Tr. Propio de la tradición oriental, entre los suletinos sólo se usa en ciertas acepciones (v. infra(5) y (6) ); lo emplean tbn. algunos autores guipuzcoanos y vizcaínos modernos. La var. más extendida es jasan; hallamos jasain en HeH, y jesan en los autores suletinos, en la acepción de 'tomar prestado', así como en autores meridionales modernos que la emplean tbn. en dicha acepción. La forma más gral. del sust. vbal. es jasaite-; hay jesaite- en textos suletinos, jasate- en Etcheberry de Ziburu, Chourio, Haraneder (Gudu 54), Larreguy (I 253), Mihura (102), Duhalde (66), Altuna (111), Orixe (Tormes 75), Iraizoz (YKBiz 118), Erkiaga, y, junto a jasaite-, en Goyhetche (6), Hiribarren (Egia 54), Mirande (HaurB 59) y Zaitegi (Plat 84 y 136); hay además jasatze- en un ej. de Etcheberry de Ziburu, jaisaitze- en CatLan (155) y jasaitze- en Villasante (Jaink 162), en los dos últimos junto al frec. jasaite- . En DFrec hay 106 ejs. (9 septentrionales) de jasan y 10 de yasan; hay además 34, todos ellos meridionales, de jasaten, 6 de jasaiten y 4 de jasatzen .
etimologikoa
Etim. Correlato oriental del occid. jaso .
sense-1
1.
(AN-5vill-erro, L, B, BN; Urt III 244, HtVocGr 352, Lecl, VocBN(
y-
), Dv, H(L, BN)),
jasain (H),
xasan (Sal),
jesan (H(BN, S))
Ref.:
A(
jasan, xasan
);
IzetaBHizt;
GteErd 6
. Soportar, aguantar (tanto una carga física como moral)."Supporter un poids, une charge, une douleur"VocBN.
"
Jasan, jasaite, [...], supporter, endurer"Dv.
"
Jasaiteko, qui est à supporter, à souffrir, à soutenir. Munduan bada hainitz jasaiteko, il y a beaucoup à endurer dans le monde. Tempos hori ez da aski hazkar lazaren jasaiteko, cette [...] n'est pas assez forte pour supporter la poutre"Ib."Porter les années, l'âge. Adin handi bat arinki iasaiten du, il porte légèrement un gran âge"H.
"
Emaztearen arrangurak aise jasaiten ditu (BN-lab), elgar ezin jasan (BN-ciz), nola jasaiten ote du pisu hori (BN-lab)"GteErd 6.
Duvoisin trae además jesan (S), que lo remite a jasan, sin especificar ninguna acepción. Harriet da tbn. para esta acepción la forma easan (V, G), que se trata sin duda de una variante de erasan (v. 1 erasan). v. egari. Legeko doktorák [...] kargatzen dituzue gizonak karga iasaiteko nekezkoez. LçLc 11, 46 (He, Dv, Leon jasan; TB ekhar, Oteiza, Brunet, Ol, Or, IBk, IBe, BiblE eraman, Ker eroan
).
Bere eskuetan iasanen / dute bide gaitzetan / behatztopa eztadintzat / lurreko harrietan. EZEliç 287.
Parte iasaiteko borondate gaixtoa gatik berreginzea, ederzea [...] eta bere gogoz hunelako enseiu debekuzkoak egitea da mortal. (Interpr?). Harb 181.
Karga arina dela eta iasaiteko erraza. Ax 499 (V 322).
Hegaztinak iasaiteintu lurrean bere hegalak eta airean hegalek iasaiten dute hegaztina. Ib. 495 (V 320).
Nahiago dut arsto iasan nezan bat eziez zaldi egotz nezan bat. "Qui me porte"
.OPr 649 (v. tbn. Po 13).
[Besoetan iasanen du] ama batek bere haurtxoa iasaiten duen bezala. SPPhil ẽ, 3v.
Haran hunetako miseriak kontrako gogorik gabe jasan detzatzun. SPImit III 18, 1 (Ch iasaten, Leon jasan; Mst soferi, Ip egarten; v. tbn. II 12, 9 iasan
).
Zure Semeak jasan duen / gurutzea karga dazu. Gç 137.
Tentazioneak eziñ iasan dituztenak reprobatu dire eta galdu. "Qui tentationes sustinere nequiverunt"
.Ch I 13, 2.
Oraiño hainitz gauza badut zuei errateko, baiñan ezin jasan detzaketzue orai. "Portare"
.HeIo 16, 12 (HeH iasain, Ol yasan, Leon jasan; LE jasi, Ker, IBk, IBe jaso; He Gudu 106 yasan
).
Zirkonzisionearen legea iasan nahi izatu zuen. Mih 89 (46 jasan, 45 yasan
).
Mundu huntan jende beharrek jasateko dituzten [...] lazeria guziek. Dh 226.
Ezen elkhar ezin jasan dezaketen bi lagun nola jar ditezke mahain berean!Ib. 251.
Gerlari lehoina / nihoren uztarririk yasan etzuena. HbEsk 34.
Ikusten zinduen zer ari nintzan eta jasaiten ninduzun. DvLEd 240.
Yasan baidugu egunaren eta beroaren phizia. SalabBNMt 20, 12 (Samper, Hual soportatu
).
Hitz bat athera gabe jasan zituen oinhazerik minenak. Laph 165.
Bakotxak bere karga / jasan behar du. Bordel 172.
Santa Martinak jasan ditu tormenta suerte guziak. JnnSBi 177.
Orai ikusten diren asko gauza, ez zituzten gure aita zaharrek horrela jasanen. Lap VIII (V 2).
Herri handi baten buruzagigoaren jasaitea. HUAurp 89.
Gerlaren jasaiteko [...] laguntzak. Ib. 71.
Afrikako iguzki dorpearen jasaiten. Ib. 53.
Zerga handiak ditugu jasaiteko. HUZez 65.
Bi eskolen gastuak jasanez. Ib. 114.
Griña eta hersturak errexkiago jasaiteagatik. ArbIgand 89 (v. tbn. 155).
( s. XX)Hitz bat aipha gure lurrak jasanik dauzkan gertakariez. JEBur 180.
Buru zabal gaitza lepo meheak nekez bezala jasaiten deielarik. Ib. 164.
Gose eta egarri onik jasan zuten. BarbSup 164 (v. tbn. 5).
Bainan ehun bat urthe jasanez, ezinduxea zela puxka bat. Ib. 176.
Ez baitezake jasan gaixoak mendietan dugun hotza. Ox 109 (v. tbn. 79).
Ez dezaket jasan [...] zonbaiten aberekeria. JEBer 86.
Harresi hek berak teilatuaren jasaiteko. Ib. 21.
[Azta] mando batek jasan añakoa. FIr 135.
Ezin jasan ixan eban Bertoldinek luzaruago alako lotsagabekeririk. Otx 136.
Eta dohakabeak haurren trufak yasan behar dituela. Zub 21.
Zain-eritasun gaitz bat jasan dut eta jasaiten dut oraindik. MdePr 197.
Askatasun osoko gizasemeak [...] jauntxurik jasan eziñekoak. ErkiagBatB 118 (v. tbn. 152).
Ez dezaket bakartasuna jasan. JEtchep 77.
Ez bahiz wizky xorta baten jasaiteko ona, hail etxerat. LarzIru 56.
Eta nola jasan holako gizon baten bekokia!ArdoySFran 101 (v. tbn. 130).
Zonbait oinaze jasaitekoa etorri nintzan mundura. XaOdol 328.
Huna beraz gizon bat, asko jasana. Larre(
inXaOdol 14 (cf. infra (8)
)
).
Laido egitea baino laido jasaitea hobe. EZBB II 41.
Komunista (edo) izanik, jasan zituenak jasan zituelako. (In MEIG VI 121
).
v. tbn.
CatLan 123. CatLav 215 (V 108). Brtc 106. Iraultza 16. Monho 58. MarIl 76. Jaur 175. Prop 1876-77, 112. Zby RIEV 1908, 774. Jnn SBi 40. CatJauf 131. LuzKant 77. StPierre 38. GMant Goi 54. Altuna 32. TP Kattalin 185. Laux AB 82. Etcham 41. Or Eus 312. TAg Uzt 194. Iratz 179. Lf Murtuts 26. Zerb IxtS 88. Txill Let 66. Etxde JJ 218. Mattin 56. Anab Aprika 97. Osk Kurl 84. Vill Jaink 159. Gazt MusIx 233. Lab SuEm 185. Onaind STeresa 30. Zendoia 92. Gerrika 67. Iasan: Brtc 11. JesBih 437. Zait Plat 84. Ibiñ Virgil 34. Yasan: Lg II 283. Gy 201. Elzb Po 230. Elsb Fram 113. Ldi IL 166. Or Aitork 229. NEtx LBB 281.
azpiadiera-1.1
(Sin complemento). Zertako yasan, zertako bizi nigar edo nekhetan?HbEgia 121.
Ozarrek yo behar dute, ahulek yasan. Ib. 127.
Erririk ezta agian orrek ainbat yasan edo sufritu bear izan duanik. LdiIL 167.
Azkar yasanez gaizkatuko dituzue zuen animak. IrYKBiz 408.
Gure oraingo eginbearra au: yasan eta ixildu. GoenY 1934, 103.
Nork bere sortua ezin du gorroto, naiz ta beragandik zitalki yasan. ZaitSof 31.
azpiadiera-1.2
Sufrir, recibir (un daño, etc.).v. hartu (2), jaso (5), bildu (I, 11). Har betza soldadutan beharra duenak, / Yustizia beiratuz lanen arabera, / Guziek ez baitute yasan zauri bera. HbEsk 69 (cf. zauri(ak) errezibitu Ber Trat 74v, He Gudu 55, z. hartu Gç 127, Mst III 35, 1, Mg PAb 215, A Ardi 123, ArgiDL 87, TAg Uzt 315, etc.).
Egija esatiarren erijotzea jasan biar dot, beraz. Otx 90.
Iriko atean biltzen ziran ar guziek erdainkuntza yasan zuten. OlGen 34, 24.
Eriotza yasateko arrixkuan utzi zitutenak. OrQA 86.
azpiadiera-1.3
(Dv(
A), H). "Tenir les enfants sur les fonts baptismaux"Dv.
"Tener al niño en la pila bautismal, tomarle en brazos, servirle de padrino"A.
Haurra bathaiatzean iasaten dutenek. EZMan II 67.
Oraiko gazaita ere / ez du aisa xerkatu. / Haurraren atxikitzeko / anaia zuen galdatu, / zorigaitzez tenoreko / hari zapeta zilatu. / Auzoko batek jasan du / hori ez da segeretu. Bordel 96.
azpiadiera-1.3.1
sasan(Part. en función de adj.). "
Sasan, semesasan, ahijado. Alabasasan, ahijada"AApend.
azpiadiera-1.4
Sustentar. Gorpitzeko hazkurriak gorpitza jasaiten dien bezala, indarrak emaiten eta handi araziten. AR 216.
[Zelutiko hazkurriak] etzi xoilki errezebitzen diena jasaiten [...], bena orano gozo miragarri bat emaiten. Ib. 217.
azpiadiera-1.5
(Aux. intrans. bipers.). Debruari sobera jasan zitzaion Zabieren galtzea Iñaziori ez mendekatzeko. Laph 132.
azpiadiera-1.6
"Porter dans son sein. Lehenbiziko haurra iasaitea, être enceinte de son premier enfant. En parlant d'animaux. Umerik oraino iasain eztuen behorra, jument qui n'a pas encore porté"H.
azpiadiera-1.7
Aldakuntza gaitza jasan zuen [...] ez bakarrik Kornubitarren sinesmenak, baina bai haien hizkuntzak ere. MdePr 253.
azpiadiera-1.8
(BN-ciz ap. A),
jasain (H) . (Part. en función de adj.)."Patient, endurant, au sens. de l'esp. 'sufrido'"H.
"Sufrido, reservado. Gizon jasana, hombre sufrido"A.
v. jasankor.
sense-2
2.
(H). Producir (frutos)."Porter, produire"H(que cita a EZ y Ax).
Mehakeek ere iasanen eztute ardantzerik / ezta ordokiek ere abuztutan garbarik. EZMan I 89.
O usain on Zerukoak! O arrosa liliak! / Nolakorikan iasaten ez baitu uda berriak. Ib. 135.
[Zuhaitz] alferra, fauna, hutsa, bere sasoiñean jasaiten eztuena, zertako da?Ax 38 (V 24; v. tbn. 191 (V 129) y 571 (V 366)).
Kristok emanen daroku / faborea botherez / gure lurrak iasaiteko / fruituori faborez. Hm 119.
Bere fruitua bere mugan iasaiten duen arbolaren pare. SPPhil 173 (He 175 ekharzen
).
Mahastiak iasaitentu mahats gizenak.Ib. 327.
sense-3
3.Llevar."
Iasaitea, porter. Iasan dut, j'ai porté"SP.
Aingeruek daramate erran dugun bezala / deabrurik ezta hersten iasatzeko surtara. EZMan I 376.
Hobira iasaten dugun gorputz hillarenari / errepausua zeruan emozu arimari. EZMan II 96.
Aingeruak triunfantki zerura gorputz eta arima iasana. Ib. 196.
sense-4
4.
(Lar),
jasaitu (LarSup). Levantar.v. jaso. Begiak jasan zituen neskatoarengandik, leihotik zeihar urruti so egiten zuela. MdeHaurB 92 (v. tbn. 73).
azpiadiera-4.1
(Part. en función de adj.).Elevado. Zelhai loratua, / baratze zarratua, / Salbatzaillearen alhorra, / ordoki manaduna, / landa egia iasana. EZMan II 197.
Bere elkar-jaurespideko aldare jasanetan. MdeHaurB 73.
sense-5
5.
(Hb, Dv(BN); y-ArchVocGr),
jesan (S; SP, Sb-Urq(
y-
), Lecl(
y-
), Gèze)
Ref.:
A(
jesan
);
Lrq(
jesan
)
. Tomar prestado."
Iesaitea, (O), emprunter. Iesan dut, j'ai emprunté; [...] gauza iesana, chose emprunté"SP.
"Emprunter"Gèze.
"
Jesan diot ehun libera, le he tomado a préstamo cien pesetas"A.
v. mailegatu. Zeruko izarrek eta planetek ala dute bere argia [...], bere naturaz edo enpruntuz eta iesanez [iguzkitik]. TtOnsa 56.
Iesan du eta enpruntatu [...] soma handi bat. TtArima 125.
Züganik hartakoz diharürik eztiala, ezetare jesanik. Egiat 200.
Galthatzen deizünari emuzü, eta etzitiala gibelaz ützül jesan nahi deizünari. IpMt 5, 42 (Ol yesan; Dv zure ganik mailegatu
).
[Gobernükoak] sos jesan beharraz üsü mintzo dira.ArmUs 1896, 112.
Parrasta bat badutza [...] kharrikaz-kharrika [...] Sant-Azia artino, metale, tzintzari [...] eta küsküllot jesaitea. J. B. MazérisGH 1931, 469.
Eskatzen dizunari emaiozu eta yesan (ordainzka eskatu) nai dizuna ez iraitzi. IrYKBiz 125.
Yesandako abere bat [...] elbarritu edo iltzen bada, yesaleak ordaña eman bear dio. OlEx 22, 14 (Ker baituran emoteko eskatu
).
Euskaldun zaharrek Indi-Europarren kulturako elemendu hanitz jasan zituztela. MdePr 189.
Beharrik gabe jasandako frantsesetik etorri hitzak breizeratik kanporatu. Ib. 284.
Parmenidegandik ietxi ta iesanda (prestauan artu). ZaitPlat 45 (v. tbn. 58, 71 y 79).
Sos prunki ere jesanik. CasveSGrazi 88.
sense-6
6."Porter, mettre un vêtement sur soi, vêtir. Sen Graten ama, etxekandere handi baten arropak iesanik, juan zen Oloruera [...], [...] ayant vêtu"H.
Bulhuzia zabillan, ezin yasan zezakeien soinekorik. Lg II 138.
azpiadiera-6.1
Noiz ere astokhümeak yasan nahi baitü potroaren itxura, beharrietarik atzamaiten beitüte."L'ânon veut se donner des airs de poulain."ArchGram 59.
sense-7
7."Porter, contenir, mesurer une certaine quantité. Zenbat iasaten du untzi hunek?"H.
azpiadiera-7.1
"
Arnoa hazkarrago eta ura iasaitenago, plus le vin est fort, et plus il peut porter d'eau"H.
azpisarrera-1
EZIN JASANv. ezin-jasan.
azpisarrera-2
EZIN JASANEZKO (Dv, T-L). "Insupportable, intolérable. Ezin-jasanezko egur zama bat eman diote, on lui a donné un fagot qu'il ne peut porter"Dv.
"Révoltant"T-L.
v. ezin-jasan, jasanezin. Karga eziñ iasanezko bat. Ch III 48, 4.
Ez erran ezin yasanezkoa dela. Lg II 149.
Neglientzia bat ezin jasanezkoa. Jaur 107.
Egunaz ikhusgarri hori ezin-jasanezkoa da. Prop 1876-77, 121.
Hain zen iguzkia ezin jasanezkoa nun [...]. Prop 1883, 93.
Sentitzen du ere ezin jasanezko suge usain bat. ZerbIpuinak 89.
Ezin jasanezko nazka. MdePr 165.
Ezin jasanezko zamen pean. LeonLc 11, 46 (Dv, HeH ezin j-/iasa(i)nezko
).
v. tbn. SP Imit III 13, 3 (i-). He Gudu (y-) 124. Gy 60 (y-). Dih Maiatzeco 49 (ap. DRA). HazpKalb 188. JE Bur 177. Ox 151. Ir YKBiz 274.
azpisarrera-3
JASAN AHAL,
JASAN AHALA (SP).
azpisarrerakoSense-3.1
a)"
Iasan ahala, tant qu'on peut porter"SP.
asan ahal baino karga gehiago. Lg II 111.
areek hartu zuten yasan ahal bezanbat arrain. Ib. 140.
Zenbeit aldiz iduritzen zaiku badugula jasan ahal baino gehiago. JnnSBi 153s.
Ez ziotela eman behar jasan ahala baino lan gehiago?HUAurp 69.
Eman idazu neregan jasan-âla. "
Cuanto pueda soportar en mí"
.OrPoem 540.
[Garagar arnoa] jasan [a]hala hurrupaturik / Paristik hurrun ba noa. MdePo 79.
azpisarrerakoSense-3.2
b)(Con adj. o part.).Tan (...) como se pueda soportar.
Laster karrika guzia jasan ahala bethea zen. Prop 1880b, 18.
Airea gorriegosi. Jasan ahala epel eta pisu. HUZez 15.
azpisarrera-4
JASAN AHALEKO,
JASAN AHALEZKO,
JASAN AHALAKO. "
Iasan ahalezko karga
"SP(sin trad.).
Altzeiru hutsak [...] doi-doi jasan ahalekoak. JEBer 63.
Besoetan jasan ahalako [...] untzi eder batean. JEtchep 65.
azpisarrera-5
JASANAK JASAN. Pase lo que pase.
Hiretako bizi behar dutala, gauza guzien gatik, jasanak jasan. JEtchep 70.
azpisarrera-6
JASAN-BEHAR. (Lo) que hay que sufrir, padecimiento.
Maitetasuna eztute nekeak ez yasanbearrak izutzen. LdiIL 62.
Jasan-bearrak oroituz, gorputzean ikara. "Recordando lo que debes sufrir"
.OrPoem 539.
Bai egin-gauzetan bai jasan-bearretan beren buruak izugarri azaltzen. AnabAprika 68.
azpisarrera-7
JASANEAN. Soportando.
Lehertuak kargaren azpian eta egarria ezin gehiagoa jasanean zirenak. JnnSBi 54.
azpisarrera-8
JASAN-ERRAZ. Llevadero, fácil de soportar.
Bizia eta eginbideak goxo eta jasan-errex bilakatzen zaizko. Othoizlari 1961, 357.
azpisarrera-9
JASAN-NEKEZ. Difícil, duro de soportar.
Jasan nekeza bazauku ere, bizia beti sakratu. XaOdol 220.
azpisarrera-10
JASATEKE. Sin sufrir.
Miña yasateke ez naiz egon. OlImit III 18, 1.
Negozio zindoa! [...] Erosi bage saldu, gatxik eta galtzairik jasateke. ErkiagBatB 154s.