Tr. Documentado en todos los dialectos (aunque en suletino se encuentra únicamente un ej. de AstLas ) desde el s. XVII. La forma mejor documentada en la tradición septentrional es pilota; haypillota en Etcheberri de Ziburu, Dassança, Haraneder y Atheka (49), y pelota en AstLas. Al Sur se encuentra desde del s. XIX, y la forma mejor documentada es pelota, seguida de pillota; hay además pilota en Lizarraga de Elcano. En DFrec hay 62 ejs. de pilota, 1 de pelota y 1 de pillota.
sense-1
1.
(G-nav, AN-5vill-ulz, L, B, BN, S; Volt 53, SP, ArchVocGr, VocBN, Hb, Dv, H; -ill- Lar, Añ, Hb, H),
pelota (V, G, S; Lcc, VP, Añ, Gèze, H)
Ref.:
A(
pelota, pilota, pillota
);
IzArOñ(
pelota
);
EchaideNav 324s;
IzetaBHizt;
ElexpBerg(
pelota
)
. Pelota."Botar la pelota, pelota iramona
"Lcc.
"
Pelota bezela erabilli ninduten, me trajeron a manera de pelota"VP 77r.
"
Pilota mothela, paume, balle qui bondit, rebondit peu. Pelota iauzlaria, bizia, balle qui bondit beaucoup, vive. Pilota mazoa, malhoa
"H.
"
Pelotia kruzau eitte jok orrek, eta batian txost eta bestian txost, zeiñek jaso pelotia
"ElexpBerg(s.v. txost
).
Cf. VocNav s.v. pilota. Alzion daritzan itsas-xoriak bere ohatzea egiten du pilota bezain biribil. SPPhil 263 (He 265 pillota
).
Ala nola pilota, errebotaturik parete batean itzultzen baita gibela . (120). LE-Ir.
Bi pillota presentatu zituzten bonba bezalakoak amasei emezorzi onzakoak bakoitza. (1833). CartAnd 377 (378 pillota y pelota
).
Elizaraño sakatzen zeban / zortzi onzako pillota. IztC 245.
Erreferan sartzean urrundik pilota, [...]. HbEsk 214.
Pelota aidian artzen / frantzesaren maña. Ud 59.
Ereman du berekin pilota, eskularru eta xixtera parrasta bat. ZbyRIEV 1908, 89.
Pilotaren bederen paso-marraz harat igortzeko. Ib. 88.
Hazkarki jo dezala pilotari. ArbIgand 141.
Pilota ezkerraz halako firrinda errebes batean zerabilana. HU(
inOx 201
).
Hain gogotik lotzen zen pilotari. JEBur 137.
Pilota jo eta jo airean dabilano. Ib. 29.
Txinako mizpirak oriz pintatuak, aizezko pelotak ziruriten. Iraola 128.
Sudur-zapi urdin zimur bat, pelota bezala biribildua. AgG 53.
Bixi-bixi jaurtiten dau pelotia. KkAb I 98.
Pilotak non jo zuen jendeari irakutsi beharrez. ZerbGH 1928, 423.
Egan doala / pilota. OrEus 423.
Botea non zun / pilotak. Ib. 422.
Ara aizezko pelotak eta / karamelozko txistuak. TxB II 145.
Zartako ederra ematen dio pilotari. ZerbAzk 116.
Lau untzako pilota. Ib. 113.
Aurreko pelota-plazako pelotaren otsa entzuten zan. AnabPoli 109.
Putzezko pelota andiekaz jolasean. ErkiagArran 25.
Illargi bera gizonen mende / pelota baten antzera. Basarri 189.
Eun da bi edo iru / gramoko pelota / lautikan zazpiraño / ezkerrakin jota.Auspoa 39, 21.
Pillota zaztada aldiko / ernai jendea. LMujOlerti 1961 (1-3), 18.
Blasek egindako pilota gogorra ta haztuna sakelean. OskKurl 167.
Goma luze batez zintzilik erabilten ziran pilotak. Ib. 49.
Nahiz artillezko pilotea eskuz, nahiz lurretik putzezko pilotea ostikoka elkarri bota. Ib. 76.
Bainan nun ziren Xaberriko pilota biziak? ArdoySFran 234.
Norbaitek eskaini sagar bat pilota bezala airean igortzen zuela. Ib. 233.
Pilota bati jo ta jo bi talde. XaOdol 283.
Pelotak, pareterua esaten jakonak lagaten zituan. EtxabuKontu 180.
v. tbn. Lh Yol 24. Lf Murtuts 13. Larz Senper 60. JEtchep 95. Pelota: Enb 80. Zait Plat 58. SM Zirik 30. Uzt Sas 325.
sense-2
2.
(H(+ -ill-
)),
pelota (H). Bola, pelota."Pelote, masse arrondie de quelque substance"H.
Zure manuz etxaturik urera gatz pillotak. EZMan II 59.
Zeina egiten baita laur untxa turmentina gatx guti batekin pillotak idiari irets araztia. Mong 587.
Txistu aizezko-pelotadun bati aize emanaz. AlzSTFer 133.
azpiadiera-2.1
Enbor-gerri-mutur, buru-pillota. NEtxLBB 242.
azpiadiera-2.2
"Ovillo"LinBerg 159.
sense-3
3.
(ArchVocGr, Dv, H(+ -ill-
)),
pelota (S ap. Lrq
; H). Pelota (el juego o deporte)."Jeu de paume. Lakhet zaut pilota
"H.
Batzuek joaten dira plazara pelotara. AA III 595s.
Pillotarako bere sasoia zuen denboran. IztD 165.
Pillotako partidu andi au jokatu.IztC 244.
Hark du abiarazi berritan pilota. HbEsk 126.
Listo egiten ditu / pelotaren lanak. Ud 59.
Gazteak pilotara / ditezen lehia. ZbyRIEV 1908, 93.
Pilota ere uzten ari du gazteriak. ArbIgand 44.
Goazen pelotara. AgKr 63.
Pelotarako zaletasuna. KkAb I 97.
Pilota maite, arnoa ez hastio, bertsulari famatua. Ox 197.
Pilota gure jolasa da. JEGH 1932, 399.
Gure yolas garbiak, dantza dala, pelota dala, [...]. LdiIL 139.
Gero pilota dutela eta, / ez dira arloan atzera. OrEus 417.
Pilotarako presaka dabil. Ib. 418.
Aski gazterik pilotari adios erran behartu zitzaion. ZerbAzk 115.
Pilota, fandango, mus eta beste baskokerietan. MdePr 265.
"Pillota" ta "partida" maiz aipatzen zuten gazte zintzo batzuk. AnabPoli 81 (menciona formas baztanesas).
Pelota zenbat maitatzen degun. UztSas 325.
Pelotarako gogo gutxi gaur / ta fugola indarrian. Ib. 326.
Zorioneko ostikoketa / pelotaren kontrario. Ib. 325.
Pilota, euskal jokoa. XaOdol 279 (tít.).
Pilota maiteari leial egon gaiten. Ib. 284.
Aldi aretan, bearbada zestozko pelotearen asierea izango zanean. EtxabuKontu 179.
Pelota ainbat maite duan bat.MMant 91.
v. tbn. Etcham 126. GAlm 1950, 31. JEtchep 69. Pelota: JJMg BasEsc 11. Tx B I 200. Alz Ram 89. Enb 183. MAtx Gazt 55. Basarri 89. JAzpiroz 128.
azpiadiera-3.1
(Como primer miembro de comp.). Onezkero pelota saioa amaituko zuten. AlzRam 86 (v. tbn. pelota-saio en Garm EskL I 114).
Ardura gutxiko pelota-ikusleen atzerakakoak. AnabUsauri 60.
Bereala izkutatu zitzaigun uztargillea pelota-kontuetatik. GarmEskL I 113s.
Atorra dotoredun pelota-txapelduna. MIH 311.
sense-4
4.
(L-côte ap. A),
pelota (S ap. A). "Acerico o almohadilla de costura"A.
sense-5
5."(B), bola de nieve"A.
"
Pelota [...], bola de nieve"TxKE 244.
sense-6
6.
(L-sar ap. A),
pilot (L ap. Lh). "Medida para hacer fajos de leña; tiene cinco pies de alto y dos pulgadas y media de ancho"A.
azpisarrera-1
PILLOTA . (Forma con palat. expr.)."(L-ain, BNc, R-uzt), pella, pelotilla"A.
Cf. supra ejs. de pillota sin valor expresivo.
azpisarrera-2
PILOTA-APUSTU. "Partido de pelota, pillotapostua (Donostia, 1879)"JFlor 130.
azpisarrera-3
PILOTA-HARRI. Piedra donde se bota la pelota para sacar.
[Pillotariak] alkarri pillota arrian xanda ematen ziotela. IztD 165.
azpisarrera-4
PELOTA EGIN.
azpisarrerakoSense-4.1
a)"Au fig., économies, fortune, dans l'expression pelota eginik dik, il a sa 'pelote' faite, il a son magot arrondi (S)"Lrq.
azpisarrerakoSense-4.2
b)Hacer la pelota, hacer la pelotilla.
"Pelotia" eitxe alde, bere lagun bati esan zetsan eruateko a aingiria fabrikako nausiari. SMZirik 101.
azpisarrera-5
PILOTA-ENPARANTZA. Plaza del frontón.
Igandez eta martizenez, betiko tokian, au da, pelota enparantzan, eta betiko orduetan, musikea joten zan.EtxabuKontu 97.
azpisarrera-6
PILOTA-JOKALDI. Partido de pelota.
Bazkalondoan pillota-yokaldi bikain bat dago. LdiIL 46.
Lagunakin itundutako pillota-jokaldiaz ziaro ahaztuta. EtxdeJJ 34.
azpisarrera-7
PILOTA-JOKO.
azpisarrerakoSense-7.1
a)
(L, BN, S; pillota-jokoLar, pelota-jokoV-gip; Lar, AstApol 99, pelota-xokuR-uzt)
Ref.:
Lh;
IzR 285;
EtxbaEib(
pelota-jokua
)
. "Pelota, el juego, pelota, pillota jokoa
"Lar.
"
Axuriak kiñuetan (los quiñones) gaintik eta artzaiak pelota-xokian
"IzR 285 (cf. infra (b)
).
"Juego de la pelota. Pelota jokua, euskal-joko nausiña
"EtxbaEib.
Pelota jokuan apostetan badau norbaitek bost ezkudoko bat. MgCO 86.
Gaurko egunean Donostiako gazte guzien artean luzeko pillota jokura eresia dakarrenik [...] aurkitzen da Irazuztaren semea. IztD 165.
Pillota-jokuari zaldun zenbaitzuek an ziarduen unean bertan.AranSIgn 56.
Pelota-jokuan, eta bola-lekuban, eta karta-jokuan, eta auteskundietan, edozetariko jokotan aurrez-aurre beti aurkitxen ziran.KkAb I 30.
Gora pilota joko ederra! Mattin 61.
Pribika edo primika be jokatzen zan. Pilota joko huntan nahi zuten beste jokalari sartzen ziran. OskKurl 78.
Iruzpalau lagun izan oi dira geienetan, gure pelota-iokuan bezalatsu. ZaitPlat 112.
Fubolean jokatzeak, eztu pelota jokoa galdu. NEtxLBB 293.
Nola Euskal-Herriko bertze mutikoak, / tirriatu izan nau pilota jokoak. XaOdol 281.
azpiadiera-1.1
Partido de pelota. Pelota jokoa izan zan jolasketarik ikusgarriena. AgKr 60.
Bigarko pelota jokuan, nere lagun ikusiko ez dedala. AlzRam 40.
Apezen pilota jokua. OrEus 419.
Jaietako pelota jokoak ziranean.EtxabuKontu 181.
Arratsalde artako pelota-jokuak olaxe bukatuko itun.AtañoTxanKan 190.
azpiadiera-1.2
Pelota edo palanka joko bat. JJMgBasEsc 121.
azpisarrerakoSense-7.2
b)"Juego de pelota, el lugar, pelota jokoa, yokoa
"Lar.
Pillota jokuaren aldameneko zumar gañetan itxekita. IztC 243s.
Pillota-jokuko plazaren barrenean. Ib. 84.
Nor nahi badohake pilota yokorat, / hala nola baidohaz yende pasaiarat. HbEsk 217.
Pilota yokotarat gaztek gura dute. Ib. 138.
Emen gelditu bear al dute / betiko lurperatuak / oroikarrizko plaza, karrika, / sarjin... pillota jokuak?Otag(
inFrantzesB II 130
).
Pelota-jokuko pareta baño aundiyagoa.AlzBurr 40.
Iru edo lau napar badatoz / pelota-joko guzita [...] / jai eta aste plazarik plaza / nagikeriak utzita. MMant 98.
azpisarrera-8
PELOTA-JOLAS. Juego de la pelota.
v. PILOTA-JOKO. Idikitea, aizkoraketea edo pelota jolasa galdu edo irabazi dalako. AgKr 98.
azpisarrera-9
PILOTAKO JOKO. Juego de la pelota.
Pilotako, balonako, billartako, [...] tauletako iokoak. SPPhil 366 (He 369 pillotakoa
).
Pilotako yokoan agertzen denean, / galtzak eta athorra bakharrik soinean. HbEsk 87 (tbn. en Arb Igand 142).
Ez ginezoke gazte bihi bati kontseila pilotako jokoaren bere ofizio guzitzat hartzerik. ZbyRIEV 1908, 87.
v. tbn. Izt C 242 (pillotako jokua).
azpisarrera-10
PILOTA-KOLPE (L, BN, S ap. Lh
; -ill-Hb). "Coup de balle, de paume"Hb.
azpisarrera-11
PILOTA-LARRU. "(L, BN, S), enveloppe de la balle, cuir"Lh.
azpisarrera-12
PILOTA-LEKUv. pilotaleku.
azpisarrera-13
PILOTAN (B; SP, H; pelotanV-gip, G-azp; Lar)
Ref.:
IzetaBHizt2(
pilota
);
ElexpBerg(
pelota
)
. (Jugar, etc.) a pelota.
"
Pilotan haritzea, jouer à la paume"SP.
"(Están jugando a la) pelota, pelotan ari dira
"Lar.
"Pelotear, sin hacer partido, pelotan nolanai ari
"Ib."
Pilotan aritzea, jouer (faire) à la paume"H.
"
Pilotan aiko gara
"IzetaBHIzt2.
Pilotan eztela iokatuko. Harb 167.
Pilotan luzez haritzea, ezta gorputzaren arintzea, baina bai haren hondatzea da. SPPhil 367 (He 370 pillotan haritzea
).
Batzuk asten dira tronpan, besteak pelotan. AñLoraS 95.
Elizinguruan pillotan. AA I 530 (III 339 pelotan
).
Ala nola pilotan, asi ze arren tiratzen goiti beiti . (25). LE-Ir.
Pelotan denbora luzian jokatzia. EchveDev 415s.
Jai guztietan jostaldiatzen dira pillotan. [...] Jokatu izan diezate pillotan dirutza andiak. IztC 243.
Pilotan gehienik gorphutza zalutzen. HbEsk 216.
Partidu bat bazan / pelotan jokatzeko / Oiarzungo plazan. Bil 123.
Pilotan artzea ohore zitzaiotenak. ZbyRIEV 1908, 87.
Pelotan edo beste jolasetan, bere lagunakaz ebillenean. EchtaJos 58.
Euzkotarrak txapeldun dira kirol askotan, [...]: pelotan, bai eskuz ta bai ostikoz, [...]. AnabEEs 1919, 63.
Pelotan jostatzen zebillen ikasle bat. JMBLEItz 95.
Enparantzara, dantzara joan da, gero pelotan jokatzera. AlzRam 27.
Egunaz pilotan, gauaz ohointzan ari direnak. BarbLeg 139.
Pilotan ez baita trebe. OrEus 303.
Pelotan eta palankan ere / nekez palta da partida. Ib. 193.
Pillotan garaitasun kidetsukoak ziran bikote biak. EtxdeJJ 33.
Ni pillotan ari nintzalako zigorkatua. OrAitork 21s.
Pelotan ere / sarri galtzen da tantoa. In . SMZirik 100.
Berak sasoia zedukanian / pelotan autsitzen gaitza. UztSas 326.
Errebotean haurrak ari ziren pilotan. GH 1974, 103.
Gu, umeak, atzerago edo baztarren baten ibilliko giñan pelotan. EtxabuKontu 180.
Artzen ziren pilotan jandarmeriako etxe paretari kontra.Etchebarne 99.
Pelotan, berriz, kale ingurukoak ibiltzen ziran. Gu oso gutxi. JAzpiroz 126.
Pelotan arras traketsa naiz. MEIG II 92.
Horiekin ari nahi nuke eskuz-esku pilotan. MEIG IV 74.
v. tbn. Laph 90. HU Aurp 162. Arb Igand 142. JE Bur 143. Ox 180. Etcham 126. MendaroTx 420. Zerb Azk 45. JEtchep 107. Ardoy SFran 233. Auspoa 77-78, 188. Pelotan: PArt Ustez 78. AB AmaE 55. Ag Kr 57. Kk Ab I 97. Tx B I 26. TAg Uzt 34. MAtx Gazt 29.
azpisarrerakoSense-13.1
Yosta gurekin, pilota saltoetan. HbEsk 19.
azpisarrera-14
PILOTAN EGIN. "
Pelotan eiñ, ejercitarse en la pelota. Bittarte guztietan, pelotan eitten eban
"EtxbaEib.
Gu or pozik, pelotan edo fubolian egiteko.Gerrika 30.
azpisarrera-15
PILOTA-PARTIDA (L, BN, S),
PILOTA-PARTIDU (pelota-partiduV-gip)
Ref.:
Lh;
EtxbaEib;
ElexpBerg
. Partido de pelota.
"
Pelota-partidu onak egoten die Natibittate egunez
"ElexpBerg.
Gisa onetako pillota partidu batera biribillatzen zan jendea. IztD 166.
Gipuzkoatarrak plaza agirikoetan jokatu oi dituzten pillota-partidu, idi-tema, [...]. IztC 242.
Pastoralerat edo pillota partidarat bildua den yendia. Atheka 50.
Dantzantzitiak edo aurreskuak, pillota partiduak eta gañerakoak. OtagEE 1883b, 237.
Sari horietan handiena erreboteko pilota partida batentzat zuen. ZbyRIEV 1908, 89.
Pilota partida eder bat egin. HUAurp 162.
Muthil gazteak plazara dohazila eta pilota-partida eder bat egin, laxoan, errebotean edo bederen plekan. ArbIgand 141s.
Pilota partida bat esku huts. JEBur 23.
Pilota partida bat bazuten Eskual-Herriko sei hoberenekin. ZerbGH 1928, 422.
Lenikan jokatu zen / pelot-partidua. Yanzi 179.
Meza ondoan jokatu bear zuten pillota-partidaz mintzatzen. EtxdeJJ 33 (205 pelota partidua
).
Pelota partiduori irabazi eban. SMZirik 30.
Ez da hori pilota-partida, ez ajedrez-jokoa. MIH 215.
v. tbn. Erkiag Egan 1959 (5-6), 156. Satr Egan 1959 (1-4), 31. Pelota partida: AstLas 16. Pelota-partidu: Muj PAm 8. Anab Usauri 60. Ldi UO 25. MMant 18.
azpisarrerakoSense-15.1
Pelota edo futbol partidu bat ikusgarri dala?BilbaoIpuiB 31.
azpisarrera-16
PILOTA-PLAZA. Frontón; plaza del frontón.
"(L, BN, S), place de pelote"Lh.
Pilota-plazaren erdian barna. ElzbPAd 31.
Pelota plazan ausardi aundiz / indar sendoak erakustea.IraolaBGudua 1905, 4.
Herriko pilota-plaza handia. BarbLeg 139.
Ondarruako pillota-plazan, / asko giñala begira. MendaroTx 331.
"Euskalduna" pelota-plazara.EAEg 15-12-1936, 548.
Eskual-herriko pilota plazek ez dute luzetasun gehiago. GAlm 1950, 48.
Aurreko pelota-plazako pelotaren otsa. AnabPoli 109.
Pilota plazan, partida denboran. LarzIru 16.
Pelota-plaza ederra / ere Artikutzan badago. UztSas 288.
Galarreta pilota plazan kantatu behar nuen. XaOdol 267.
Jende-osteak espantituak atxiki dituela pilota-plazetan. EtchebGH 1973, 348.
San Iñazio gabaz, lenengo, pelota plazan asten giñan musikea joten. EtxabuKontu 30.
v. tbn. Zby RIEV 1908, 90. HU Zez 118. Zub 98. GH 1967, 352.
azpisarrera-17
PILOTA-SORO. "Lugares del monte en los que antaño jugaban los pastores a pelota. Pilotasoro deitzen diren lekuek aunitz dire Baztanen"IzetaBHIzt2.
azpisarrera-18
PILOTA-TOKIv. pilotatoki.
azpisarrera-19
PILOTA-UKALDI. Pelotazo.
Pilota ukaldi bat harturik gogortua da. ZerbBiGo 305.