OEH - Adibidetegia

3 adibide moltso bilaketarentzat [1 - 3 sarrerak]

1 aire

AIREAN
[Kurrilluak] egaz egin eben moltso baten, eta ene Bertoldin gaxua be eurakaz aidian eruan eben. Otx 156.
AIREAN.
a) (BN-ciz; Urt, H; aidean V-arr-gip, G-azp, B). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (aidian); Gte Erd 148. En el aire; por el aire. "Est in aere, airean da" Urt I 343. "Airean edukitzea, tenir en l'air" H. "Air, élément. Xoriak airean doazi, les oiseaux volent" Ib. "Aidian juaten dira sorgiñak, biderik okertu barik, [...] por el aire. Euzkixak, iratargixak eta izarrak, aidian osotzen dittue euren bidiak, [...] en el éter" Etxba Eib. "Ileak airean zabiltzan (BN-ciz), [...] ori aidian dijoa (G-azp), jo ta aidean bota zuen (V-arr, G-azp-goi, AN-gip, B)" Gte Erd 148. "Aidian dago puxikia" Elexp Berg. "Aize-bolariak kapelia aidian eruan zostan" Ib. (s.v. aize-bolara). Tr. Documentado al Norte desde Dechepare y al Sur desde mediados del s. XVIII. Con el sentido de '(volar, andar, ir, desplazarse...) en el aire, por el aire', la forma gral. en todas las épocas y dialectos es airean (frente al escaso empleo de airetik (v. infra AIRETIK); sólo aisladamente se encuentra acompañado de zehar (AB AmaE 433 airean zear doian lasto igar bat, y NEtx LBB 318 errota arriaren negarra / aidean zear doa), barna (StPierre 21 airian barna abiatu ziren) o barrena; cf. tbn. aideak zear en S. Mitxelena (v. ej. supra (2)).
Iustu oro iganen da bertan goiti airian / eta egonen eskoinetik iujearen aldean. E 63. Hala nola arkuari soka gibelatzean / Urrunago arthikitzen baitu fletxa airean. EZ Man I 91. Hek guztiak ioan zaizkigu nola airean lanhoa. Ib. 113. Xoriek ere dituzte / bere egoitzak airean. EZ Noel 49. Eta arranoak airean dohanean, bere umetara bezala, zuk ere enegana begia edukiko duzula. Ax 11 (V 5). Zuek ere hedoi belzak [...] aphur bat egon zaitezte / erori gabe airean. 76. Plazerak, tresorak, gloria, airean dituk bolatu. Ib. 162. Airean doan osto baten / gisa nauzula moldatu. Ib. 180. Nork emanen darozkit hegalak uso bati bezala, hegalda nadintzat, airean noan. Ch III 31, 1. Mila zortzi ehun eta hogoi eta zortzian / Mirakulu bat gertatu zen eskualdunen artian. / Protestant bat ezkondurik Ezpeletako herrian / Neska koket bat harrapatu du zabilana airean. Prot 65. Inareák emán anitz ta anitz buélta airean, ta apénas arrapatzendú eltxobát. LE Prog 120. Aidean egatzen diran egaztietatik pare bana. Ub 16. [Demoniuak] barreatzen dira airian eta dabiltza gure üngürünian gure tentatzeko. CatLan 29.
( s. XIX) Eguzkia sartzen danean gela baten ekusten dira aidean mota, ispita, lauso bestela ekusten ez diranak. Mg CC 221. Pozik egaz egiteko aidean. LoraS 128. Ta aidean ezarten dirian tiroak legez, ilten eztitubezalako [...] bizio txarrak ta kaltetsuak. Ib. 148. Ni nabill, edo lurrean oñez, edo aidean egaa. VMg 34. Begira airean dabiltzan egaztiai. AA II 169 (III 282 aidean ). Airean agertu bezain sarri suntsitzen den lanho bati bezala. Dh 126. Tirorik zuzenenak ez dira itura elduten. Kolperik indartsubeenak airian geratuten dira. fB Olg 34. Mokanesak airean. FrantzesB I 33. Txori batek aidian igoteko. Astar I 87. Eta nola oihu egiten baitzuten goraki [...] aurthikitzen zuten herrauts airean. TB Act 22, 23. Ona non aingerubak / dabiltzan aidean, / Jesus Mariyarekin / Joseren gañean. Echag 57. Jainkoak airean / nai du ni ibiltzea, / zu berriz lurrean. It ab 149. Bialdu zuen / usoa airean, / eta biurtzen zaio, / ez joan bezela, / baizik oliba-adar bat / mokoan duela. Ib. 227. Amargarren illean / sartu ziranean, / mendien puntak ziran / agertu airean. Ib. 226 (ref. al Diluvio Universal). Ez aizeak ustekabean nondik ez dakiela arturik, airean jira-bira oi darabiltzkien geldo illaun ta litxen antzekoak. Izt C 6. Ulia bilhatzen du airean enadak. Hb Esk 237. Laphurdi bazterrean, iphar alderditik, / Bardoitz mendixken puntan, errekak artetik, / Ikusten da airean bere lur mehekin, / Etxeak dituela xuri gusturekin. Ib. 151. Ots onen ondoren bereala airean agertu ziran suzko mingañ-antz batzuek. Lard 481. Kapak bota eta autsa airean banatzen zuten. Ib. 523. Lurrean legar izpi bezenbat, airean lauso edo pits bezenbat. Dv LEd 226. Jaungoikoaren Ama argiz eta gloriaz ingurutua airean agertzea. Arr May 176. Ikhusten ere zuen aingeru bat bezala airean eta argiz inguratua. Laph 72. Santuba airean goratuba [...] ikustearekin. Aran SIgn 83. Ikusi zuan bada airian zeguala, odei argi eder batek inguratua. Bv AsL 153. Ikusi zuten airian zijuala txit goi, begiz galtzeraño. Ib. 169. Egan doiala aidean. AB AmaE 280. Eguzkiak intza histen duanean / Apexa doa beti egalez airean. Elzb Po 188. Ostoak errautsarekin haizeak airean derabiltzan bezala, firrindan, xirurikan. HU Zez 118.

( s. XX) Odei beltzak phausatü bena zer aidian / Bi debota bi debrü Xikitoren borthan. Xikito 7. Aphez bat da heltüko egüerdi phüntin / Edo debeiatüko mila urthez aidin. Ib. 6. Pilota jo eta jo airean dabilano. JE Bur 29. --Auxen da gizona sartu zaiguna [...] bi bider kallua zanpatu dirazu. --Zertan jartzen dezu nere oñ azpiyan? Naizu aidian joatia? Iraola 19. Ezkilak ez direa... jotzeko, xoriak airean ibiltzeko bezala? Barb Sup 139. Ilhargi xuri denean / ametsak doaz airean. Ox 30. [Lur-txoriak] gora ta gora aidean altxatuz joaten diralako. Inza Azalp 119. Aidian ezta errez ibiltzen / ego-muturrak moztuta. Tx B II 169. Zebillen ego-aiziak aidean / bezela orbela. MendaroTx 398. [Kurrilluak] egaz egin eben moltso baten, eta ene Bertoldin gaxua be eurakaz aidian eruan eben. Otx 156. Bele banintz, / joan nindaite airean. Or Eus 26. Bidazti-begiek sarri / aidean baso ta iturri: / bertarañokoan ondarra gorri! Ldi BB 138. Izpiritu gaixtoak hartua naiz eta airean eremana. Barb Leg 127. Landak zidar diran unian / gogai au bajuat airian. " Se me escapa el pensamiento por el aire" . Laux AB 88. Zirimolan, airean eta zirurika / Bira-bira doatzi amodio irriz. Iratz 131. Lertxunak lerro-lerro airean doazi. / Beroaren lekurat hotzaren ihesi. Zerb Azk 101. [Gizonak] aidean bira osoa egiten zuan. Oso ederki. Anab Poli 88. (Diru mota bat jaurtikitzen du airean, jira biraka) Aurpegia ala gurutzea? Arti Tobera 289. Ta ontzi artan igo bear al genuan aidean? Anab Aprika 102. Gizonak airean, harat jauzi, hunat jauzi. Oh! Oh! Oh. Ai hamar urtetan ikusi zirka! JEtchep 42. Nere irudimenak egindako amets baten pare izanen da. [...] Aidean asmatutako gaztelu bat, orra. Vill Jaink 92. Ostikadak alperrik aidean eman-arazirik. Osk Kurl 43. Erran nioten: "Bazagon bihotz atzo elgarren aldean!. / Eta egungo hegaldatuak bi aldetarat airean!". Xa Odol 321. Tiro bat igortzen du airean. Lf ( in Casve SGrazi 13 ). Aidean ibiltzen dala [Mateo Txistu] . BBarand 22. Hizkuntza ez da hor goien bi hegalez airean dabilen izpiritu mehea. MIH 392. Hor nonbait pilatuak dauden bonbak airean barrena bidaltzen hasten ez badira. Ib. 214. Hegaztiak, bere ehizerakoan aidean egiten duen ibil-ingurua. MEIG IX 140.

v. tbn. Airean: Harb 263. O Po 52. SP Phil 59. Tt Onsa 52. Cb Eg II 32. Arch Fab 195. Gy 227. ChantP 24. Zby RIEV 1908, 771. Ip Hil 137. Canc. pop. in Arb Igand 8. Elsb Fram 135. UNLilia 11. Urruz Urz 16. Etcham 118. Gand Elorri 78 (66 aidean). Lasa Poem 86 (83 aidean). Berron Kijote 191. Balad 133. Aidean: msOñ 204v. Ag Serm 246. Altuna 79. Enb 81. Mde Pr 163. NEtx Antz 12. Bilbao IpuiB 233. Lek SClar 104. And AUzta 94. Casve SGrazi 122.
(Ref. a palabras, sonidos, ruidos...).
Nola uhiñak baititu, aserratu denean / bazterretara banatzen habarrotsak airean. EZ Man I 205. Ezen hitzak zer dira hitzak baizen? Airean dabiltza, bainan eztute harririk zaurtzen. SP Imit III 46, 1 (Mst baduatzü airian; Echve aiziak eramaten ditu ). Baldin bazabiltza zure barrenaldien miratzen, eztuzu kontu handirik eginen airean dabiltzan hitzez. Ib. 28, 1 (Ch haizeak daramatzan hitzez ). Zeñü danga airian eranzünik galzen direnek. Bp I 145. Ezen zer dire gizonen solasak, baizen hitz airean galtzen direnak. Ch III 46, 1. Baldin ez baduzue erraiten zuen hitzkuntzan endelga daiteken hitz bat, nola endelgatuko dute zer erraiten den? ezen airean mintzatuko zarete. TB 1 Cor 14, 9 (He airetan mintzo zarete ). Eta aditu zutenean Jaun Jaungoikoaren [...] boza airean eguerdi ostean. Ur Gen 3, 8 (Dv arrastiriko haizearen mugan ). [Lehoa] airian herots egitez / Eta sobera khexatzez, / Akitzen da eta flakatzen. Arch Fab 103. Askok itzegiten dute arintasun aundiarekin gizon onezaz. Itz bat ez dakite onen liburuetatik, airian desairez aditua baizik. Bv AsL 201. Soiñua aidean gelditu zan, zidarrezko eskilla baten durundia legez. Ag AL 104. Hor daudenak ikusten... jujale bortitzak! / Airean ez doatzi zahar hoien hitzak. Ox 181. Dulun-dulunka aidean berriz / betiko eskari bera: / "Ermitatxoa eidazu eta / nerea izango zera". SMitx Aranz 95. Atsekabezko negar-intzirak aidean. Gand Elorri 99. Jai-bezpera [...]. Aidean, txibiriskoen zalaparta. Anab Poli 78. Airean ikusten duzue txistu soinua dantzan. MEIG I 63.
Hacia arriba. v. AIREAN GORA.
Gurútzean josirík gorazezáten airean. LE Ong 42r.
En el aire, en el ambente (usos prop. y fig.).
Ta andikijeen Bigiria da Sarauba. Izenak mudeetan dira. Olgeetia ta desonestidadia bijeetan dabil airian. fB Olg 116. Beste desonestidade guztia lotsa bagarik airian darabilee dantza atan. Ib. 67 (v. tbn. 118). Jouffroy bizi zen mende eta mundu tzar batean; Erlijionearen eta Fedearen kontrako hainitz erakaspen zabiltzan airean. Lap 16 (V 10). Aidean ezetasun edo umedaderik baldin balego. Anab Aprika 85. Hotelero sartzen da. Ohartzen da, zerbeit behar ez den badabilala airean, bainan ez daki nor akusa. Larz Iru 70. Ipui-giro! Kontu zaarrak aidean! NEtx LBB 155. Ori Ameriketan etzan arritzekoa, baiña Logroñoko aidean oso lotsagarri jo zuten Anaren jatorria. Ib. 51.
(Llevar, traer...) en volandas. "Volandas, en volandas, airean, egaldan " Lar.
Khaliña bat lephoti jandarmak thirari, / ene zaiñek ez nahi khorpitza egari / heltü nündien airin, ezinez ebili. ' Ils m'y amenèrent en l'air, car je ne pouvais plus marcher' . Etch 182. Entierrua nai det egitia / neri bigarren klasian, / lau zapatarik eramatia / gañera berriz aidian. RAzk Auspoa 7, 27. Non errientak, beharri batetik harturik, hitz baten errateko ere denborarik utzi gabe, eskolaren erdira ereman baininduen airean! Elzb PAd 29. Aidean dakarre agintaria menditarrak beren besoetan. Ag AL 106. Zelan ezekiela, Arranondoko ondartzan arkitu eieben euren burua, iñongo min barik. Norbaitek aidean ekarri zitualakoa edo esateieben. Ag Kr 85s. Eltzen diyote bi belarriyetatik eta an daramate aidian. Iraola 35. Alegia "Iguzkiaren Seme" bat bezala zaukaten barnean, jendeen begietarik urrun, barne batetik besterat eri bat bezala airean zeramatela, haren zango dibinoek etzutelakotz lurrik hunkitu behar. Ardoy SFran 234.
(Estar, quedar, tener...) en el aire, levantado sobre el suelo; en el aire, sin punto de apoyo.
Besoak zedutzatela / airean altxatuak. EZ Noel 75 (v. tbn. Lf Murtuts 33 bi besoak airean, NEtx LBB 231 besoak zabal aidean ). Kordegabe belauniko airean arkitzen zuten. [...] santua zeruko estasisean gelditzen zan. Cb Just 93. Azpian zuen mandoa aitzinat zohala, bera airean gelditu zen. Lg I 316. Geratzen zaio Ostia Santua auan airean. Itxi nai zukean aua, baña ezin zuan. AA I 430. Jaun andi onek airean bezala dauzka, Isaias Profetak dionez "egiak, aldapak, mendiak, itsasoak, ta mundu guzi guzia iru beatzekin [...]". Ib. 348s. [Astoa] tripaz gora jarririk, / zankoak airean, / orrontz-onotz jiraka. It Fab 63 (v. tbn. en contexto similar Gy 308 zangoak airean ). Makilla bat asko du / baldin bada loirik, / or salto, emen salto / joateko airean, / oñak zikindu gabe / batere bidean. Ib. 169. Taula pisu altxatuak / doiean xotx batek airean dauzkanak. Gy 241 (ref. a una trampa para ratones). Aurrera korri, / atzera korri, / beti ezpata airean. Ib. 205. Soldadu batek ikusi zuen nola airean zegoan, ez zerurako eta ez lurrerako. Lard 200. Bertze zortzi gizon eman ziren lan berari. Eta, batzuk airean zaukatelarik birjina saindu hura, bertzeak hari zitzaizkon haren gorputza funditu beharrez gerren mehe batzuekin. Jnn SBi 175. Geienak kaltzerpean eukezan eskuak, batek bakarrik erabilzan aidean. A BeinB 51. Euskaldunak, itxaropenik onena legez, lauburu edo kurutze bat eroan dabe beti guda guztietara, aidean gizonen buru-gaiñetik, danak ikusi eien ondo. Ag AL 65.
( s. XX) Txirulak fandangoa jotzen zualarik, guziak jauzika ta krixkitinka, bi besoak airean. Lh Yol 33. Bethi airean, konkolotx, emazte gaixoak ez zakien gehiago nun eta nola gorda bere burua! Barb Sup 8 (ref. a una mujer a quien el marido acarrea sobre sus hombros). Lau morrosko ederrek / Euren sorbaldakin, / Aidian dabille kutxa / Zirkin eta zarkin. Enb 183. [Muthikoak pirripitako] gibeleko errota bi eskuez airean dauka orai lurretik. JE Ber 46. [Balkoinak] ez dituzte baitezpada arinak, dela beren harrizko-zolaz, airean gogorki baita ere azpitik atxikia, dela beren burdin-grilla lodiez. Ib. 78. Iduri baitu atherbe luze bat ibaiaren gainean trebes, hegitik hegira airean jarria. [...] zurezko zubi estali bat. Ib. 44. Anka aidean dula katua geldi. Ldi UO 34. Oin-muturra lurrean, / orpoa, berriz, airean. " Levantados los talones" . Or Eus 161. Lurra dardar darabil, airean besoak, / adar bi bekokian bailitu jaioak. " Echa al aire sus brazos" . Ib. 375. Antxe eliza jaso bear zan, / amildegi artan kako, / erdi aidean, erdi zintzilik, / aitz zankar batean zalko. SMitx Aranz 85. Bet-betan kraska laiteke lur-axal guzia eta [...] berrehun mila zango airean! Lf Murtuts 13. Ohoinaren ondoan joaki, makila airean, errabia bihotzean. Ib. 42. Zaldiganeko ertzaiñak emen datoz lauazka. [...] sable sendoak aidean, zirti zarta asi dira, jentea burutik beera joten. Erkiag BatB 146s. Eta teillatu ori aidean legoke, iñungo aberik eta ormarik eusten eztiola. Vill Jaink 7. Aidean darabilla / dardaraz arabitar ankerrak / ojuka aztamakilla. " La lanza ya blandea" . Gazt MusIx 99.
(AN-gip; aidean BN-arb). Ref.: Gte Erd 283. A voleo (la pelota). v. AIRETIK (b). "Aidean jo du (BN-arb), [...] airen artu du (AN-gip)" Gte Erd 283.
Pelota aidian artzen / frantzesaren maña, / indarraz artzen dio / nai duan tamaña. Ud 59. Etxarrik lênik bota du, goitik; / erdikoek ezin eldu; / Allik erantzun goitik aidean; / botean Uitzik galdu. " Ha respondido al aire devolviéndola alta" . Or Eus 420.
(Echar, lanzar, poner...) por los aires.
Satorrak? Bai, bai. Oiek ere badute beren abillidade ederra: lurra aidian jartzen dute eta landariak igartu. Sor Bar 101. Bota zuan airian oñ askuan, aize aundi batek orbel igarra airatzen duan erraztasunarekin. Bv AsL 169. Fogonerua trenatik / egin zan erori, / amalau oiñ aidian / gutxienez ori. PE 121. Ogi errotadak (ruedos) aidean da edanontzia eskutik eskura ibilten dira. Ag Kr 48. Aizkoran egin dute / joan dan otsaillean, / eguna ere esan daigun, / ogei ta seiean; / diru eta papera / bazabil aidean, / gero zer pasako zan / iñork etzekian. EusJok 116. Palenkako lanean / doaiez jantzia [...] Bulkatu gabe ez da juan / airean burnia. EusJok II 20 (167 bota zuan aidian ). Ingorri asko zabaltzen dabez / Baso-erri ta txaidian, / Asko alperrik eruan be bai / Ego-axiak aidian. Enb 36. Ta au neuk eruango naiuan burrukaraño ainbat ariñen, eta argi ta edontzi ta pitxer ta mai ta bastar gustijak aidian ibilliko zuazan. Kk Ab I 17. Lenengo adarkadan zaldia ta bere ganekua jasoten dau aidian. Kk Ab II 127. Artzai batek aari-eulia bezala artu idi uztartuak eta airean bota zumartxuri baten gañeraño. Or Mi 57. Airian duaz edontzijak! / bixi dabil aizto-dirdira! [...] Danak dagoz zauriz urratu! " Como por el aire" . Laux AB 95. Olio-ontzi guztiak uretara, oju-egin zuan batean. Ta bereala lagun guztiak asi ziran olio ederra ontzi ta guzti aidean botatzen. Anab Poli 61. [Gerratean] dinamitaz aidean bota zuten auzoa. Anab Aprika 12. Aidean makhilakada sendo batez urrutira bidaldu. Osk Kurl 77. [Zezenak] arrapatzen zuana jo ta aidean botatzen asi zan. Salav 51. Pilota bezala airean igortzen zuela. Ardoy SFran 233.
v. tbn. Aidean: Vill Jaink 82. Ataño TxanKan 98.
En el aire, en situación pendiente, en situación incierta. "Zure asmuak aidian dagoz ondiokan, tus proyectos están en el aire todavía" Etxba Eib.
--Orretara etorri naz ni ona, Adabaldo, ta iakin nai neuke zuk... Aidean gelditu iakon Amandori miña, esatera eioanari azkenik emon baga. Atari-aldean norbait oleska egoan. Ag AL 45. Erdiko erraia onetara eldutean, emen emon bear dozue alkar-topekadea. Artu kontuan: amar milla pezeta dozuez aidean. Plazako giza-aldrari arnasea bera be etxakon entzuten. Bilbao IpuiB 268s.
Platonek ez du halakorik aipatzen: Aristotelek errana gatik ez du iduri haren erakasleak airean utzi dituen, han nunbait, ideia famatu hoik. Lf ( in Zait Plat 23 ).
b) (AN-5vill; aidean G-azp, AN-gip). Ref.: Gte Erd 230. (Tener, estar, poner...) en vilo, intranquilo, alterado. "Aidean egoten naiz (G-azp, AN-gip), airean egoten naiz haren zain (AN-5vill), [...] zainek atxikitzen gaituzte airean (BN-arb)" Gte Erd 230.
Atzetzika zintzillik / zeukan joaleak, / iduki oi zituen / airean kaleak. It Fab 133. Gure emakume batzuek aztoratu edo airean ipiñi gaituzte. Lard 472. Lurraren pian sar nindaiteke, maitia, zure ahalgez! [...] Sendimenduiak airian eta bihotzetikan dolorez... / Ene xangrinez hilerazteko sorthuia zinen arauez! ChantP 292. Eta egin zuan irrintzi bat, eliza guztia aidean ipiñi zuana. Zab Gabon 74. Zerriyak ere asten dira kurrinkaz etxe guztiya aidian jartzen dutela. Sor Bar 102. Ikaran nagok aidean. Elzb Po 182. Jaidurarik ahalkegarrienek airean dadukate nere bihotza. Jnn SBi 79. Haren sendatzeak airean ezarri zuen hiri guzia eta jendeak etzuen aski mihi Jesusen laudatzeko. Ib. 24. Hunen gaztetasunaz eztugu zeren mintza. Ezen adin hartan airean zuen oraino izpiritua; etzuen maite Jainkoa. Ib. 75. Gau hartan izpiritu guziak xoratuak ziren, eta buruak airean; phentsatuz zer behar othe zen ikhusi, nehork ez zuen oherat yuateko gutiziarik. Elsb Fram 137. Iaungoikoa diadarka bedeinkatuteko premia sartu iatan [...], arimako arizpirik bigunenak aidian neukazan. Ag Ioan 212.
( s. XX) Ene jein ona: Orren balle kontra xitiaren boztarioak naka airian. Mdg 152. Eskribi beztad zerbait, bainago airian xakiteko ortaz. Ib. 143. Hango garbitasunaren egiteko, bi Italiano, alferrak eta jale handiak, oihuz karrasian gau eta egun bazterrak airean zauzkatenak. StPierre 23. Mendekoste arratsez Ainhoko izkilak / Botzik airean dauzka baserri hurbilak. Ox 25. Goizeko zazpiretan [...] musikariak Usaurin atera ziranean erri guztia aidean jarri zan. Anab Usauri 30. --Denak haren ondotik gabiltza. --Ni ere heldu niz bada. Emeki-emeki horra herri guzia airean. Lf Murtuts 7. Karrika guzia badauka marrumaz aidean. " En vilo" . (L) A EY IV 31. Zer zaizte? Denak airean auzoko gertakariekin. Larz Senper 42. Zozokeria guti ibil zak gero enekin! Gau osoa airean nuk, hiregatik eta askitsu badiat. Larz Iru 80. Eta azeria, bihotza airean, tiroa bezala Itorrotzeko oihanerat itzuli zen. JEtchep 32. Eta burua airean nuen hea zer aterako zen. Hori nuen beti arrangura. Ib. 37. Zainek edukitzen gaituztela airean. Egia ote da hori? Ez naiz medikua galde horri ihardesteko; bainan eni iruditzen, bere buruaz segur denak mendera dezazkela zainak. Xa Odol 63.
(En las exprs. beldurrak airean, beldurrez airean). "Beldurrak aidean bizi dira (G-azp)" Gte Erd 148. "Billurrez aidian, oso beldurtuta. Billurrez aidian egon giñan goizaldera agertu zan arte" Elexp Berg.
Zer kezkak, gauak gizonaren zai, ta noiz berri gaistoren bat izango duen beldurrak aidean daudela? AA III 377. Zer izango dan iñork ez daki, / danak beldurrak aidian. Tx B II 93. Ezin egon gindezke beti beldurrak aidean! Lab SuEm 191 (v. tbn. 210). Aako zarata-ots izugarri ura, gau guzian beldurrak airean euki zituana. " Que tan suspensos y medrosos toda la noche los había tenido" . Berron Kijote 226 (v. tbn. en la misma pág. beldurrak airean euki zuana ). Eskolara urbiltzeko bildurrak aidean egoten niñun. Ataño TxanKan 64. Horretan pentsatze hutsak beldurrez airean daukala? MIH 338.
(Con erabili, ibili ). (Tener) en vilo.
Eta gauaz berriz, otsoen antsia izugarriak baso guzik aiek airean zerabilzkiten. Arr GB 68. Joxek makilla bategaz, Anastasik burduntziagaz, eta umeak nabo (arbi) buruakaz, antxe erabilli eben aidean azeria. Bilbao IpuiB 205s. Artu makilla lodi bat, ta zist eta zast, etxe guztian ibilli eban aidian ara ta ona txarri gaixua. Ib. 167. Artzak aña indar baizun, aidean ibiltzen zizkin danak. Karraxi ederrak izaten itun aren inguruan. Ataño TxanKan 142.
Bein bijotzian leku emon ezkero, [gurari gaistoak] gizon nai emakume guztia darabilela airian, eurak gura dabeen lekura. fB Ic II 270.
c) (aidean V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). (Echar, expulsar de un lugar, marcharse, llegar...) inmediatamente, rápidamente. "Aidian bialdu, haizea hartzera bialdu. Tioi dirua eskatzen bajatsu aidian bialduko zaittu" Elexp Berg. v. infra AIRE BEREAN.
Aidean doa trena Bitorian gu artzen galdu daben denpora irabazi nai baleu legez. Ag Ioan 109. --Juango naiz bada. --(Xefeina eskuiko lenengo ate-aldera bultziaz). Berriz? Emendik bai, aidian, juan biar dezula, ta orain bertan. Alz Burr 27. --Ez nazu izutuko zure arrunkakin. --Arrotu ta aidian bigalduko zaitut. Alz Bern 77. Tira, tira, sukaldera, aguro, aidian eraman zazute nere begiyen aurretik. Ib. 68. Aidean bigaldu det, eta ez bezaio utzi aurrera, etxian sartzen. Alz Txib 108. Ez daukagu ezer asmatu biarrik, eta etorri zeran bidetik juan zintezke. Aidian gero. Ib. 108. Zernai egingo zuen / izan balu beta, / aidian eraman du / Xerrai-ren meta. Tx B III 131. Aien jateko ekiñaldia! Inguruari begiratu gabe ere plateretik abora jakiak aidian zebiltzan. Muj PAm 39. Deabru gaizto lotsagabea; / zoaz emendik aidean! Baxurko Jesus 37 (ap. DRA ). Bere gogoz senar-emazteak aidean botako lituzke etxetik. Etxde JJ 105. Aidean joan bear erritik kanpora bizirik aterako baziran. Mikeleteak lagunduta Oyartzungo bidea artu zuten. Anab Poli 121 (35 aidean zijoala ). --Egia ote da? Banoaie lasterka --erran zion Claudetek. Aidian etorri ziren, errateko moduan, Claudet, Pontac-eta sartu ziren dendara. Izeta DirG 117. Errixkotan sartzen diranean, aidean aldameneratzen zaizkiete emakumeak sendagai eske. Sorarrain Lili 91.
"Como modo adv. de tiempo. En un momento. Aidian eiñ dittu etxeko zeregiñak, erromerixarako asmuan" Etxba Eib. "Aidian eiñ, etara, irabazi... [...] Aidian eittu etxeko lanak. Aidian etara dau kursua. Aidian irabazi zotsan Retegik Galartzai" Elexp Berg.
"Aidian, oso erraz. bartzelonak aidian irabazi ziyon Reali" ZestErret.
d) (Ref. a una pare del cuerpo). Al aire, al descubierto.
Erropa milla puska / egiña soñean, / Oñak erdi estali, / aztalak aidean. Echag 235.
e) (En expr. temporales). Hacia, cerca de. Cf. infra (g); v. IRIAN.
Egiten dute hiriaren itzulia, gauerdi airean, karrasia samin batzuk aitaraziz. Prop 1893, 232. Aratsaldean, laurak airean. Her 24-5-1957 (ap. DRA ). Gero arratsaldeko lauak airean itzultzen zen gibelera. Etchebarne 32.
f) "Aidian juan (S), aller en l'air (c.à d. en voiture, par oppos. à: à pied)" Lh.
g) (Llevar, sacar) adelante.
Bion artean etxea aidean genebilkian. Zer esanik ez, Xastiñek ere asko laguntzen zigun. JAzpiroz 210.
h) (En exprs. espaciales como zeihar airean 'hacia un lado, un poco de lado', urrun airean 'algo alejado'). Cf. supra (e).
Hiru haurrak jinak ditugu aitzinerat urrats ñimiñoka, erabearekin begiak larrituak, sorbaldez eta buruz zeihar-airean. JE Ber 29. Ez baitzitaken Xaberriko gaztelua aski azkar etsaien urruntzeko (doi doia bake denboran urrun airean atxikitzeko?). " Pour les tenir à distance" . Ardoy SFran 46.

multzo

Adiera: 1.1
[Kurrilluak] egaz egin eben moltso baten. Otx 156.
1. (V-arr, B; Urt I 87, Dv, H; -lz- Ht VocGr 327, VocBN ), multzu (AN, L, Sal; Dv, H; -lz- SP, Ht VocGr 430), moltso (V-ple-gip; -ls- Lar, Izt 75r), moltsu (-ls- Lar), multso (BN-mix-arb-baig; -ls- Izt 75r), moltzo (G-azp, AN, BN; Dv, H) Ref.: A ( molso, moltso, moltzo, multzu ); Etxba Eib ( moltsua ); Izeta BHizt ( multzu ); Elexp Berg ( moltso ); Gte Erd 223, 257; X. Kintana Iker 10, 157 .
Montón, conjunto; gran cantidad (de cosas). "Agregado, conjunto de cosas" Lar. "Bocina, constelación, zeruko izar molso bat " Ib.. "Signo del cielo y zodiaco, izardia, izarpilla, izarmolsua " Ib.. "Tas" Dv. "Amas, tas, monceau" H. "Montón desordenado, caos. Salgei guztiak, moltso baten jarri dittu " Etxba Eib. " Multzu ederra bildu dugu " Izeta BHizt. " Bi multzotan paratu zuen (B), [...] moltzo bitan ifini oan (G-azp)" Gte Erd 223. Cf. VocNav s.v. mulso y molso. v. 1 mulko (2). Tr. Usado en textos septentrionales y navarros desde Leiçarraga; en autores occidentales, hasta el s. XX, sólo aparece en esta acepción en Cardaberaz, Brunet, Arrese Beitia y Azkue, aunque su uso se extiende en dicho siglo.
Konberti erazi dukeenak bekhatore bat bere bideko errebelamendutik [...] bekhatu mulzoa estaliren dukeela. Iac 5, 20 (He bekhatuzko multzo, Ol ogen-moltzo ). Belhar gaixto zamak, multzuak, eskumenak edo eskutarak elkharrekin erratzeko biltzea. Ax 591s (V 380). Ikus nezan orratz-ohoina azotaturik, urre-molzoarena alkateturik. "Trésor" . O Pr 275. O Iauna, zein handi, zein larri den zure beldur direnentzat gorde dadukazun eztitasunen mulzua! SP Imit III 10, 1. Ikhatz gorizko mulzo bat. He Phil 441. Dire nekez bilduak / urre ta zilar multzoak. Monho 138. Bi fable multzo. Gy VI. Urthe multzua ez da eskolan egoten, / urririk ibiltzeko erien ikusten. Hb Esk 206 (v. tbn. urthe multzu en Jnn SBi 94, urte-moltzo en Ostolaiz 17). Uste izan dute, edo sua, edo haizea, edo aire-arima, edo izarren moltzoa, edo ur handia, edo iguzkia eta ilhargia zirela munduari hotsematen dioten jainkoak. Dv Sap 13, 2 (Azkue cita este ej. en su diccionario, y traduce, según gyrum stellarum del texto de la Vulgata, "giro de las estrellas"; su sdo. parece ser sin embargo, apartándose del original, 'conjunto de las estrellas'; v. IZAR-MULTZO). Zuharrak ikhusten ditut asko lekhutan, nahiz hemen ez diren moltzo handika. Dv Lab 318s. Lili molzo bat. Ip Hil 206. Bere otoitz, mezak eta oro emanik, lan puska bat egina zuen, ardurenetik letra multzo bat. HU Aurp 123. Odei moltso lodiak, baltzak geienak. Ag Kr 153. Esakun zorrotz, argi ta gogoangarriak. 25 laurleko, saillik edo moltsorik ederrenari. EEs 1914, 100. Sasi-moltso andi baten onduan. Kk Ab I 65. Diru-moltso politaren jabe ixango zarie. Kk Ab II 132. Zelulak elgarri multzotik multzora bertze hari batzuez lotuak [dira] . JE Med 20 (v. tbn. Ber 59). [Hezurrek] hortxe zetzaten nahas-mahas multzo batean. Mde Pr 112. Sabela liliz estaldutako gari-moltzoa iduri. Ol Cant 7, 3 (Ker gari moltzoa; Dv ogi-murru, Echn ogi pila, BiblE garipilo ). Bide-ondoko karraskilla edo txoriegur moltzo baten inguru. Erkiag BatB 40. Auntzak, Burtzaiñaren moltsoko izarrak azaltzen ziranean (iraillaren azkeneruntz), [...]. Ibiñ Virgil 81n (cf. izar-moltso 81). Multsoaren ale guztiak / bata bestearen ondoren / etenik, bereizturik. Lasa Poem 65. Berak sortzen ditu konstelazio / eta zeruko izar-multzo guztiak. BiblE Iob 9, 9. Etxe moltzo txiki bat. Gerrika 216. Urruñako karrikaren etxe multzoa. Larre ArtzainE 242. Morfema baten zentzua ere multzo bat dela, baina ezaugarri-multzoa oraingoan, bereizgarri-multzoa izan beharrean. MIH 198. Kontsonante multzoak. Ib. 111. Zaharrak berri bihurtu dituen aldakuntzen multzoa. MEIG VII 36. Lerro zuzenen moltso barreiatuei. "Al haz disperso de las rectas" . MEIG IX 125 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Urt Ex 15, 8. Iraultza 128. Ox 29. Osk Kurl 176. Moltso: NEtx Nola 15. Ibiñ Virgil 109. BasoM 136. Moltsu: And AUzta 103. Moltzo: Dh 166. Echta Jos 339. EEs 1919, 111. JMB ELG 29. Vill Jaink 25.
(L, BN; Dv, H), multzu (AN-ulz, B, L, Sal; Ht VocGr 435 ( -lz- ), Dv), moltzo (V-arr; Dv), moltso (V, BN; Lar (+-ls- )), multsu (BN-baig-lab) Ref.: A ( moltso, multzo, multzu ); AtSac 51; Iz Ulz ( ardi-multzú ); Gte Erd 36, 109; Elexp Berg ( moltso ); X. Kintana Iker 10, 157 .
(Ref. a seres animados). "Troupe" Ht VocGr, Dv. "Aquadrillar [...] molsoak bildu " Lar. "Pelotón de soldados, soldadudia, moltsoa " Ib.. " Gizon moltzo bat, une troupe d'hommes. Moltzoan bat ezin berez nezakeen, dans le nombre, je ne pouvais en distinguer un. Harri moltzo baten gainera erori da, [...]" Dv. "Tropel, rebaño" A. " Ardi-multzú bet, un rebaño de ovejas" Iz Ulz 414. " Bakarka eta multzo ttipitan joan ziren (BN-lab)" Gte Erd 36.
Sinhets baitzezan Iuduetarik eta Grekoetarik mulzo handiak. Act 14, 1 (He multzo; TB, HeH oste, Dv aralde ). Zenbait abarrots handi eta mulzutikako aditzen duzunean, uste izan zazu aditzen ditutzula yende ozte edo tropela muthiritu batek orduan egin izan zituen deihadar izigarriak. He Gudu 136. Eman zion gerla-gizon multzo baten aitzindaritasuna. Lg II 280. Ardi ta axuri multsu bat otso gaistoen saldo andi baten erdian. (144). LE-Ir (v. tbn. (182), s.v. biribilkatu ). Alexandre bortxatua izan zen ilkitzea mulzutik kanporat. TB Act 19, 33 (BiblE jendartetik ). Sinhesten zutenen mulzoa. Ib. 4,32. Mutill on multzo bat. Gy 153. Debru mulso batek. Dv LEd 192 (238 multzo; Lab 91 moltzo ). Orduan yende multzu aundi batek ere edatu zituen bere arropak bidean. Echn Mt 21, 8 (Samper jendeketa ). Bere diszipuluetako multso andi bat. Brunet Lc 6, 17 (TB mulzo ). Gizon gaixto famatu heiek anhitz multzo edo bilkhuretan separatuak ziren. Elsb Fram 121. Mundu bat han zen: herri guzia multzora bildua. HU Zez 131. Bazter garbitzerat, multzo bat herrian goizetik barraiatzen dire. Prop 1902, 172 (184 multxo; 1906, 19 multzu ). Bainan, bakarka eta multzo ttipitan daudenak bazterrerat utziz, erran dezakegu Ameriketako leihorrak deramala arrotzerat doan Eskualdun keta guzia. JE Bur 206. Makal ta indartsu, iaio ta itxusi danak pilla ta moltso batean. Ag G 333 (v. tbn. 154). Multzoaren artetik agertzen da mutiko alimale bat. Zub 106. Uso-samalda [...] nora dijoan eta multso txikia ala aundia dan. Anab Usauri 136. [Kurrilluak] egaz egin eben moltso baten. Otx 156. Israeldarrak multzo edo sail aunditan bildurik. Ir YKBiz 33n (117 ikasle-multzu ). Gizon mozkorren multzoak. Mde Po 80. [Platonen komunisgoa] buruzagi argitu moltzo batentzat egina da. Lf ( in Zait Plat XVIII ). Ardi multso bat. Larz Iru 90. Gutxitan alkartutzen dirade / olako euskaldun-moltsoak. Auspoa 77-78, 285. Bi multzo haunditan erdizkatuak ginen ateraldi horietako. Larre ArtzainE 124. Protestante giroko Biblia kutsuan haziak eta heziak izan ziren multzoentzat ari [zen] . MEIG IV 83.
v. tbn. Hb Egia 3. Dv LEd 238. Laph 76. Jnn SBi 58. Elsb Fram 77. Lap 248 (V 112). Lh Yol 6. FIr 149. Barb Leg 67. TP Kattalin 193. Or Eus 359. Txill Let 133. Zait Plat 122. Ardoy SFran 317. Multzu: Echn Cant 1, 7. Jnn SBi 101. Moltzo: Dv Lab 91. StPierre 20. Vill Jaink 26. Moltso: Ayesta 65.
(H) .
(Hablando de materias u objetos incontables). Masa, bulto. v. 1 mulko (6).
Sufre idorraz iratxaki mulzoak / musketak egotzi ohi tuen bezalakoak. EZ Man I 76. O zeiñ zuria agertzen ziñan [...] / edur moltsua mendi gañean / itxirik baltzizkatua. AB AmaE 59. Ze ke moltsoak igoko daben egun argitan! Ib. 439 (v. tbn. ke moltso Kk Ab I 103). Miazketan dituez / lige moltsoak. A ( in Azc PB 106 ). Urriñetik begiratu ezkero, enparantzako billereak moltso zabal bat zirudian. Ag Kr 57. Bat-batez, gain bêra, maldan, / moltso zuri bat... Elur ez al dan, / loreak ote... Ldi BB 110. Arako moltzo antzeko bat aurkitu eban bidean. [...] Izan be, koipea, koipea dok! Bilbao IpuiB 127. Jausi zan eleiz-goitik su-moltzo ikaragarri bat. Ib. 219 (218 suzko moltzo andi bat ). [Arpegiko] loi moltzo geiena arindu ebanean. Erkiag BatB 45. Laplaceren "nebulosa" delako ori [...] Laiño-multzo batetik, berez eta iñor tarteko jarri gabe, atera ditezkela mundu auek, landareak, abereak [...]. Vill Jaink 36. Lehorrari "lur" eman zion izen eta ur-multzoari "itsaso". BiblE Gen 1, 10 (Dv, Ol, Bibl ur bildu ).
Montón o conjunto enmarañado. cf. infra (2).
Olio santua ta mullo molso batzuek artu, ta argi batekin orazio deboziozko bat esango dizu. Cb Eg III 338. Ene, bixar moltsua / erre yaka atsuari! Laux AB 64.

tutar-tutarrean

Adiera: 1
[Kurrilluak], lakijo areanik urteteko alegiñakaz, asi ziran eguak astindduten, eta [...] guztijen artian mutilla bera tutar-tutarrian gora jasota, egaz egin eben moltso baten, eta ene Bertoldin gaxua be eurakaz aidian eruan eben. Otx 156.
Completamente. Cf. tutarrez , tutorretik .
[Kurrilluak], lakijo areanik urteteko alegiñakaz, asi ziran eguak astindduten, eta [...] guztijen artian mutilla bera tutar-tutarrian gora jasota, egaz egin eben moltso baten, eta ene Bertoldin gaxua be eurakaz aidian eruan eben. Otx 156.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper