a)
(BN-ciz; Urt, H; aidean V-arr-gip, G-azp, B). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (aidian); Gte Erd 148.
En el aire; por el aire. "Est in aere, airean da" Urt I 343. "Airean edukitzea, tenir en l'air" H. "Air, élément. Xoriak airean doazi, les oiseaux volent" Ib. "Aidian juaten dira sorgiñak, biderik okertu barik, [...] por el aire. Euzkixak, iratargixak eta izarrak, aidian osotzen dittue euren bidiak, [...] en el éter" Etxba Eib. "Ileak airean zabiltzan (BN-ciz), [...] ori aidian dijoa (G-azp), jo ta aidean bota zuen (V-arr, G-azp-goi, AN-gip, B)" Gte Erd 148. "Aidian dago puxikia" Elexp Berg. "Aize-bolariak kapelia aidian eruan zostan" Ib. (s.v. aize-bolara).
Tr. Documentado al Norte desde Dechepare y al Sur desde mediados del s. XVIII. Con el sentido de '(volar, andar, ir, desplazarse...) en el aire, por el aire', la forma gral. en todas las épocas y dialectos es
airean (frente al escaso empleo de
airetik (v.
infra AIRETIK); sólo aisladamente se encuentra acompañado de
zehar (AB
AmaE 433
airean zear doian lasto igar bat, y NEtx
LBB 318
errota arriaren negarra / aidean zear doa),
barna (StPierre 21
airian barna abiatu ziren) o
barrena; cf. tbn.
aideak zear en S. Mitxelena (v. ej.
supra
(2)).
Iustu oro iganen da bertan goiti airian / eta egonen eskoinetik iujearen aldean.
E 63.
Hala nola arkuari soka gibelatzean / Urrunago arthikitzen baitu fletxa airean.
EZ Man I 91.
Hek guztiak ioan zaizkigu nola airean lanhoa.
Ib. 113.
Xoriek ere dituzte / bere egoitzak airean.
EZ Noel 49.
Eta arranoak airean dohanean, bere umetara bezala, zuk ere enegana begia edukiko duzula.
Ax 11 (V 5).
Zuek ere hedoi belzak [...] aphur bat egon zaitezte / erori gabe airean.
Gç 76.
Plazerak, tresorak, gloria, airean dituk bolatu.
Ib. 162.
Airean doan osto baten / gisa nauzula moldatu.
Ib. 180.
Nork emanen darozkit hegalak uso bati bezala, hegalda nadintzat, airean noan.
Ch III 31, 1.
Mila zortzi ehun eta hogoi eta zortzian / Mirakulu bat gertatu zen eskualdunen artian. / Protestant bat ezkondurik Ezpeletako herrian / Neska koket bat harrapatu du zabilana airean.
Prot 65.
Inareák emán anitz ta anitz buélta airean, ta apénas arrapatzendú eltxobát.
LE Prog 120.
Aidean egatzen diran egaztietatik pare bana.
Ub 16.
[Demoniuak] barreatzen dira airian eta dabiltza gure üngürünian gure tentatzeko.
CatLan 29.
( s. XIX)
Eguzkia sartzen danean gela baten ekusten dira aidean mota, ispita, lauso bestela ekusten ez diranak.
Mg CC 221.
Pozik egaz egiteko aidean.
Añ LoraS 128.
Ta aidean ezarten dirian tiroak legez, ilten eztitubezalako [...] bizio txarrak ta kaltetsuak.
Ib. 148.
Ni nabill, edo lurrean oñez, edo aidean egaa.
VMg 34.
Begira airean dabiltzan egaztiai.
AA II 169 (III 282 aidean
).
Airean agertu bezain sarri suntsitzen den lanho bati bezala.
Dh 126.
Tirorik zuzenenak ez dira itura elduten. Kolperik indartsubeenak airian geratuten dira.
fB Olg 34.
Mokanesak airean.
FrantzesB I 33.
Txori batek aidian igoteko.
Astar I 87.
Eta nola oihu egiten baitzuten goraki [...] aurthikitzen zuten herrauts airean.
TB Act 22, 23.
Ona non aingerubak / dabiltzan aidean, / Jesus Mariyarekin / Joseren gañean.
Echag 57.
Jainkoak airean / nai du ni ibiltzea, / zu berriz lurrean.
It
ab
149.
Bialdu zuen / usoa airean, / eta biurtzen zaio, / ez joan bezela, / baizik oliba-adar bat / mokoan duela.
Ib. 227.
Amargarren illean / sartu ziranean, / mendien puntak ziran / agertu airean.
Ib. 226 (ref. al Diluvio Universal).
Ez aizeak ustekabean nondik ez dakiela arturik, airean jira-bira oi darabiltzkien geldo illaun ta litxen antzekoak.
Izt C 6.
Ulia bilhatzen du airean enadak.
Hb Esk 237.
Laphurdi bazterrean, iphar alderditik, / Bardoitz mendixken puntan, errekak artetik, / Ikusten da airean bere lur mehekin, / Etxeak dituela xuri gusturekin.
Ib. 151.
Ots onen ondoren bereala airean agertu ziran suzko mingañ-antz batzuek.
Lard 481.
Kapak bota eta autsa airean banatzen zuten.
Ib. 523.
Lurrean legar izpi bezenbat, airean lauso edo pits bezenbat.
Dv LEd 226.
Jaungoikoaren Ama argiz eta gloriaz ingurutua airean agertzea.
Arr May 176.
Ikhusten ere zuen aingeru bat bezala airean eta argiz inguratua.
Laph 72.
Santuba airean goratuba [...] ikustearekin.
Aran SIgn 83.
Ikusi zuan bada airian zeguala, odei argi eder batek inguratua.
Bv AsL 153.
Ikusi zuten airian zijuala txit goi, begiz galtzeraño.
Ib. 169.
Egan doiala aidean.
AB AmaE 280.
Eguzkiak intza histen duanean / Apexa doa beti egalez airean.
Elzb Po 188.
Ostoak errautsarekin haizeak airean derabiltzan bezala, firrindan, xirurikan.
HU Zez 118.
( s. XX)
Odei beltzak phausatü bena zer aidian / Bi debota bi debrü Xikitoren borthan.
Xikito 7.
Aphez bat da heltüko egüerdi phüntin / Edo debeiatüko mila urthez aidin.
Ib. 6.
Pilota jo eta jo airean dabilano.
JE Bur 29.
--Auxen da gizona sartu zaiguna [...] bi bider kallua zanpatu dirazu. --Zertan jartzen dezu nere oñ azpiyan? Naizu aidian joatia?
Iraola 19.
Ezkilak ez direa... jotzeko, xoriak airean ibiltzeko bezala?
Barb Sup 139.
Ilhargi xuri denean / ametsak doaz airean.
Ox 30.
[Lur-txoriak] gora ta gora aidean altxatuz joaten diralako.
Inza Azalp 119.
Aidian ezta errez ibiltzen / ego-muturrak moztuta.
Tx B II 169.
Zebillen ego-aiziak aidean / bezela orbela.
MendaroTx 398.
[Kurrilluak] egaz egin eben moltso baten, eta ene Bertoldin gaxua be eurakaz aidian eruan eben.
Otx 156.
Bele banintz, / joan nindaite airean.
Or Eus 26.
Bidazti-begiek sarri / aidean baso ta iturri: / bertarañokoan ondarra gorri!
Ldi BB 138.
Izpiritu gaixtoak hartua naiz eta airean eremana.
Barb Leg 127.
Landak zidar diran unian / gogai au bajuat airian.
"
Se me escapa el pensamiento por el aire"
.
Laux AB 88.
Zirimolan, airean eta zirurika / Bira-bira doatzi amodio irriz.
Iratz 131.
Lertxunak lerro-lerro airean doazi. / Beroaren lekurat hotzaren ihesi.
Zerb Azk 101.
[Gizonak] aidean bira osoa egiten zuan. Oso ederki.
Anab Poli 88.
(Diru mota bat jaurtikitzen du airean, jira biraka) Aurpegia ala gurutzea?
Arti Tobera 289.
Ta ontzi artan igo bear al genuan aidean?
Anab Aprika 102.
Gizonak airean, harat jauzi, hunat jauzi. Oh! Oh! Oh. Ai hamar urtetan ikusi zirka!
JEtchep 42.
Nere irudimenak egindako amets baten pare izanen da. [...] Aidean asmatutako gaztelu bat, orra.
Vill Jaink 92.
Ostikadak alperrik aidean eman-arazirik.
Osk Kurl 43.
Erran nioten: "Bazagon bihotz atzo elgarren aldean!. / Eta egungo hegaldatuak bi aldetarat airean!".
Xa Odol 321.
Tiro bat igortzen du airean.
Lf (
in
Casve SGrazi 13
).
Aidean ibiltzen dala [Mateo Txistu]
.
BBarand 22.
Hizkuntza ez da hor goien bi hegalez airean dabilen izpiritu mehea.
MIH 392.
Hor nonbait pilatuak dauden bonbak airean barrena bidaltzen hasten ez badira.
Ib. 214.
Hegaztiak, bere ehizerakoan aidean egiten duen ibil-ingurua.
MEIG IX 140.
v. tbn.
Airean: Harb 263. O Po 52. SP Phil 59. Tt Onsa 52. Cb Eg II 32. Arch Fab 195. Gy 227. ChantP 24. Zby RIEV 1908, 771. Ip Hil 137. Canc. pop. in Arb Igand 8. Elsb Fram 135. UNLilia 11. Urruz Urz 16. Etcham 118. Gand Elorri 78 (66 aidean). Lasa Poem 86 (83 aidean). Berron Kijote 191. Balad 133. Aidean: msOñ 204v. Ag Serm 246. Altuna 79. Enb 81. Mde Pr 163. NEtx Antz 12. Bilbao IpuiB 233. Lek SClar 104. And AUzta 94. Casve SGrazi 122.
(Ref. a palabras, sonidos, ruidos...).
Nola uhiñak baititu, aserratu denean / bazterretara banatzen habarrotsak airean.
EZ Man I 205.
Ezen hitzak zer dira hitzak baizen? Airean dabiltza, bainan eztute harririk zaurtzen.
SP Imit III 46, 1 (Mst baduatzü airian; Echve aiziak eramaten ditu
).
Baldin bazabiltza zure barrenaldien miratzen, eztuzu kontu handirik eginen airean dabiltzan hitzez.
Ib. 28, 1 (Ch haizeak daramatzan hitzez
).
Zeñü danga airian eranzünik galzen direnek.
Bp I 145.
Ezen zer dire gizonen solasak, baizen hitz airean galtzen direnak.
Ch III 46, 1.
Baldin ez baduzue erraiten zuen hitzkuntzan endelga daiteken hitz bat, nola endelgatuko dute zer erraiten den? ezen airean mintzatuko zarete.
TB 1 Cor 14, 9 (He airetan mintzo zarete
).
Eta aditu zutenean Jaun Jaungoikoaren [...] boza airean eguerdi ostean.
Ur Gen 3, 8 (Dv arrastiriko haizearen mugan
).
[Lehoa] airian herots egitez / Eta sobera khexatzez, / Akitzen da eta flakatzen.
Arch Fab 103.
Askok itzegiten dute arintasun aundiarekin gizon onezaz. Itz bat ez dakite onen liburuetatik, airian desairez aditua baizik.
Bv AsL 201.
Soiñua aidean gelditu zan, zidarrezko eskilla baten durundia legez.
Ag AL 104.
Hor daudenak ikusten... jujale bortitzak! / Airean ez doatzi zahar hoien hitzak.
Ox 181.
Dulun-dulunka aidean berriz / betiko eskari bera: / "Ermitatxoa eidazu eta / nerea izango zera".
SMitx Aranz 95.
Atsekabezko negar-intzirak aidean.
Gand Elorri 99.
Jai-bezpera [...]. Aidean, txibiriskoen zalaparta.
Anab Poli 78.
Airean ikusten duzue txistu soinua dantzan.
MEIG I 63.
Hacia arriba.
v. AIREAN GORA.
Gurútzean josirík gorazezáten airean.
LE Ong 42r.
En el aire, en el ambente (usos prop. y fig.).
Ta andikijeen Bigiria da Sarauba. Izenak mudeetan dira. Olgeetia ta desonestidadia bijeetan dabil airian.
fB Olg 116.
Beste desonestidade guztia lotsa bagarik airian darabilee dantza atan.
Ib. 67 (v. tbn. 118).
Jouffroy bizi zen mende eta mundu tzar batean; Erlijionearen eta Fedearen kontrako hainitz erakaspen zabiltzan airean.
Lap 16 (V 10).
Aidean ezetasun edo umedaderik baldin balego.
Anab Aprika 85.
Hotelero sartzen da. Ohartzen da, zerbeit behar ez den badabilala airean, bainan ez daki nor akusa.
Larz Iru 70.
Ipui-giro! Kontu zaarrak aidean!
NEtx LBB 155.
Ori Ameriketan etzan arritzekoa, baiña Logroñoko aidean oso lotsagarri jo zuten Anaren jatorria.
Ib. 51.
(Llevar, traer...) en volandas.
"Volandas, en volandas, airean, egaldan
"
Lar.
Khaliña bat lephoti jandarmak thirari, / ene zaiñek ez nahi khorpitza egari / heltü nündien airin, ezinez ebili.
'
Ils m'y amenèrent en l'air, car je ne pouvais plus marcher'
.
Etch 182.
Entierrua nai det egitia / neri bigarren klasian, / lau zapatarik eramatia / gañera berriz aidian.
RAzk Auspoa
7, 27.
Non errientak, beharri batetik harturik, hitz baten errateko ere denborarik utzi gabe, eskolaren erdira ereman baininduen airean!
Elzb PAd 29.
Aidean dakarre agintaria menditarrak beren besoetan.
Ag AL 106.
Zelan ezekiela, Arranondoko ondartzan arkitu eieben euren burua, iñongo min barik. Norbaitek aidean ekarri zitualakoa edo esateieben.
Ag Kr 85s.
Eltzen diyote bi belarriyetatik eta an daramate aidian.
Iraola 35.
Alegia "Iguzkiaren Seme" bat bezala zaukaten barnean, jendeen begietarik urrun, barne batetik besterat eri bat bezala airean zeramatela, haren zango dibinoek etzutelakotz lurrik hunkitu behar.
Ardoy SFran 234.
(Estar, quedar, tener...) en el aire, levantado sobre el suelo; en el aire, sin punto de apoyo.
Besoak zedutzatela / airean altxatuak.
EZ Noel 75 (v. tbn. Lf Murtuts 33 bi besoak airean, NEtx LBB 231 besoak zabal aidean
).
Kordegabe belauniko airean arkitzen zuten. [...] santua zeruko estasisean gelditzen zan.
Cb Just 93.
Azpian zuen mandoa aitzinat zohala, bera airean gelditu zen.
Lg I 316.
Geratzen zaio Ostia Santua auan airean. Itxi nai zukean aua, baña ezin zuan.
AA I 430.
Jaun andi onek airean bezala dauzka, Isaias Profetak dionez "egiak, aldapak, mendiak, itsasoak, ta mundu guzi guzia iru beatzekin [...]".
Ib. 348s.
[Astoa] tripaz gora jarririk, / zankoak airean, / orrontz-onotz jiraka.
It Fab 63 (v. tbn. en contexto similar Gy 308 zangoak airean
).
Makilla bat asko du / baldin bada loirik, / or salto, emen salto / joateko airean, / oñak zikindu gabe / batere bidean.
Ib. 169.
Taula pisu altxatuak / doiean xotx batek airean dauzkanak.
Gy 241 (ref. a una trampa para ratones).
Aurrera korri, / atzera korri, / beti ezpata airean.
Ib. 205.
Soldadu batek ikusi zuen nola airean zegoan, ez zerurako eta ez lurrerako.
Lard 200.
Bertze zortzi gizon eman ziren lan berari. Eta, batzuk airean zaukatelarik birjina saindu hura, bertzeak hari zitzaizkon haren gorputza funditu beharrez gerren mehe batzuekin.
Jnn SBi 175.
Geienak kaltzerpean eukezan eskuak, batek bakarrik erabilzan aidean.
A BeinB 51.
Euskaldunak, itxaropenik onena legez, lauburu edo kurutze bat eroan dabe beti guda guztietara, aidean gizonen buru-gaiñetik, danak ikusi eien ondo.
Ag AL 65.
( s. XX)
Txirulak fandangoa jotzen zualarik, guziak jauzika ta krixkitinka, bi besoak airean.
Lh Yol 33.
Bethi airean, konkolotx, emazte gaixoak ez zakien gehiago nun eta nola gorda bere burua!
Barb Sup 8 (ref. a una mujer a quien el marido acarrea sobre sus hombros).
Lau morrosko ederrek / Euren sorbaldakin, / Aidian dabille kutxa / Zirkin eta zarkin.
Enb 183.
[Muthikoak pirripitako] gibeleko errota bi eskuez airean dauka orai lurretik.
JE Ber 46.
[Balkoinak] ez dituzte baitezpada arinak, dela beren harrizko-zolaz, airean gogorki baita ere azpitik atxikia, dela beren burdin-grilla lodiez.
Ib. 78.
Iduri baitu atherbe luze bat ibaiaren gainean trebes, hegitik hegira airean jarria. [...] zurezko zubi estali bat.
Ib. 44.
Anka aidean dula katua geldi.
Ldi UO 34.
Oin-muturra lurrean, / orpoa, berriz, airean.
"
Levantados los talones"
.
Or Eus 161.
Lurra dardar darabil, airean besoak, / adar bi bekokian bailitu jaioak.
"
Echa al aire sus brazos"
.
Ib. 375.
Antxe eliza jaso bear zan, / amildegi artan kako, / erdi aidean, erdi zintzilik, / aitz zankar batean zalko.
SMitx Aranz 85.
Bet-betan kraska laiteke lur-axal guzia eta [...] berrehun mila zango airean!
Lf Murtuts 13.
Ohoinaren ondoan joaki, makila airean, errabia bihotzean.
Ib. 42.
Zaldiganeko ertzaiñak emen datoz lauazka. [...] sable sendoak aidean, zirti zarta asi dira, jentea burutik beera joten.
Erkiag BatB 146s.
Eta teillatu ori aidean legoke, iñungo aberik eta ormarik eusten eztiola.
Vill Jaink 7.
Aidean darabilla / dardaraz arabitar ankerrak / ojuka aztamakilla.
"
La lanza ya blandea"
.
Gazt MusIx 99.
(AN-gip; aidean BN-arb). Ref.: Gte Erd 283. A voleo (la pelota). v. AIRETIK (b). "Aidean jo du (BN-arb), [...]
airen artu du (AN-gip)" Gte Erd 283.
Pelota aidian artzen / frantzesaren maña, / indarraz artzen dio / nai duan tamaña.
Ud 59.
Etxarrik lênik bota du, goitik; / erdikoek ezin eldu; / Allik erantzun goitik aidean; / botean Uitzik galdu.
"
Ha respondido al aire devolviéndola alta"
.
Or Eus 420.
(Echar, lanzar, poner...) por los aires.
Satorrak? Bai, bai. Oiek ere badute beren abillidade ederra: lurra aidian jartzen dute eta landariak igartu.
Sor Bar 101.
Bota zuan airian oñ askuan, aize aundi batek orbel igarra airatzen duan erraztasunarekin.
Bv AsL 169.
Fogonerua trenatik / egin zan erori, / amalau oiñ aidian / gutxienez ori.
PE 121.
Ogi errotadak (ruedos) aidean da edanontzia eskutik eskura ibilten dira.
Ag Kr 48.
Aizkoran egin dute / joan dan otsaillean, / eguna ere esan daigun, / ogei ta seiean; / diru eta papera / bazabil aidean, / gero zer pasako zan / iñork etzekian.
EusJok 116.
Palenkako lanean / doaiez jantzia [...] Bulkatu gabe ez da juan / airean burnia.
EusJok II 20 (167 bota zuan aidian
).
Ingorri asko zabaltzen dabez / Baso-erri ta txaidian, / Asko alperrik eruan be bai / Ego-axiak aidian.
Enb 36.
Ta au neuk eruango naiuan burrukaraño ainbat ariñen, eta argi ta edontzi ta pitxer ta mai ta bastar gustijak aidian ibilliko zuazan.
Kk Ab I 17.
Lenengo adarkadan zaldia ta bere ganekua jasoten dau aidian.
Kk Ab II 127.
Artzai batek aari-eulia bezala artu idi uztartuak eta airean bota zumartxuri baten gañeraño.
Or Mi 57.
Airian duaz edontzijak! / bixi dabil aizto-dirdira! [...] Danak dagoz zauriz urratu!
"
Como por el aire"
.
Laux AB 95.
Olio-ontzi guztiak uretara, oju-egin zuan batean. Ta bereala lagun guztiak asi ziran olio ederra ontzi ta guzti aidean botatzen.
Anab Poli 61.
[Gerratean] dinamitaz aidean bota zuten auzoa.
Anab Aprika 12.
Aidean makhilakada sendo batez urrutira bidaldu.
Osk Kurl 77.
[Zezenak] arrapatzen zuana jo ta aidean botatzen asi zan.
Salav 51.
Pilota bezala airean igortzen zuela.
Ardoy SFran 233.
v. tbn.
Aidean: Vill Jaink 82. Ataño TxanKan 98.
En el aire, en situación pendiente, en situación incierta. "Zure asmuak aidian dagoz ondiokan, tus proyectos están en el aire todavía" Etxba Eib.
--Orretara etorri naz ni ona, Adabaldo, ta iakin nai neuke zuk... Aidean gelditu iakon Amandori miña, esatera eioanari azkenik emon baga. Atari-aldean norbait oleska egoan.
Ag AL 45.
Erdiko erraia onetara eldutean, emen emon bear dozue alkar-topekadea. Artu kontuan: amar milla pezeta dozuez aidean. Plazako giza-aldrari arnasea bera be etxakon entzuten.
Bilbao IpuiB 268s.
Platonek ez du halakorik aipatzen: Aristotelek errana gatik ez du iduri haren erakasleak airean utzi dituen, han nunbait, ideia famatu hoik.
Lf (
in
Zait Plat 23
).