Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga; al Sur se encuentran algunos ejs. desde finales del s. XIX. Usan la var. k(h)eixu Leiçarraga y los vizcaínos Azkue (en el que aparece además keizu ), Aguirre y Erkiaga. Hay khezü en Xarlem 621 (cf. kezaldi en Egiategi), khexo en Goyhetche y Axular; cf. en el pról de éste último (18, V 9): Batak [eskiribatzen du] kexo <quecho>, bertzeak kejo <quejo>. En DFrec hay 14 ejs. de kexu, 7 de ellos septentrionales.
sense-1
I.(Adj.).
azpiadiera-1.1
1.
(AN-erro, BN ap. A
; SP),
keixu (kh-H). Violento.Pouvreau, Harriet y Azkue citan el ej. de Leiçarraga. Zeruetako resumari bortxa egiten zaio, eta kheixuék harrapatzen dute hura. "Violents"
.LçMt 11, 12 (He bortxatiarrek, TB borthitzek, Ur (G) errutsuak, Ip bortxa-egilek, Ol oldartsuak, Ker indartsuak, IBk, IBe indar egiten dutenek
).
Barneko janiza kexua axalerat barreatzen zeie. JEBur 164.
azpiadiera-1.1.1
(Uso pred.). Ezen bethiere deabrua kheixu dabila gure inguruan, lehoin marrumaz dagoen baten anzora. LçIns E 7v.
azpiadiera-1.1.2
(kh-S ap. Lrq
; Lecl, Dv, H). "Fâché, en colère (Bp I 98)"Dv.
"
Itsaso khexua, mer en courage"H.
Herodes khexiaren ihesi. Bp II 32.
Aita khexiak haur ükhatzen baderio bere alhabari. Bp I 98.
Hain khexu zerbaitetan eskas egiten dautedanean. Dh 108.
Ene espüs khexia. Etch 110.
Etxeko andre khexua. ZbyRIEV 1909, 104.
Nausiaren kexua lan hori egiten zakonean!JEBur 61.
Irri tzar kexu batekin. LarzSenper 66.
azpiadiera-1.1.2.1
+kexo . (Uso pred.).(Andar, ponerse, etc.) enfadado. Jaiki eta mintza kexu. AstLas 23.
Partidak bazaitzü / jarri nahi khexü. Etch 554.
Khexu da jiten / [...] hegoaren seme gehiena. ArchFab 93.
Barur-gaitzik khexo zebillan maistroa. Gy 9.
Eta ezetz, ezetz mandoak, gero eta gehiago eskuin eta ezker burua dabilkala, aski kexu. ZerbIpuinak 286.
Erran zuen, kexu, aztala lurrean joz. JEtchep 44.
Izigarri kexu, ahapetik. LarzSenper 48.
Alegia biziki kexu. LarreArtzainE 30.
azpiadiera-1.1.3
Irritable."
Emazte khexua, femme qui à tout propos prend de l'humeur"H.
Gizon kexua zen. JEBur 58.
azpiadiera-1.2
2.
(V-m, BN-lab ap. A
; kh-L, BN, S ap. A
; HtVocGr 375, Lecl, VocBN, Dv),
kexo (B ap. A
; VocB),
keixu,
keizu. "Inquieto"A.
Cf. H: "Zeru khexuak, cieux dont le mouvement est véloce", sin duda por zeru khexak de Etcheberri de Ziburu (v. kexa). Mihia ordean gizonetarik batek ere ezin zeba dezake; gaitz kexu bat da, pozoin hilgarri batez bethea da.
InquietumHeIac 3, 8 (Dv khexu; Lç zeba ezin daiten
).
Konduita idor, xagrinezko, khexu eta nahasi baten itsusitasuna. Jaur 379.
Bata arrai zen eta goxo, / bertzea harro eta khexo. "Plein d'inquiétude"
.Gy 219.
Haren urhats khexuak erran nahi zuen aspaldian norbaiten beha zagola. Laph 85.
Erreka otoitz kexua. AzurmHitzB 36.
azpiadiera-1.2.1
(B ap. IzetaBHizt),
kexo (kh-H),
kejo (H),
kuxu. (Uso pred.).(Andar, etc.) agobiado, apurado, inquieto."
Yendea kexu dago
"IzetaBHizt.
Hekin bihotza khexu darabillala ardurazko ieloskortasunetan. SPPhil 289.
Oro khexu eta nahasi ialkiten niz. TtOnsa 17.
Urde Yauna zioan khexo gehienik. Gy 11.
Komentuko anaia hura ontsa khexu zabilan. Laph 242.
Maripa geroago ta keizuago ebillen. ABeinB 79.
Ardidunak daude anixko kuxu; saldoak daudela flako, eta axuri txiki. Mdg 138.
Zeñ estu, larri ta keixu ibilten diran bide orretan arrantzaleak!AgKr 61.
Ontsa kexu ari zen Piarres!BarbSup 46.
Noren ondotik habila kexu. Ox 20.
Keixu asi yakon barrua. ErkiagArran 67.
Oheko lagun batek etzuena biziki kexu gau batez senditu. ArdoySFran 140.
Ekaina bustitsu, gure nausia kexu. EZBB I 90.
Ori ikusi ebenean, bertako gizonak beste ontzira aldatzeko asmoz asi ziran, kexu. EtxabuKontu 134.
v. tbn. Mattin in Xa EzinB 115.
azpiadiera-1.3
3.
(SP),
kexo. Apresurado; rápido, pronto."
Khexua, empressé, hâté"SP.
"
Langile khexua, ouvrier qui travaille avec ardeur et se hâte"H.
Bere osteak kuraieztatzeko / [...] herrunkaz-herrunka khexo bailabilke [yenerala]. Gy 179.
azpiadiera-1.4
4.Difícil, duro, penoso. Bidia da xuxen, segur, hon, aski aisa eta ez hanbat gaitz eta ez hanbat khexu ere. TtOnsa 13.
azpiadiera-1.5
5.Quejoso. Behin eta berriro, baina kexu beti, esan izan didanez. MEIG IV 110.
sense-2
II.(Sust.).
azpiadiera-2.1
1.
(OVocPo, SP),
keixu (S ap. A),
kejo (H(que dice tomarlo de Lar)). Queja, lamento; queja, querella."
Maitenaren galkexua, complainte pour la perte de la maîtresse"OVocPo(s.v. kexatzea
).
"Queja, lamento"A.
v. kexa. Amaizunari kexua. "Porter la plainte à la marâtre"
.OPr 680.
Ezkontidearen hil-kexua. OPo 47.
Maitenaren gal-kexua. Ib. 18.
Errabiazko khexu batek gaindi egiten dauku. JEBer 93.
Askotan, urdalletik kexu eta ikustekorik izan dutenak dira zulatzen direnak. FIr 171.
Entzuten du izigarrizko marruma-garrasi bat, orro itsusienian, kexu urragarri luze batian. Zub 71.
Zeure gomutak ipinten deusta / joran ta kexu-zotiñez. GandElorri 88.
azpiadiera-2.2
2.
(kh-Dv),
keixu (V-m, L, BN-baig, R ap. A),
keixo (B ap. A),
kejo (Lar, Hb(<keio>)). "Desasosiego","inquietud"Lar.
"Apuro, inquietud"A.
Pausugabeaz edo khexuaz. SPPhil 459 (He 465 khexagune, Echve Dev 512 inkietazio
).
Eztugula gure konszienzia khexurekin eta kurioskiegi miratu behar. Ib. 487.
Heien eretzean erabil dezakekan barne kexuari. JEBur 124.
Hortarik nuen, haurra, nik ere nere kexua. BarbSup 18.
Etsitzen dutanean griñaz eta kexuz. Iratz 66.
Misionest baten bihotzean bethi alan ari den kexuak. ArdoySFran 219.
azpiadiera-2.2.1
Impaciencia."
Ene ikhusteko zinduen khexua, l'impatience où vous étiez de me voir"Dv.
Hamekak joak izana gatik Loiolarat baikinuke egun berean xede, agertzen dut ene barneko khexua. JEBer 16.
azpiadiera-2.2.2
Incomodidad. Halako kexu ezin jasan batek hartu ginintuen denak: zer erhokeria, kenka hartan hala mintzatzea. JEBur 134.
4.kh- (Gèze). Cólera; enfado, irritación. Gihauren ematzea eta gure khexiaren heztea. ArchGram 34.
Othoi, zure begiak / utz ditzala khexiak. (In MichelLPB 400
).
Jinkoaren khexü jüstoaren ematikatzeko. IpHil 209.
Egia hori aipha dadila [...] Depütatien Khanberan [...], zer khexü-bulltak berhala, zer oihu-marraskak ez dütü jauzerazten!ArmUs 1907, 108.
Bere kexuaren iresteko [...] klikatzen du arnoa. BarbSup 130s.
Zainhartago zangoa bere khexuarekin. JEBer 25.
azpisarrera-1
KEXUAN.
azpisarrerakoSense-1.1
a)En cólera.
Gure jaun Urrutia / khexian bethi zia. (In MichelLPB 399
).
Etsaiaren khexian ikhustez. ArchFab 101.
Kapitaina hain zen kexian jarri nun nahi izan beitzen abiatü adiorik erran gabe. Const 32.
azpiadiera-1.1
(Con adj.). Süperiürra kexü gaitzian zen. Const 21.
azpiadiera-1.2
(Precedido de possesivo). Dio otsoak bere khexian. "
Plein de rage"
.ArchFab 89.
Eta bere khexuan, sakreka hasirik, erraiten du. BarbLeg 127.
Denak akusatzen ditut nere kexuan. JEtchep 74.
KEXUAREN KEXUZ. De tanta inquietud.
Bet-betan kexuaren kexuz ezin gehiago egonez, hor, xutitzen da. BarbSup 133.
azpisarrera-3
KEXUARREN. "
Keixuarren ibili gara (V-m), hemos andado apurados"A.
azpisarrera-4
KEXU IZAN.
azpisarrerakoSense-4.1
a)
(V-m ap. EtxabuOnd
; A; kh-H). Estar preocupado, estar inquieto.
"
Khexu naiz senharra berantzenez, jes suis soucieuse, parce que mon mari tarde"H.
"
Keixu izan, apurarse, tener apuro"A.
Gizon koleratua, sukharra duenaren polsua bezala da, kexo da, eztu sosegurik. Ax 283 (V 189).
Etzela izanen ez xagrinean, ez khexu. Jaur 378.
Ez izan beraz biharkoaz khexu. DvMt 6, 34 (Lç arthatsu, He grinatsu, Ip lankheixü; Ur (V) ez egon biarko kezkaz, ez larritu, Ol aiola ez izan, Ker ez estutu, IBk ez kezka, IBe ez ardura
).
Ikaratu edo estutu edo larrittu edo keixu izan. ABGuzur 135.
Nihor lehertu dukeen edo ez, legea ez da khexu. Prop 1901, 204.
Arras kexu direla laborariak, aroa sobera idorra doala. Zub 122.
Axola handirik baduela ez du haatik iduri, ez da khexu. JEBer 31.
O behiak, jinkosa baratsak, ez khexü izan. MdePr 131.
Bainan ez baitzen horrat jina jaterat edo lo egiterat, etzen kexu Frantses. ArdoySFran 245.
v. tbn. Laph 5. Arb Igand 48. HU Zez 77. Iratz 18.
azpiadiera-1.1
(Con el aux. elidido). Bakotxa bere hartaz baizik ez orroit, edo guti kexu. HUZez 189.
v. tbn. Zby RIEV 1909, 106. Arb Igand 75. JE Bur 169.
azpisarrerakoSense-4.2
b)Apresurarse.
"
Khexu zare, vous êtes bien pressé"SP.
Etzarela luze edo khexuegi meza erraiten duzunean. SPImit IV 10, 7 (Ch laburregi, Mst lehiatiegi, Ol erresaka
).
Zeiñ khexu izanen diren gorphutz triste haren atheratzerat eta lurrez estalzerat. HePhil 50 (Sp 48 khexatu
).
azpisarrerakoSense-4.3
c)
(BN-arb ap. GteErd 150
; kh-H). Estar enfadado.
"
Khexu naiz, utz nazazu, laissez-moi, je suis de mauvais humeur"H.
Gizon khexü den baten aitzinian. Mst I 24, 1 (SP gizon haserre
).
Ba, bainan juduak kexu baitira ordean. HUZez 24.
Biziki kexu zen arrats hetan aita. JEBur 22.
Kexu dela dik iduri. Ox 47.
Kexu ziren bazterrak...BarbLeg 60.
Kexu zen Frantses, biziki kexu. "
Mécontent"
.ArdoySFran 103.
azpiadiera-3.1
(Con el aux. elidido). Retira khezü. Xarlem 621.
Martin kexu berriz ere. Etcham 202.
Itsasoa kexu / ta zerua ilun. JEtchep 119.
azpisarrerakoSense-4.4
d)Estar triste.
Khexu da ene bihotza heriotzerainokoan. "
Tristis"
.HeHMc 14, 34 (Lç triste, He tristatua, Dv beltz, Leon hits
).
azpisarrerakoSense-4.5
e)Quejarse.
Eztügü khexü izateko gure biziaren llabürtarzünaz. IpDial 9 (It errenkuratu, Ur kejau, Dv arranguratu
).
Zutaz khexu naiz. DvLEd 43 (Cb Eg II 16 zure keja naiz
).
Ez gare khexu izan behar zeren Jainkoak ez gaituen sorrarazi aitorenseme. DvLab 7.
Eriguarekin zauden guziuak, eta kexu zrenak gatx diferente eta dolore biziz. HualMt 4, 24.
Nahi dukana izanikan ere, hi beti kexu hiz, Manez. Zub 41.
Ez gero kexu izan. "
No te quejes"
.BerronKijote 158.
Kexu ginen lehen Hollywood-eko pelikulak ugari eta bestetarikoak urri genituelako. MIH 327 (en el orig., Egan 1956 (3-4), 96, keju
).
azpisarrerakoSense-4.6
f)Estar desconcertado.
Nahi nuke bada oraintxe zuekien izan eta mudatu ene hizkuntza, zeren khexu bainaiz zuentzat. "
Congundor in vobis"
.HeGal 4, 20.
azpisarrerakoSense-4.7
g)(Con aux. trans.).Tener enfadado.
Etxandi Garindañe nin khexü bethi. Etch 640.
Jaun hori kexu omen ginuen iragan egunetan, egia hori hemen ikusirik. HUZez 140.
Jende hoik arras kexu ditiaguk. "
Irrités contre nous"
.BarbLeg 60.
Emaztea khexu dudalakotz. Egunaria 2-3-1966 (ap. DRA
).
azpisarrera-5
KEXU-KEXU. Con nervios.
Txibiak eldu eustala igarten nebanean, kexu-kexu ta barruko arradaz apaxua gora ekarten asten nintzan zer ikusiko.EtxabuKontu 127.
Gu an egon giñan kexu-kexu estropadea ikusten. Ib. 157.
azpisarrera-6
KEXU-KEXUA.
azpisarrerakoSense-6.1
a)Con preocupación, con apuro.
"Impatiemment"T-L.
Kexu kexua bazoan Darius medikua. BarbSup 67.
azpisarrerakoSense-6.2
b)Airadamente, de modo colérico.
Kapitainak, kexu-kexua, erraten dio: --Eta hire onetan ez duk gero Guillaume deithuko beharri luze hori!ZerbArtho 502.
Eta muthikoak kexu kexua: Ez duzu, ez duzu izanen!BarbLeg 145.
azpiadiera-2.1
Batbatean kexu-kexua jarri zen itsasoa, hainbertzetaraino non uhainek estalia baitzaukaten untzia. LeonMt 8, 24 (Dv hasarre handitan
).
azpisarrera-7
KEXURIK.
azpisarrerakoSense-7.1
a)Inquieto, en estado de desasosiego.
Bihotza khexorik. Harb 311.
Khexurik dago noiz atheratuko den handik. Jaur 188.
azpisarrerakoSense-7.2
b)En cólera.
Haien amak kexurik / bere arraultziak galdurik. AstLas 33.
Martin kexurik bihotza. Etcham 201.
azpisarrera-8
KEXUTAN. En cólera.
Herodes erregia, / bai eia, / khexütan jarririk. UNLilia 21.
azpisarrera-9
KEXUZ.
azpisarrerakoSense-9.1
a)De inquietud, de tanta preocupación.
v. KEXUAREN KEXUZ. Khexuz ezin nagoke. Laph 22.
azpisarrerakoSense-9.2
b)En cólera.
Nehor ez zaioela / heltzen laguntzera, / khexuz eta hasarrez / hor lotzen da bera. ZbyRIEV 1908, 767.