dermio baten zatiketa. Zabala] Formari dagokionez zabala sarri askotan bakarrik azaltzen da, beste deusen laguntzarik ez duela. Honelakoetan eremu lauak adierazten ditu, eta erdarazko El Llano, Los Llanos-en baliakidea da. Beste batzuetan beste oinarri bati atxikirik aurkitzen dugu, alderdi baten alderdi laua adierazten duelarik. Gehienetan oinarriari zuzenean lotzen zaio, bestelako bitartekotzarik gabe: Abaitzabal (Epaiz), Akirazabal (Uxue), Indurainzabala (Moriones), Xaugizabal (Eslaba), Santsoainzabal (Lerga)... Beste batzuetan, ordea, leku-denborazko genitiboaren morfema ere azaltzen da oinarriaren eta zabala-ren artean: Garandako zabala, Ibarreko zabala (Galipentzu). Adieraz den bezainbatean, zabala-k alderdi lauak adierazten ditu, arestian esan dugunez, bain alautasun hori batetik bestera franko aldatzen dela ezin daiteke uka. Uxuen, esate baterako, Akirazabal Aguilar deitu mendiaren ezpiko aldea dugu (bi hauen arteko etimologia-loturaz ikus Uxueko toponimia aztertzean dioguna), alegia, mendia zelaitzen den gunea, bertan muino, aldapa, erreka eta errekasto ugari dauden arren. Galipentzun aldiz, Garandako zabala eta Ibarreko zabala Garandako harana eta Ibarreko harana deitu haran edo sakanak zabaltzen ziren alderdiak genituen, hau da, bi aldeetako horma moduko mendiko luzeak ("cantera"-k alegia) bukatu ondorengo alderdi zabalak, "pareta"-rik gabekoak.
(...)

(...)
1534eko Uxueko despoblatuen zerrendan Equyra cabal ageri da, geroko dokumentazio ia guztian Akirazabal(a) edireten dugunagatik. Egun Lakilazaba [lakìlazába] edo Lagilazaba [lagìlazába] esaten zaio. Dorrea duela urte batzuk arte aise bereizten zen, baina orain lur arras dago, bere harri ederrez ondoko gorteak egiteko edo berritzeko baliatu baitira uxuetarrak. Dorrearen inguruan "corraleto"-ak (zaharkinak) ikus daitezke, bai eta inguruko ardantzeetan harri mukuru handiak. Despoblatua zegoen tokiari La Torraza esaten zaio oraindik ere, gaurregun dorrea zeharo hondatua egonagatik. 1677ko aldaerak e- dauka hasieran, 1534eko despoblatu izenak bezala, baina gainerako lekuko gehienek a- dute, eta zalantzarik ez dago hau dela jatorrizko soinua. E-dun aldaera disimilazioz atera dateke, Abaiz herrixkaren euskal izena den Epaiz bezala (ikus Epaizko Abaiz sarrera). Etimologia garbia da. latineko aq(u)ila 'arrano'-tik atera den akira [Mdez. Pidal honela mintzo da (MGHE, 146. or.) latineko qu- multzoaz."el grupo qu-, es decir, la velar c seguida de la fricativa labial v, pierde su fricativa ora en la escritura y pronunciación. quattuordecim catorce... ora se pierde en la pronunciación, aunque se siga escribiendo la u por seguir e o i. quaero quiero..." (127-128. orr.), eta aurrerago. "ante o, e, i la u desaparece en la pronunciación, aunque se conserve en la escritura... aquila águila "] (l > r pausoa arrunta da gure hizkuntzan) dugu, eta zabala ezaguna, hau da, Aguilar (cf. Aquilar [akilár] Agezan eta Bartiquilar < Bartaquilar Galipentzun) dermio menditsua zabaltzen eta zelaitzen (neurri batez behinik behin) den eremua adierazten du. Honek, diogun bidenabar, Aguilar euskaraz Akira- zela esan nahi du. Akirazabal-ek Aguilar, Makarreta, Santa Fe, Pipiratu eta Busa-rekin mugatzen du. Barranco de Akirazabal Aguilar-etatik heldu diren bi errekek bat egiten duten tokian hasten da, eta Busa-raino luzatzen. Dermio honetan Barranco de Busa izena hartzen du [Ikus Aguilar sarreran Barranco de Aguilar-ez mintzatzerakoan esan dena.]. Barranquilla de la Torre de Akirazabal, Carasol de la Torre de Akirazabal zeritzanetik errekaraino jaisten den izen berezirik gabeko errekastoa da. Errekasto honen eta erreka nagusiaren elkargunean Fuente de la Cortadora izeneko iturria dago. Torre-a egun La Torraza deitzen den bera da, hots, Akirazabal herriko dorrea. Carasol de la Torre dorrea dagoen eguzkialdea zen. Bukatzeko diogun toponimo hau, beste batzuk bezala, desagertzeko arriskutan dagoela, ondoan duen Busa dermio eta "corraliza" [Corraliza" honetan Akirazabala ere sartzen da. Ikus Corraliza sarrera.] zabala irensten hasia baita, jendeak sarri askotan "tengo una viña en Busa", "me voy a Busa" bezalakoak esaten dituelarik, "tengo una viña en Lakilazaba" edo "me voy a Lakilazaba" esan beharrez. Dokumentazioan ikusten den moldean, Akirazabal antzina "corraliza" zen.
(...)

(...)
*Esquilonis > *Ezkiroitz > Ezkirotz. La pérdida de la semiconsonante [w] del grupo qu- [kw] es conocido es castellano (aquila(m) > águila [áɣila]) y también en euskera (Akirazabal < akira + zabal, término de Ujué, N, que limita con el de Aguilar, también de aquila, SALABERRI, 1994, p. 717-718)
(...)