Jatorrizko forma

(t)xapel, zapel.

Lexemen erregulartasuna

tx-/x-/z-: ik. oharra s.u. txerri.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: TXAPELA ERANTZI, KENDU (Lar), EDEKI. Quitarse el sombrero, la boina, descubrirse en señal de respeto. "(Quitar el) sombrero, txapela kendu" Lar. Zenbat erreberenzia egiten duten txapela eranzirik. "Que de reverencias y que de sombreradas". Ber Trat 29r. Xapelak erauntzirik hura Iaun etsten dutela. SP Phil 66 (He 68 buru has). Xapela erauntzi edo khurtu behar dugu errespetuz. CatLav 83 (V 49). Edeki txapela edo sonbrelua. LE-Ir. Nik uste neban bene benetako andikiren bategaz berba egiten nebala; agaiti nenguan txapela buruti kenduta lotsa nintzala berba egiten. Mg PAb 44. Txapela erantzi Jesusen edo Mariaren izena aitatuten dan bakotxian. CrIc 42. Kendu zitubeen eureen txapelak, egiñ kortesija ta buru makurtutiak. JJMg BasEsc 137. Gero maldiziyoka / andre gaxoari, / txapela kendutzeko / tabernariyari. JanEd I 39 (ref. a un borracho). Gizonik andienak ere txapela kentzen ziotela. Ag G 257 (Kr 84 txapela erantzi). Askorentzat au da sozialista izatea... apaizai txapela ez kentzia... ta gañera, [...] zikinkerian, ordizkerian errez bizitzea. EEs 1918, 155. Abadiari txapela kendu biar dautsozue. Kk Ab II 68. Norbere txapela erantzi abadiaren aurrian. Ib. 70. Antzeko gizonak ez dituk egunero jaiotzen. Txapela kendu bear zaietek ta aien esanera makurtu. Lab EEguna 85. Ludi zabaleko olerkari artean zer txapela kendurik ez zualakotzat etsi ziguten Lizardi. Markiegi in Ldi IL 7s. Txapela erantziz, buru-makurka agur-egin zion eskaleak. TAg Uzt 200. Aukera onek erdeldun asko, gure Euskera maiteari txapela kentzera ekarriko du. NEtx Nola 8 (Antz 132 txapela erantzi). Txapela kenduta begiratu bear diegu gaztain-zuaitzai! Munita 49. Txapela kendu ta buruagaz erreberentzi bat egiten eustalarik. Bilbao IpuiB 250. Arrantzaleen aurrean danok / txapela daigun erantzi. BEnb NereA 150. Andoni dagon lekuan beti / kendu izan det nik txapela. Uzt Noiz 92. Xalbador lagun orren aurrean / erantziko det txapela. Ib. 25. Intsusaren aurrean txapela kendu bear gendukela. Ostolaiz 61. v. tbn. T. erantzi: Bil 160. Noe 77. AB AmaE 241. Urruz Urz 12. A Ardi 141. Tx B 155. Otx 12. Alz STFer 125. Urruz Zer 57. Erkiag Arran 28. T. kendu: Alz Ram 91. Akes Ipiñ 33. Etxde JJ 150. Zait Plat 54.

adib: txapel 1 iz. Artilezko buru estalki biribila eta zapala, atal bakarrekoa, askotan beltza. Ik. bonet. Txapela jantzi, erantzi, kendu. Txapel urdin bigun handi bat. Agur txapelarekin eginaz. / 2 iz. (Lehiaketa batzuetan, bereziki euskal kiroletan, garaile gertatzen denari ematen zaiona). Ik. txapeldun; txapelketa. Atanok jokatu eta hor kentzen dio txapela. || Uzkudunek Europako txapela ekarri du. // erantzi 1 du ad. (Soinekoak eta kidekoak) soinetik kendu. Atarian kapa erantzi zuen. Gona erantzi zion. Soineko guztiak erantzi eta biluzik gelditu zen. Oinetakoak erantzi zituenean. Txapela erantzi. Haren aurrean denok erantzi beharko genuke txapela. Armak erantzi bitartean. // [s.u. grazia] grazia egin Atsegin eman; barre eragin. Ateraldiak grazia egin zion. Grazia egin dit kargu berriak: mutua itzultzaile. || Grazia handia egin zion gizontxo hark. Ez zion grazia handirik egin txapela kentzeak.

txapela erantzi 10: Elkar 2 (“Beste batzuentzat, aldiz, Leninek, txapela erantziz, ‘Botere osoa sobieterako’ deiadar egin zuenean hasten da historia”), Berria 5 (“Agur jaunak kantatzen zutenean berak, zutik jarri eta txapela erantzi beharrean, eseri eta txapela janzten zuela”), Argia 2 (“Esan Pitrau eta txapela erantziko dizu askok Zuberoan bezala Nafarroa Beherean edo Lapurdiko mendialdean”), DiarioVasco (“Guzti orri txapela erantzi eta erreberentzia egiten iñoiz ez naiz aspertuko”).

Beste (edozein) iturritako erabilerak

txapela erantzi 7: Oskar Arana (“Plan bikaina zen, nik neuk aitortzen dut hala, benetako tipo bihurrien plana, eta asmamen hain goraren aurrean txapela erantzi baino ezin du egin batek”), Txillardegi (“Eta, amaitutakoan, txapela erantzi du dantzariak nire aurrean, eta agur egin”), Xabier Olarra (“erreberentziaz txapela erantzi eta umilki gomendatzen dizuet galdetzeko Gibbon Kardinale Gorenari eta Potter Apezpiku Argiari”), Pablo Sastre (“Txapela erantzi zuen osabak; "ba, on Eladiori bihar hamabitan, esan diot ordua”), Alberto Ladron Arana (“Hitzordua dut Mitxelena jaunarekin - erran nion, txapela erantziz”), Koro Navarro (“Gizon zahar bat, txikitxoa, zegoen mahaiko leku nagusian; txapela erantzi eta errezatzen hasi zen; gauza bera egin zuten mahaikide guztiek, atzerritarrak izan ezik”), Julen Gabiria (“Txapela erantzi zuten denek”).

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Adiera irudizkoa dute zenbaitetan bi formek, eta komeni da azpisarrera gisa jasotzea.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoak txapel sarreran.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: TXAPELA ERANTZI, KENDU (Lar), EDEKI. Quitarse el sombrero, la boina, descubrirse en señal de respeto. "(Quitar el) sombrero, txapela kendu" Lar. Zenbat erreberenzia egiten duten txapela eranzirik. "Que de reverencias y que de sombreradas". Ber Trat 29r. Xapelak erauntzirik hura Iaun etsten dutela. SP Phil 66 (He 68 buru has). Xapela erauntzi edo khurtu behar dugu errespetuz. CatLav 83 (V 49). Edeki txapela edo sonbrelua. LE-Ir. Nik uste neban bene benetako andikiren bategaz berba egiten nebala; agaiti nenguan txapela buruti kenduta lotsa nintzala berba egiten. Mg PAb 44. Txapela erantzi Jesusen edo Mariaren izena aitatuten dan bakotxian. CrIc 42. Kendu zitubeen eureen txapelak, egiñ kortesija ta buru makurtutiak. JJMg BasEsc 137. Gero maldiziyoka / andre gaxoari, / txapela kendutzeko / tabernariyari. JanEd I 39 (ref. a un borracho). Gizonik andienak ere txapela kentzen ziotela. Ag G 257 (Kr 84 txapela erantzi). Askorentzat au da sozialista izatea... apaizai txapela ez kentzia... ta gañera, [...] zikinkerian, ordizkerian errez bizitzea. EEs 1918, 155. Abadiari txapela kendu biar dautsozue. Kk Ab II 68. Norbere txapela erantzi abadiaren aurrian. Ib. 70. Antzeko gizonak ez dituk egunero jaiotzen. Txapela kendu bear zaietek ta aien esanera makurtu. Lab EEguna 85. Ludi zabaleko olerkari artean zer txapela kendurik ez zualakotzat etsi ziguten Lizardi. Markiegi in Ldi IL 7s. Txapela erantziz, buru-makurka agur-egin zion eskaleak. TAg Uzt 200. Aukera onek erdeldun asko, gure Euskera maiteari txapela kentzera ekarriko du. NEtx Nola 8 (Antz 132 txapela erantzi). Txapela kenduta begiratu bear diegu gaztain-zuaitzai! Munita 49. Txapela kendu ta buruagaz erreberentzi bat egiten eustalarik. Bilbao IpuiB 250. Arrantzaleen aurrean danok / txapela daigun erantzi. BEnb NereA 150. Andoni dagon lekuan beti / kendu izan det nik txapela. Uzt Noiz 92. Xalbador lagun orren aurrean / erantziko det txapela. Ib. 25. Intsusaren aurrean txapela kendu bear gendukela. Ostolaiz 61. v. tbn. T. erantzi: Bil 160. Noe 77. AB AmaE 241. Urruz Urz 12. A Ardi 141. Tx B 155. Otx 12. Alz STFer 125. Urruz Zer 57. Erkiag Arran 28. T. kendu: Alz Ram 91. Akes Ipiñ 33. Etxde JJ 150. Zait Plat 54.

adib: txapel 1 iz. Artilezko buru estalki biribila eta zapala, atal bakarrekoa, askotan beltza. Ik. bonet. Txapela jantzi, erantzi, kendu. Txapel urdin bigun handi bat. Agur txapelarekin eginaz. / 2 iz. (Lehiaketa batzuetan, bereziki euskal kiroletan, garaile gertatzen denari ematen zaiona). Ik. txapeldun; txapelketa. Atanok jokatu eta hor kentzen dio txapela. || Uzkudunek Europako txapela ekarri du. // erantzi 1 du ad. (Soinekoak eta kidekoak) soinetik kendu. Atarian kapa erantzi zuen. Gona erantzi zion. Soineko guztiak erantzi eta biluzik gelditu zen. Oinetakoak erantzi zituenean. Txapela erantzi. Haren aurrean denok erantzi beharko genuke txapela. Armak erantzi bitartean. // [s.u. grazia] grazia egin Atsegin eman; barre eragin. Ateraldiak grazia egin zion. Grazia egin dit kargu berriak: mutua itzultzaile. || Grazia handia egin zion gizontxo hark. Ez zion grazia handirik egin txapela kentzeak.

txapela erantzi 10: Elkar 2 (“Beste batzuentzat, aldiz, Leninek, txapela erantziz, ‘Botere osoa sobieterako’ deiadar egin zuenean hasten da historia”), Berria 5 (“Agur jaunak kantatzen zutenean berak, zutik jarri eta txapela erantzi beharrean, eseri eta txapela janzten zuela”), Argia 2 (“Esan Pitrau eta txapela erantziko dizu askok Zuberoan bezala Nafarroa Beherean edo Lapurdiko mendialdean”), DiarioVasco (“Guzti orri txapela erantzi eta erreberentzia egiten iñoiz ez naiz aspertuko”).

Beste (edozein) iturritako erabilerak

txapela erantzi 7: Oskar Arana (“Plan bikaina zen, nik neuk aitortzen dut hala, benetako tipo bihurrien plana, eta asmamen hain goraren aurrean txapela erantzi baino ezin du egin batek”), Txillardegi (“Eta, amaitutakoan, txapela erantzi du dantzariak nire aurrean, eta agur egin”), Xabier Olarra (“erreberentziaz txapela erantzi eta umilki gomendatzen dizuet galdetzeko Gibbon Kardinale Gorenari eta Potter Apezpiku Argiari”), Pablo Sastre (“Txapela erantzi zuen osabak; "ba, on Eladiori bihar hamabitan, esan diot ordua”), Alberto Ladron Arana (“Hitzordua dut Mitxelena jaunarekin - erran nion, txapela erantziz”), Koro Navarro (“Gizon zahar bat, txikitxoa, zegoen mahaiko leku nagusian; txapela erantzi eta errezatzen hasi zen; gauza bera egin zuten mahaikide guztiek, atzerritarrak izan ezik”), Julen Gabiria (“Txapela erantzi zuten denek”).

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Adiera irudizkoa dute zenbaitetan bi formek, eta komeni da azpisarrera gisa jasotzea.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoak txapel sarreran.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

Ez dugu aurkitu.

LB: “Nire benetako mirespena besteentzako da, urtetan banderarik altxatu ez eta hala ere hor jarraitzen dutenentzat. Txapela kentzeko modukoa iruditzen zait” (Argia); EPG: “Espainiarraren lana txapela kentzeko modukoa da: jokalari osoagoa da orain”. (Berria); ETC: “Nabarmendu behar ditugu etengabeko baxua osatzen zutenak: biolontxeloa, kontrabaxua eta organo positiboa; obbligatoarena egiten bakarlariei laguntzen zietenak, txirula, oboe, tronpa, tronpetak... horiek guztiek txapela kentzeko moduko joaldiak egin zituzten” (Berria).

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

Elhuyar: txapela kendu/erantzi (hed.) quitarse el sombrero txapela kentzeko moduko ikuskizuna izan zen: fue un espectáculo de quitarse el sombrero; Adorez: 0; Labayru: 0

[txapel] txapela kendu 2 (txapela kentzeko modukoa esapidean, batez ere ekintzez eta lanez mintzatuz, 'bikaina, oso ona' adieran). Txapela kentzeko moduko ikuskizuna; mila esker! Txapela kentzeko moduko lana egin du.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Esapide idiomatikoa da eta azpisarrera gisa jasotzekoa. txapela kendu 2 adiera erabat ezabatzekoa da.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa da txapel, kendu eta modu sarreretan.

Atzizkien araberako erabakiak

-dun.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HiztHand: - / ElhHizt: + / EskolaHE: -

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-orde osaerako forma berri erregularra (cf. sailburuorde).

Kategoria

iz.

Euskaltzaindiaren Arauak

'mikeletea; erreketea'.

Idazkera hedatuena da

forma lexikalizatu eta adiera berezitukoa denez, loturik idaztekoa da (cf. hitz-andana ihartuak: txapela oker daramatenei txapel-oker esan dakieke, baina txapel-oker guztiak ez dira 'txapeloker-mikeleteak').

Hitz-andana ihartu edo ihartze bidekoak

-gorri.

Forma baten adiera(k)

mikeletea; reketea.

Jatorrizko forma

kopa-txapelketa; liga-txapelketa, liga.

Euskaltzaindiaren Arauak

Lgart. 'guardia zibila'.

Idazkera hedatuena da

forma lexikalizatu eta adiera berezitukoa...

Hitz-andana ihartu edo ihartze bidekoak

-oker.

Forma baten adiera(k)

guardiazibila.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: AS: txapel-zuri / EuskHizt: AS: txapel-zuri: azalpen berritua / HiztEn: - / LurE: AS: txapel-zuri / ElhHizt: - / EskolaHE: AS: txapel-zuri

Oinarri-eratorrien arteko erregulartasuna

-l+z-.

Hitz-andana ihartu edo ihartze bidekoak

-zuri.

Kategoria

iz.

Forma baten adiera(k)

karlista.