Tr. Propio de la tradición meridional, gralmte. guipuzcoana, aunque hay ejs. en Añibarro, Astarloa, Arrese Beitia (AmaE 38), Enbeita, Lauaxeta (BBa 2), etc., y, al Norte, en J. Etchepare (Ber 19, "sommet de montagne" en el voc. del final). La forma más empleada es gailur (gaillur, gallur ); hay gaildur en Iztueta y Lardizabal; gaildor en Munita (cf. gaildortu en Iztueta). La forma que transcribimos galddur <-ly-> en Lardizabal podría tratarse de un mero reflejo de <-ly-> en Larramendi. En DFrec hay 41 ejs. de gailur y uno de gaillur .
etimologikoa
Etim. Gailur podría proceder de galdor, galdur(ru)... , por intermedio de variantes expresivas como galddur .
sense-1
1.
(V-gip, G-goi; gall-Lar, Dv(G), H),
gaildur (VocCB 390, Dv, que cita a Artola),
gailor (gall- VocCB 390 Dv s.v. galdor),
gallurru (T-L)
Ref.:
VocZeg 286;
EtxbaEib;
ElexpBerg
. (Sdos. prop. y fig.).Cima, cumbre."Ápice, lo alto, la cumbre"Lar.
"Cima, la altura y punta más elevada de los montes", "auge, erpiña, gallurra", "sumidad" Ib."Cime"T-L.
"Baita mendi batena ere. Gora igo giñanian gaillurrez gaillur joan giñan puntaraiño. Gaillurra, beraz, bi isuri dituen gaina"ElexpBerg.
v. galdor, gandor. Santu guzien bikaiña, Teologo guzien gallurra. LarSAgust 4.
Mendi aiñ zuzen ta aiñ altuaren gallurrera [...] igotzera. EchveDev 216.
Donostiako saldu-erosia goienengo gaillurrera igoa arkitzen zan. IztC 178.
Mendi barrenetik asi ta gallurreraño. AgKr 214.
Eguzkiak edertzen dituan gallur ermoak. AgG 150.
Pelotarien artian Migel dogu gallurrian. Enb 90.
Uzturre-mendiyaren / gallurrak tontor bi. EAOlBe 57.
Gallurreko elur zuriaren antzera. NEtxAntz 151.
Lenago egiñari gaillurra ezarteko. Mañarikua(
inAkesIpiñ 3
).
[Bizia] gaillurra edo muga jo ezkero, ordea, beerantza asten da, atzenengo orduan itzali arte. VillJaink 57.
Gauzak goi-goitik, gaillurretik begiratuaz. Ib. 83.
Agintaritzaren gallurrean natxegon. MAtxGazt 33.
Oriamendiko gallurrean. Salav 56.
Iñungo gurpilek zapaldu ez dituten gallurretatik. IbiñVirgil 100.
Andutz ta Arno dituzu zure zelatari, gallurretan dutela Gurutzea agiri. NEtxLBB 363.
Baso illunak maitatzen ditu / zelai ta gallurrak aiña. Olea 105.
San Markos eta Txoritokietako gallurrak esolez beteak zeudela. AtañoTxanKan 102.
Goi-jakituriaren gaillurreraiño igon zan. OnaindSTeresa 13.
Emen egun batzuk egin eta Kurutzeko gaillurrera.Gerrika 69.
Ez da gutxi gailurrik gabeko berdintasunaren uholdean murgildu behar duen gaurko mundu honetan. MEIG I 186.
Euskal antzeak garaitu duen gailurrik soil eta gorenean. MEIG III 118.
Gizarteko gailur garai hura [Lizardi]. MIH 300.
[Euskal esaldia] gora eta gora omen doa doinu-gailurreraino. Ib. 356.
v. tbn. GMant Goi 39. Inza Azalp 14. Mok 20. Aitzol Ib. XII. Ldi BB 16. Erkiag Arran 184. Bilbao IpuiB 85. Arti MaldanB 204. Basarri 182. Gand Elorri 194. Osk Kurl 204. Onaind in Gazt MusIx 147. Ostolaiz 122. Insausti 164.
azpiadiera-1.1
(Con reduplicación intensiva, en casos locales de decl. sing.)."
Beiñ baten, Ailluzen gallur gallurrian...
"EtxbaEib.
Gure kristautasuna gallur-gallurrera igo zan. SMitxAranz 31.
azpiadiera-1.2
Leku agirian, egal egalean etzinda dago Segurako eliza, erria ezezik gallur xamarrean.Ayerb EEs 1912, 35.
azpiadiera-1.3
(Otros usos).Parte superior, parte más alta, vértice."Más la gallurra de la antepara"(Goizueta, 1602). LexHNav I 73.
"Tope, la parte superior"Lar.
"
Buztan-gaillur (V-arr-oroz-m, G-to), parte superior del rabo de animales"A.
"1) Línea de maderos colocados a ambos lados y parte superior de las anteparas [...]. 2) Madero o línea de maderos colocado en la parte superior o cumbrera en las presas y edificios"GoiBur 254.
Besanga oietan ipintzen zitzaiozkan sei argi; eta abearen gaildur edo buruan zazpigarren, besteak baño gorago irteten zana. Lard 83.
Iturriaren gallurreko arrizko Ama Birjiña. OtagEE 1884b, 524.
Gallurrera igoa dugu Iguzkia. "Al zenit"
.LdiBB 118.
Farol itzali baten / txapel-gallurrera. Ib. 68.
Arantzazuko amabosgarren gizaldi-gallurrera igo ta igo datorren erromes-bidea. SMitxAranz 15.
Zugaitz-gallurretara igo. MAtxGazt 29.
Aize biguiñaren putzera [...] baso-gaillurrek abarrots dagite. IbiñVirgil 98.
Eguzki jaunak, urre ta sutan, galda-jaia duenean; / zeru-gaillurra argi bizitan irabazi ondorean. NEtxLBB 195.
Txondarrak, gallurraren erdian, zulo bat du. GarmEskL I 82.
Gaur-ek daramalako, nolazpait, azentu-gailurra, handik aurrera esaldia malda behera bezala doalarik. MEIG VI 152.
sense-2
2.(V, G; Lar, Añ, Dv, H), gaildur (G), galddur (G; Dv, que cita a Lard), gaildor,kaildur (AN-ulz). Ref.: A (gailur, galyur, gaildur); AEF 1928, 38; Iz ArOñ (gáillur), Als (gaildurra), Ulz (kaildúrre), UrrAnz (gallúrra); AEF 1955, 186; Etxba Eib (gallurra); Elexp Berg (gaillur).Caballete (del tejado), pináculo."Pináculo de templo o edificio"Lar.
"Acrotera en los edificios"Ib."Capitel, chapitel de torre, torrearen [...] gallurra
"Lar, Añ.
"
Tellatu gallurrian ipiñi dabe aritz adarra
"EtxbaEib.
"Teilatuaren bizkar hezurra. Zuen teillatu gaillurrian usua dago geratuta
"ElexpBerg.
Cf. LzG s.v. gaillur, gallur y galluz. v. galdots. Tellatu-gallurrean ikusten etzan ezpada krutzea. AñMisE 8.
Tenpluko gallurrian. Astar I app., XIX (Lard 372 Elizaren galddurrean <-ly->; Brunet Lc 4, 9 tenploko gallurraren gañean; Arriand, Ker, IBk Mt 4, 5 gail(l)ur
).
Elizaren gallurrian. BvAsL 117.
Gorago, etxearen gallur ondoan, ganbara andi bat. AgG 17.
Dorre-muturretan eta etxe-gaildorretan tximist-orratzak. Munita 20.
Ezin obeto zaindu eudien Ipiñeburutarrak euren eleixea oiñarrietan asi ta gorengo gaillurreraiñoko premiñe guztietan. AkesIpiñ 14.
sense-3
3.
(H),
gailurru (AN-5vill ap. A),
kaildur (AN-ulz ap. IzUlz). Cresta (de ave)."2. crête de gallinacé. 3. huppe"H.
v. gangor.
azpiadiera-3.1
(Fig.)."Pica por alto, (c.) goitarra da, keak ditu, gallurra, kukuruxa gora dau
"Añ.
"(Au fig.) audace, hardiesse. Guztien gañetik tontorra, gallurra jasotzea, lever la crête par dessus tous les autres"H.
azpiadiera-3.2
(Lar, H). Penacho."Airón, penacho de plumas, [...] lumadun gallurra
", "penacho, penachera, [...] lumazko gallurra" Lar."Aigrette, plumet"H.
Zergatik lumazko gallur andi bat txapelian daukaten. EchveDev 233s.
Osorok bere pikarekin kendu zion lumazko gaildurra franzesak agintari zekarten Maese de Kanpori. IztC 354.
5.
(G-goi-to, AN-5vill),
gailor (G-to; gallorDarric ap. DRA.),
gaildor (G-bet),
kaildur (AN-ulz)
Ref.:
A(gaillur, gaillor, gaildor);
IzTo(galdotxa)Ulz(kaildúrre)
. "Tallo de la flor del maíz"A.
"La parte que queda hasta la mazorca al quitar la punta"IzTo.
"La punta del maíz con flor"IzUlz.
v. galdotxa. Artoari gaillurrak, orriak, kendu. AZink 35.
sense-6
6."(V-m-ul [?]), espinazo de bestias"A.
sense-7
7."(G-goi), martillo de la azada. Atxur gaillurduna, azada provista de martillo"JMBAt.
sense-8
8.gailurre. "Mur terminé en rond et couvert de tuiles" Hb.
sense-9
9.(Vc, G ap. A), gailor (Gc ap. A), gailurru (AN-5vill ap. A). (Adj.). Elevado (sdos. prop. y fig.). "Prominente, supremo. Sur gaillur (V-och), nariz aguileña" A. Eldu oi dira, noizbaitean, toki eder gallur oietaraño. AgSerm 400.
Ixillik egoten jakitea, jakinduri gaillurra izan oi da. AyerbEEs 1913, 188.
Adi poesia, oldozkun olertia, olerti gallurrenetzat daukate. "Suprema"
.Aitzol(
inLauxBBa X
).
sense-10
10.(Uso pred.). Ezin aizkora jaso uste bezin gaillur. "No levanta el hacha tan alto como piensa"
.OrEus 149.
Mundu ontako leku askotan / gallur ezjakintasuna. Olea 204.
azpisarrera-1
GAILUR-DIRUv. gailurdiru.
azpisarrera-2
GAILUR-FESTA.
"Erramua: Mojak baakizu nola esaten tziyoten len? gallur-pesta" (G-bet) Bixente Urbieta (comunicación personal, 2-8-1961; se refiere a la fiesta por el fin de la construcción de una casa, en la que se colocaba un ramo de laurel en el tejado) . v. GALDOR-FESTA.
azpisarrera-3
GAILUR-HOSTO.
"(AN-gip), hoja superior del maíz" A.
azpisarrera-4
GAILURREN(Forma de superlativo). Lo más alto. Zein ederra dan gallurrenean / arranoaren egalda!SMitxAranz 105.
Euskal Eliza Loiolarekin / jaso zan gallurrenera. Ib. 43.
azpisarrerakoSense-4.1
Ama guztiak nai dute beren semeak gallurrik gallurrenean ikustea.Ag G 99.
azpisarrera-5
GAILUR-TEILA.
"(Vc), tejas grandes de la cumbre del tejado" A.