Jatorrizko forma

errepublika buru, errepublika lehendakari; geltoki-buru; pinaburu; polo, lurburu; tuberkulo, buru

Jatorrizko forma

proportzio baten erdikariak eta buruak; zirkulu nagusi baten buruak; zuzenki (baten) buruak, segmentu (baten) buruak; zuzenki baten abiaburu eta helburu, segmentu baten abiaburu eta helburu

Jatorrizko forma

bankuburu

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: -en buruan: bost urteren buruan, -i buruz, -i buruzko, burua berotu, (bere,...) burua bota, burua galdu, buruak eman, burua makurtu, buruan eduki, burua nekatu, buruan hartu, buruan izan, buruan pasa(tu), buruaren jabe, (bere,...) buruaz beste egin, buru-belarri, buru egin, buru eman, buru-has, buru(-)hausgarri, buru(-)hezur h. burezur, buru hutsik, buruko, buruko min, buru(-)lan, buru(-)langile, buru(-)orratz, bururen buru, burutan atera, burutik beherako iz., burutik burura, burutik egin, burutik egon, burutik nahasi, buruz ari izan, buruz behera, buruz buru, buruz esan, buruz gain, buruz gora, buruz ikasi.

Forma arautuaren azalpenaz oharra

AS gisa gehitzeko eskatuz: burua agertu / erakutsi , burua altxatu / jaso , burua apaldu / beheratu , burua arindu , burua bat egin , burua gora , burua hautsi / urratu , burua joan , burua nahasi , buruan erabili , buruan jarri / ipini , buruan sartu , (neure , zeure, ...) buruarekin egin / egon / esan , buruari eman , buru atxiki , buru-babes(ki) , buru-bihotz , buru-buztan , buru-buztanka , buru-estalki , buru-jantzi , buru-kasko , buru-kolpe , buru-oskol , burura ekarri , burura eman , burura etorri , burura igo , bururako , buru(ta)tik , burutik aldaratu , burutik behera , burutik buru , burutik izan , burutik jauzi , burutik jo , burutik joan , burutik kendu , burutik oine(ta)ra(ino) , buruz aurrera , buruz beheiti , buruz buru egin , buruz buruka , buruz buruko , buruz jakin .

Sarrera bati dago(z)kion azpisarrera(k)

-ren buruan ("bost urteren buruan"), burua berotu, (bere,...) burua bota, burua galdu, buruak eman, burua makurtu, buruan eduki, burua nekatu, buruan hartu, buruan izan, buruan pasa(tu), buruaren jabe, (bere,...) buruaz beste egin, buru-belarri, buru egin, buru eman, buru hutsik, buruko, buruko min, bururen buru, burutan atera, burutik beherako, burutik burura, burutik egin, burutik egon, burutik nahasi, buruz behera, buruz buru, buruz gain, buruz gora

Idazkera hedatuena da

buru- + izond. osaerazkoen lexikalizazio-maila erabakitzeko irizpidetzat aipatu dira: a) laburrak izanik, lotuta emateko arazorik ez dutenak; b) batez ere, -tasun/-keria atzizkiak hartzen dituztenak. Ondokook (nahiz ez hauek bakarrik) emango lirateke lexikalizatutzat: buruargi, buruarin, burubero, burugogor, buruhandi, buruharro

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: BURU ARGIKO. Inteligente. v. buru-argi. Zein zan iltzaillea? --itauntzen eutsan bakotxak bere buruari. Ta buru argikoenak laster erantzuten eben: eriotzea Ozinbeltz-aldetik dator. Ag AL 81. Euskara utsaren berririk zeukan buru argiko euskaldun batek. Lh EEs 1915, 245. Buru argikoa baizen edozein lanetako abila eta ikasia ere. FIr 131. Jende buru argikua. MendaroTx 114. An nabarmentzen ziran aguro / buru argiko gizonak. Basarri 156. Beti izan ditugu bazterretan buru argiko gizakumeak, baita gizakume biotz-beroak ere. Zait Plat 83. Buru argikoa ta barren alaikoa zan Bibaldo. Berron Kijote 145. Artzai buru argiko arek erantzun garbi eta jator au eman zidan. Alkain 97. Buru argikoa zan eta aldian bein guk biña eta arek bat tartean botaz, festa ederra jartzen genduan. Insausti 159. Buru argikoa izanik, argi jabetu zen asmo horietaz eta argi eman zizkigun aditzera. MIH 243.

adib: buru 3 iz. Burua adimenaren eta oroimenaren iturburutzat hartua. Bihotz euskaldunaren eta buru erdaldunaren arteko borroka amaigabea. Haizea buruan eta ibili munduan. Buru-loka izan: buruarina izan. Buru gogorra duen gizona (Ik. burugogor). Gaizki egin dudala ezagutzeko adina buru badut. Norbaitek buru argia izan. Buru argikoa izanik, argi jabetu zen asmo horietaz. Urrestarazu jaunaren adorea, kemena, buru jantzia eta bihotz kartsua. Norbaitek buruan gatza izan: buruargia izan. Burua oso duenak: zoraturik ez dagoenak. Buruak huts egiten ez badit. Zerbait buruan, burutik pasatu. Filologoarentzat zail eta buru-nekagarri izan ohi diren hitzak. Buru-berotzaileak.

buru argiko 1, Karmel (“Haietariko bat hamahirutik hamalau urte artekoa zen, ez zen buru argikoa, baina hala ere bazekien ikasleen gain jartzen, baita irakasleen gain ere”).

Beste (edozein) iturritako erabilerak

buru argiko 16: Berria 3, Herria, Patxi Ezkiaga 6, Anjel Lertxundi, Asisko Frantzizko, Patziku Perurena, Koldo Biguri, Juan Martin Elexpuru, Elizen arteko Biblia.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Adierazle egokia eta azpisarrera gisa jasotzekoa.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa buru sarreran.

Txostenaren laburpena

ik. atxiki, buru #mdash# sarreran aipatua.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: - / EuskHizt: AS / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: AS: buru-atxiki / EskolaHE: -

Esapideei dagokien sistematika

atxiki.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

Forma baten adiera(k)

buru egin, aurre egin.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: BURU ETA BIHOTZ. En cuerpo y alma, con total entrega. Cf. BURU-BIHOTZ. Aiñ buru-ta-biotz arlotu zirean euren autuan eze, ezeri be jaramon barik [...] uste baño lenago eldu zirean. Ag Kr 117. Buru ta biotz ire lagun, adiskide. NEtx Nola 12. Irakasle zan ezkero, buru ta biotz irakasteari ekin zion. Zait Plat 119. Gizon osoa, buru ta biotz, ase dezaken erlijio bakarra. Vill Jaink 10.

buru eta bihotz 21: Deia, Berria 9, EiTB, Karmel 6, Argia 2, Erlea, DiarioVasco.

Beste (edozein) iturritako erabilerak

buru eta bihotz 12: Berria (“Denboraren iragaitearen gainetik, gure buru eta bihotzetan atxikituta gelditzen diren talde eta abestiek konformatzen dute herri baten identitatea”), Koldo Zuazo 3 (“Baina gauzak buru eta bihotz hotzez epaitu ahal izateko jo dezagun berriro ere erbestera”), Jose Morales 3 (“Aurreko kapituluan argi ikusi da zer zeukan Txitxikovek bere nahi eta gurarien jomuga nagusi, eta, espero izatekoa zenez, buru eta bihotz lotu zitzaion berehala bere ameskizunari”), Aingeru Epaltza (“Eta halaxe egoki, erixko buru eta bihotz”), Ramon Saizarbitoria (“Orain, beranduegi jada, betirako galdu dudala dakidanean, argiago ikusten dut buru eta bihotz maite nuela”), Asisko Frantzizko (“Buru eta bihotz, hain zegoen erabat Jaunagandik espero zuen gauza bakarrera zuzendua, non otoitz egiten zuen norbait baino areago, oso-osorik otoitz bihurtua baitzegoen”), Pello Zabala (“Eta morroi onak, ez esaerak dioen tamainakoak: Morroiak eskuarekin lana, semeak, esku eta buruarekin; ugazabak, esku, buru eta bihotzarekin”), Anton Garikano (“Lurrean eserita, besoak Ramsay andrearen belaun inguruan, ahal bezain ondoan, Ramsay andreak kixkurtze haren arrazoia inoiz ez zuela jakingo pentsatzean irrifarretsu, imajinatu zuen gorputzez ukitzen zuen emakume haren buru eta bihotz txokoan aurki zitezkeela, erregeen hilobietako altxorrak bezala, izkribu sekretuen oholak, deszifratu ahal izanez gero den-dena irakatsiko ziotenak edonori, baina inoiz ez zirenak agerian jarriko, ezagutzera emango”).

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Adierazle egokia eta oso erabilia; jasotzekoa azpisarrera gisa.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa buru eta bihotz sarreretan.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: BURU-GIBEL. Parte posterior de la cabeza. Eta aphur bat urrundurik, / abiaduran sarthurik, / lehoiñari badoako; / buru-gibelean ausikiz datxako. Gy 300. Hartako behar sarthu [zezenari] buru gibelean / haltzairu zorrotzena, toki minberean. Hb Esk 223. Ile zuri beltz adaska lodi batzu buru-gibelean antze handirekin kurubilkatuak. JE Ber 70. --Behazok bada ene buru-gibelari. --Ai, Jauna! Baduzu hor begi handi handi bat! Barb Leg 63.

buru-gibel 3: Aizu (“Baina, batzuetan, badirudi berdintasuna uniformetasun bihurtzen dutela buru gibelean”), Berria 2 (“Holako batez, baratze zolan elkarrekin kalakan ari ginela, aitortu nien, buru gibelean neukana”).

Beste (edozein) iturritako erabilerak

buru-gibel 7: Herria 6 (“BAC pilota elkarteak nahiko zuen erosi, trinket gisa baliatzeko preseski bainan denen buru gibelerat egin du, sobera karga handiaren pean ez jartzeagatik”), Piarres Xarriton (“Bai eta duela hogeita bost bat urte, Kanadatik itzultzean, ikusi nituelarik Oiartzungo gazteak, diktadura militar batetik ilki berriak, dantzan zebiltzala zirurikan, tartetik pistolak altxatuz eta ez dakit zer borroka militar goraipatuz, aitortuko dut, salatu ez nuen sentimendu arraro bat jauzi zitzaidala buru gibelean”).

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Adierazle egokia eta erabilia; adibide gisa jasotzekoa.

Adibide argigarriak, testuinguru egokiak

Adibide gisa jasotzekoa buru sarreran

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: h. burezur.

Zerrendakoa da hobestekoa, hedatuena baita

cf. burezur

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

OEHko datuak [laburduren azalpena]

buru-nahaste burunaste . Preocupación. v. buruhauste. Pekatuak nola esan eziñ asmaturik, burunaste aundik badabiltzkizu, ez estutu. ArgiDL 5.

LB buru(-)nahaste 39 [Ez dira OEHko adierakoak]: Argia 1 (“Kontzientzia txarraren ondorioz buru-nahaste izugarria dago Mendebaldean”), Berria 2 (“Batzuen ausardiak eta besteen buru-nahasteak egin zuten arrakastatsu lehorreratzea”), Deustuko Unibertsitatea 5 (“Buru-nahastearen aurretik egindako testamentua baliozkoa da”), EiTB 9 (“Orduan, Mikel Otegi errugabetzat jo zuten une bateko buru-nahastea izan zuelakoan, nahiz eta epaimahaikide gehienek hilketak frogatutzat jo”), Elhuyar 1 (“Izan ere, argi artifizialik ez zegoenean eta gizakiak ortzipean lo egiten zuen garaian, Ilargiaren distirak loa galarazten zien pertsonei, eta tartean izango ziren buru-nahasteak zituztenak ere”), Elkar 3 (“Beharbada amets ondoko iratzar unean izaten den buru nahaste horregatik, 'diakroniko' eta 'sinkroniko' hitzak oihukatuz zutik jarri naiz, Biltzar guztia harri eta zur utziz”), Gomylex 2 (“Hori berori gertatzen da, esate baterako, buru-nahaste edo perturbazio psikikoek ezkontide bati eragozten diotenean ezkontza adostasuna modu kontzientean ematea, ezkontza egiteko unean”), Laneki 6 (“Batik bat kasu aurreratuetan desorientazioa ager daiteke, denborari edota lekuari dagokienez, eta bestelako buru-nahasteak, eldarnioak, aluzinazioak eta aztoramena barne”), UEU 10 (“Buru nahasteetan interesa zuen medikua zen; epaitegietan peritu lan egiten zuen, bereziki mota sexualeko hilketetan jarduten”); buru(-)nahasmendu 40 (Argia 5, Berria 11, EiTB 2, Elkar 2, Consumer 9, Laneki 4, , UEU 6, Uztarria 1); nahasmendu mental 4 (Elhuyar 1, Laneki 3).ETC: [Ez dira OEHko adierakoak]. buru(-)nahaste 92 buru(-)nahasmendu 64; nahasmendu mental 14.

Beste (edozein) iturritako erabilerak

Elhuyar: 0 / Adorez: buruko nahaste handia du: tiene un gran trastorno mental / Labayru: 0 / NolaErran: 0. / Euskalterm: nahasmendu mental (Med. Psikol. termino onartua da).

Erdaretako formak

es trastorno mental; fr trouble mental: Elhuyar: (Psicol.) gaixotasun mental, nahasmendu mental / Adorez: tiene un tremendo trastorno en su cabeza: nahaste izugarria du buruan / Labayru: Tiene trastornos mentales: Buruko arazoak ditu / NolaErran: 0. Euskaltermen es trastorno terminoaren ordaina nahasmendu da Medikuntzan eta Psikologian.

buru(-)nahaste iz. Buruhaustea. nahasmendu bipolar iz. Psikol. Fase maniakoak eta depresiboak txandakatzen diren psikosia. Itxuraz, nahasmendu bipolarra zuen Woolfek, aldarte aldaketa handiak, eta baita honekin lotutako beste gaitz batzuk ere.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

buru(-)nahaste sarreraren definitzailea aldatu (‘Nahasmendua’ edo halako zerbait jarri) eta adibide libre samar bat jaso, esaterako: Kontzientzia txarraren ondorioz buru-nahaste izugarria dago Mendebaldean. // Beharbada amets ondoko iratzar unean izaten den buru nahaste horregatik, 'diakroniko' eta 'sinkroniko' hitzak oihukatuz zutik jarri naiz, Biltzar guztia harri eta zur utziz. Eta buru(-)nahasmendu azpisarrera berria egin, psikologiako adiera jasotzeko.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: BURU ONEKO (Lar, VocB, Añ). Inteligente. "(Es hombre de) cholla, sen onekoa da, buru onekoa" Lar. "(Hombre de buen) juicio, zenzun onekoa, juiziozkoa, buru onekoa" Añ. Eranzuten die nagusi buru onekoak. Mb IArg I 200. Esku onetan zaude / guztiz, artaldea, / txit buru onekoa da zure jabea. It Fab 185. Aiako Erriak seme buru oneko anitz eman izan ditu. Izt C 454. Elean hurri aire bat zuelakotz, baziren uste zuketenak ez zela zen bezen buru onekoa. HU Aurp179. Buru oneko gizona da, ta neuk esango deutsat. Ag Kr 178. Zonbat buru oneko gizon, buru handikoak ere ba eta gain-gainetik argituak, idazteko ala mintzatzeko deus guti direnak izan. JE Ber 66. Bürü huneko jelki balitz, ezin biziak etzian eskerniatüko jaun hura, ezi lan hanitx bazian herrian. Const 42. Errijakintzako gai askoren jabe da bera, eta buru onekoa aiztu barik gogoan eukiteko bertso-kantak, ipoiñak, elezarrak. Alzola Atalak 92. Pierre Fabre [...], buru onekoa, langile gaitza. Ardoy SFran 94. v. tbn. Larre ArtzainE 120. Insausti 29. (Buru onetako). Hura zen gizon bat buru onetakoa, animoz bethea. Lg I 337. (Buru onezko). Bost oriek eta buru onezko beste bostek argi egin bear zioten [...] nagusi ezkondu berri ta onen emazteari.Mb IArg I 372.

buru oneko 1, Karmel (“Emakume buru onekoa, etxearen osasuna”).

Beste (edozein) iturritako erabilerak

buru oneko 5: Herria 2 (“Asma zazue gazte horien atsegina denak errezebituak zirelarik! Zonbait denboraren buruan eskuratzen zuten diploma ageria beren izenarekin, etxe gehienetan bixtan ezartzen zena dilindan murru batetan, haur buru onekoaren ohoretan”), Patxi Ezkiaga (“Hantxe zeuden izeba-ilobak hizketa-une hartan, eta, beren nagusi jauna hain buru oneko ikusirik, ez ziren aspertzen Jainkoari eskerrak eman eta eman”), Jenaro Garate (“Eta bide batez zera dakusagu: giza berdintasuna maitagogo izate hutsean datzala, ez adimentsu, kementsu, buru oneko”), Xipri Arbelbide (“Ez zituen oraino hogoi eta bortz urte beizik, bainan buru onekoa zen, ernea, suharra, hazkarra, ausarta, bihotzduna, deusen beldurrik ez zuena”).

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Adierazle egokia eta oso erabilia; jasotzekoa azpisarrera gisa bihotz oneko bezala.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa buru sarreran.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

zare sarrerari dagokion azpisarrera.

Erabileremu dialektala

Naf.

Forma baten adiera(k)

saski handia.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

dvandva (ez-librea).

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

dvandva (ez-librea).

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

Kategoria

iz.

Maiztasuna

g.er.

Forma baten adiera(k)

1 zentzua (Kantu horietako hitzek ez dute buru-buztanik). 2 gorabehera guztiak.

Atzizkien araberako erabakiak

-ka.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

Kategoria

adlag.

Forma baten adiera(k)

atzekoz aurrera, alderantziz.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

OEHko datuak [laburduren azalpena]

BURU-HUTS. a) Cabeza hueca, necio. "Buru hutsa, tête vide" H s.v. hutsa. Cf. Etxba Eib: "Andra ederra baña burua, ez ariña, utsa". Eta gero, gaixo dohakabe buru huts edo arin heien eskuetan behar ezarri, par force, burraso giristinoek beren haurrak altxatzeko! HU Zez 107s. Horra zergatik buru huts bat edo bertze gureganik dohakunean, zorionez hedatzen ditudan begiak, bertze buru bethe ontzeko itxura ederra hartzen hasia dutenen gainerat. Prop 1911, 25 (ap. DRA, s.v. buru). Horgainti mithil jun dien bürü-hüts zunbait etxe handi zunbaitetan mithil jaun gogor baten manespenian tzakür bat bezala erabilirik. GH 1929, 174. Ez duk, ez, buru hutseri / holakorik [=koroa] eskainrzen. Etcham 53. Agure zar ta buru-uts batera izan ez zaiten. 'Insensato'. Zait Sof 169. b) (buruts A DBols). "Descubierto (de cabeza)" A DBols.

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

buru-uts 'buruan txapelik edo antzekorik gabea' 1, Onaind ("Euri-tantak bedarrean... / Odeiez zerua arre... / Esna, biotzak, eta, buru-uts / agurtu Iparragirre"); buru huts 'ergela' adierako 1, A. Luku ("Behar dik gazte, ezjakin eta buru hutsa izan horren ez ulertzeko").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

Ez dugu aurkitu ap. DFrec, AB38, AB50, HiztEn, LurE, Euskalterm.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

bürü-hüts : DRA (fatuo); buru-uts : PMuj DVC (con la cabeza descubierta) // Ez dugu aurkitu ap. EuskHizt, ElhHizt, HiruMila, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE, Casve EF, HaizeG BF, Lh DBF.

buru-huts 7: Deia 4 (“beste batzuek gorputzaldiari eusteko, baina gehienek uste eta esaten dute pertsona gihartsuak buru hutsak direla”), Berria (“Animalia astunak, baldarrak eta, gainera, buru hutsak”), EiTB (“Antena-moduko horrek hodeiak erakartzen ditu, buru-huts halakoa”!), Karmel (“Buru utsa, txerrenaren landola da”).

Beste (edozein) iturritako erabilerak

buru(-)huts 18: Berria (“Irakasleak ulertu behar du horrelako diziplinak irakastea ez dela ikaslearen buru hutsa betetzea, ikasleak badituela ideia batzuk lehendik fisikaz, kimikaz eta abarrez”), Karlos Zabala 3 (“Ganibetik ere ez zeraman aldean; buru hutsik segitzen zuen”), Elizen arteko Biblia 3 (2 Eta buru hutsik otoitz egiten edo profeta bezala hitz egiten duen emakumeak desohoratu egiten du bere buru duen gizona; kaskamotz egotea bezala litzateke hori”), Xabier Olarra 3 (“Hezkuntza, izø Beren ulermen falta burutsuei erakutsi eta buru-hutsei ezkutatzen dien zera”), Felipe Juaristi 2 (“Marko buru huts ageri zen, amila beltza soinean eta atorra zuria azpian”), Koro Navarro 2 (“Korridore ilun batetik atera zen, buru-huts, soinean pinturaz eta igeltsuz zipriztinduriko jaka labur bat zeramala.”), Iñaki Segurola (“pitoarekin pentsatzea buru hutsez pentsatzeari uko egitea da”), Irene Aldasoro (“Hynes jaunaren botilaren kortxoa irten zen, baina Hynes jaunak eserita jarraitu zuen, musu-gorri eta buru-hutsik, mahai gainean eserita”), Josetxo Azkona (“Eta hau guztia, lehenago esan bezala, buru hutsez egiten nuen, eskua zeharo geldirik utzia, jai eta aste, burua zafratuz eta estutuz, harik eta, halabeharrez, edo, hobeki esanda, beharraren beharrez, pixkanaka-pixkanaka hazia isurtzea lortzen nuen arte”), Harkaitz Cano (“Ez diat errenkarnazioan sinesten, ez zegok harri bat utzi eta, erosoagoa zaiolako, apaiz baten buru hutsera sartzen den arima erraririk...”).

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

EIH: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Sektorekoei galdetzekoa da zer darabilten

Iparraldekoek argitzekoa da zein bizi-indar duen 'ergela' adierakoak.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Adierazle egokia eta oraindik erabilia; jasotzekoa azpisarrera gisa adberbio kategoriakoa.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa buru sarreran.

Kategoria

adb.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: - / EuskHizt: buru-jantzi / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Hitz-andana ihartu edo ihartze bidekoak

-jantzi.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

Kategoria

izond.

Forma baten adiera(k)

ikasia.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH: AS

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: AS / EskolaHE: -

Esapideei dagokien sistematika

agertu: -a.

Formatu erabaki gabeak

AS hauetan maiz gertatzen da, pareko eraikuntzak egotea (adib., "burua agertu" eta "burua erakutsi"); "burua agertu / erakutsi" formatuan eskain daitezke honelakoak, labur-zurrean, nahiz bila dabilenarentzat emendiozko zailtasun bat dakarren jokabide horrek (ez dugu, ordea, beti berdin jokatzen).

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

Erabilera-oharrak

neure, bere... izenordainekin nahiz gabe erabilia.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH: AS

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: AS / EskolaHE: -

Esapideei dagokien sistematika

altxatu: -a.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH: AS

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: AS / EskolaHE: -

Esapideei dagokien sistematika

apaldu: -a.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

Esapideei dagokien sistematika

arindu: -a.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: BURUA AZALDU. Mostrarse, manifestarse. Baña burua azalduko det / sator-zulotik bada're. Uzt LEG I 287. Biek kopia gisa azaltzen dute burua: lehenak Frankfurten ikusi zuen argia, 1785gn. urtean; besteak, berriz, Paben, 1782an. MEIG I 234. (Tras bere, etc.). Santa Kruzek azkenean bere burua azaldu omen zun. Or SCruz 20. Beren buruak azaldutzera / juanak ziran propiyo, / danak batera salduta ere / duro bat eztue baliyo. Tx B I 181. Jainkoa, gauza bakoitzaren ondoan eta azpian datza, ez ordea gauza orren barne-indarrak galerazteko edo oien ordez bere burua azaltzeko. Vill Jaink 77.

burua azaldu 18: Berria 7, EiTB 6, Jakin, Argia 3, DiarioVasco.

Beste (edozein) iturritako erabilerak

burua azaldu 8: Joseba Zulaika, Iñaki Mendiguren, Lander Garro, Iñaki Arranz, Juan Garzia, Itziar Otegi, Fernando Morillo, Anton Garikano.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Adierazle egokia eta erabilia; jasotzekoa azpisarrera gisa.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa buru sarreran.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH: AS

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: AS / EuskHizt: AS: azalpen berritua / HiztEn: AS / LurE: AS / ElhHizt: - / EskolaHE: AS

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

Erabileremu dialektala

Bizk.

Forma baten adiera(k)

Norbera inorekin alderatu.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

burua beheratu 2: Lç ("hartu zuenean Iesusek binagrea, erran zezan, Guzia konplitu da: eta burua beheraturik renda zezan spiritua"), Inza Azalp ("Jesusek bere azken apari aurrean bere begiak jaso zittuan zerurontz eta burua beratu zuan bere Aitta Zerutarrari eskerrak emanez eta bittartean bere biotzean otoitz egitten zuan"); burua beheititu 2: Larz Iru 2 ("Pantxok, trixteki burua beheititzen du", "Burua beheitituz: Ba, ahalge nuk nihaur!"); buru-beratze 1, Ub ("... zor zaizkan, agurrak ta buru-beratzeak egiten diozkagula: ta egiteko oni deritza Jainkoa adoratzea") // Cf. bere (neure, zeure...) burua beheratu egiturako libreak: Lç 2 ("bere burua goratzen duen guzia, beheraturen da: eta bere burua beheratzen duena, goraturen da", "Ala falta egin dut neure buruaren beheratzean, zuek altxa zindeiztenzat?"), Bp II ("Bere semiaren hitzaren arau, haur hain goratü izan dela, nola bere büria beheratü baitzian berthütez"), Lg II ("Ez da ere aski bihotzez humil izatea, oraino behar da maitatu humiltasuna, behar da bere burua beheratu egin ahal bezanbat, eta ohoretzat iduki behar da bertzeak zerbitzatzea"), Mih ("Izate soberanoa zure erraietan ematen zen mement berean, zure buruba beheratzen zinduen, zure ezdeustasunean hondatzen ziñen"), Bv AsL ("Gisa onetako egitiakin Franziskok bere burua beratzen zuan, eta etsaiari ebakitzen zion bidia, bere biotzian sartu etzedin"), Enb ("Orra or Josu / Gu maitasunez / Besarkatzeko / Bere Besoak zabalik, / Bular-zaurija / Edeirik daula / Gu maitatzeko / Antxe barruan sarturik, / Bere burua / Beratzen daula / Guri bakezko / Mosua emon gurarik!").

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

burua beheratu 1, J.M. Apalategi ("kapilan orain arte belauniko, burua beheratuta, debozio haundizko itxuraz egon den emakumezko gazte hura") // Cf. bestelakoak: Elizondo KristPE ("Jan-edan bereziz aziyak, Aitaren etxetikan aldegin ezkero txerri-janak jateraño zuben buruba beeratu dezute"), A. Apaolaza 3 ("Bere burua beeratzen duena, goratua izango da", "Gurutzean bere burua beeratu duelarik, Aitak illen artetik piztu eta goratu egin du").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

burua beheratu : LurE // Ez dugu aurkitu ap. DFrec, AB38, AB50, HiztEn, Euskalterm.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

burua beheratu : EuskHizt-EskolaHE (adib. gisa, s.u. beheratu), PMuj DVC (burua beratu: engrillar, encapotarse el caballo, amorrar) // Ez dugu aurkitu ap. ElhHizt, HiruMila, Lur EG/CE eta EF/FE, Casve EF, HaizeG BF, Lh DBF, DRA.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: AS / EskolaHE: -

Esapideei dagokien sistematika

apaldu: -a.

Esapideei dagokien sistematika

beheratu: -a.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH: AS

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Esapideei dagokien sistematika

erakutsi: -a.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera (formatuaz, ikus burua agertu ASko oharra).

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Azpisarrera gisa jasotzekoa da, adierak bereiziz: 1 buruko ilea garbitu; 2 bere burua zuritu.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH: AS

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: - / EuskHizt: AS / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: AS / EskolaHE: -

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

Adibide argigarriak, testuinguru egokiak

burua gora itzuli zen bere herrira.

Kategoria

adlag.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Azpisarrera gisa jasotzekoa da, adierak bereiziz: 1 bere burua babestu; 2 burua ezkutatu. Bide batez, gorde sarrerako 2. adierako azpiadiera adiera bihurtu.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: BURUA HARTU. a) Fascinar, ocupar el pensamiento, pensar sólo (en). Asto bat zioalarik / erlekiez kargaturik, / buruan ezarri zuen / hura zutela adoratzen. / Hartua hortaz burua, / bazoan fanfarrundua. Gy 106. Pentsaketa hortaz burua hartua, / Gure giza dago net enbarkatua. Ib. 13. Nahi nuke, o Jesus ona, nere burua osoki hartua banu zure ontasunaren eta urrikalmenduen orhoitazpenaz. Jnn Bihotz 6s. Zoin bainakien arras burua hartua hari zela, iragan urthean paganoek errerikako kapera baten berritzen. Prop 1901, 21. Hiriak eta hiriko lilluramenduek burua harturik, Larrun handiaren itzal maiteari betikotz ihes egin duten dohakabeak. Zerb Azk 32. Bahakik Benitak nola hitaz burua hartua duen... Larz Iru 104. Erabat burua artua ta bere liburuen gezurretan blai-blai egiña! Berron Kijote 200. b) Subirse a la cabeza, nublar el juicio. "Ardoak burua artu dio (G-azp)" Gte Erd 71. Cf. ODOLAK BURUA HARTU (s.v. odol). Sukharrak hartu du burua, begietarat heldu dire gauza lazgarrienak. Hb Egia 62.

burua hartu 46, baina ez dugu OEHko adierakorik aurkitu. Gehienak ‘buruan jarri, aurrean jarri’ adierakoak dira.

Beste (edozein) iturritako erabilerak

burua hartu 7: Herria 2 (“Edo burua hartua, uda huntan lagun berri bat dutela, maite dutela eta menturaz...?? edo burua hartua familian berri txar bat dutelakotz eta ez dakite zer aldaketak izanen diren, noiz, nola??”), A. Irizar (“Bide korapilatsu hartan izandako arrakastak ez zion inoiz burua hartu”), A. Epaltza (“Edana nintzen, burua hartua.”), E. Jimenez (“Haatik, kutxako zokondo ezkutuan gorderik nuen liburuak burua hartua zidan eta, haren mende oldozten nituen ni baitan sortzen zitzaizkidan ideia kasik denak.”), Txillardegi (“Eta odolak burua hartzen zidan.”), Alberto Ladron Arana (“Burua hartua zion burrundara izugarri haren errua zen”); gainerako adibideak (30) ‘buruan jarri, aurrean jarri’ adierakoak dira.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Adierazle egokia eta aski erabilia; jasotzekoa azpisarrera gisa.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa buru sarreran.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

BURUA HARTU a) Fascinar, ocupar el pensamiento, pensar sólo (en). * Asto bat zioalarik / erlekiez kargaturik, / buruan ezarri zuen / hura zutela adoratzen. / Hartua hortaz burua, / bazoan fanfarrundua. Gy 106. Pentsaketa hortaz burua hartua, / Gure giza dago net enbrazatua. Ib. 13. Nahi nuke, o Jesus ona, nere burua osoki hartua banu zure ontasunaren eta urrikalmenduen orhoitazpenaz. Jnn Bihotz 6s. Zoin bainakien arras burua hartua hari zela, iragan urthean paganoek errerikako kapera baten berritzen. Prop 1901, 21. Hiriak eta hiriko lilluramenduek burua harturik, Larrun handiaren itzal maiteari betikotz ihes egin duten dohakabeak. Zerb Azk 32. Bahakik Benitak nola hitaz burua hartua duen... Larz Iru 104. Erabat burua artua ta bere liburuen gezurretan blai-blai egiña! Berron Kijote 200. b) Subirse a la cabeza, nublar el juicio. "Ardoak burua artu dio (G-azp)" Gte Erd 71. Cf. ODOLAK BURUA HARTU (s.v. odol) * Sukharrak hartu du burua, begietarat heldu dire gauza lazgarrienak. Hb Egia 62.

LB: 0; EPG: “Burua hartua zion burrundara izugarri haren errua zen.” (Alberto Ladron Arana), “Haatik, kutxako zokondo ezkutuan gorderik nuen liburuak burua hartua zidan eta, haren mende oldozten nituen ni baitan sortzen zitzaizkidan ideia kasik denak” (Edorta Jimenez); ETC: “Janek ezagutu zuenetik, gauero itzultzen zen klubera, neska ikustera; haren irudiaz burua hartuta zeukan, eta arima guztiz menderatuta” (Joseba Lozano), “zeren Laurak, antzokiko artistak zelatatzearen bortxaz dramek burua hartua ziotenez, amore-minak asmatzen baitzituen nonahi” (Iñigo Roque).

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

Elhuyar: burua hartu ofuscar, trastornar; fascinar, pensar solo en ardoak burua hartu dio: el vino lo ha trastornado; Adorez: burua hartu lok. (burua hartua izan) apasionarse, obsecionarse; pentsaketa horretaz burua hartua dago: está apasionada cpon se pensamiento; Labayru: burua hartu 1 ad. lok., ad. deutso fascinar, ocupar el pensamiento, pensar solo en.

[buru] burua hartu 3 (Batez ere burua hartua izan esapidean, 'burua erabat pentsamendu edo ideia batek betea izan' adierazteko). Erabat burua hartua eta bere liburuen gezurretan blai-blai egina zegoen. Pentsaketa horretaz burua hartua dago.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Esapide idiomatikoa da eta azpisarrera gisa jasotzekoa. Oharra definitzaile bihur daiteke eta burua hartu 3 adiera ezabatu.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa buru eta hartu sarreretan.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH: AS

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Esapideei dagokien sistematika

hautsi: -a.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

Adibide argigarriak, testuinguru egokiak

buru-hausten egon, ibili (ik. oh. s.u. buruhautsi).

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH: AS

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: AS / EskolaHE: -

Esapideei dagokien sistematika

altxatu: -a.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: AS / EuskHizt: AS: azalpen berritua / HiztEn: AS / LurE: AS / ElhHizt: AS / EskolaHE: AS

Esapideei dagokien sistematika

joan: -a.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Azpisarrera gisa jasotzekoa da, irudizko adiera ere baduelako.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH: AS

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: AS / EskolaHE: -

Esapideei dagokien sistematika

nahasi: -a.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

OEHko datuak [laburduren azalpena]

oso 4. (gral.; H, VocB ). Ref.: A; Etxba Eib. Íntegro, honrado, sincero. "Gizon oso bat da, c'est un homme entier, d'une pièce" H. "Sincero, ingenuo" A. "Alde guztietara, gizon osua" Etxba Eib. * Noe izatu zen gizon iustu eta osoa bere denboran. Urt Gen 6, 9 (Ol, Ker oso; Dv perfet, Ur obe, Bibl ezin-hobe, BiblE akatsik gabea). Zeren dan gizon oso, utsik gabekoa ta gizatasunari dagozkan gauza guziak dituana. Ub 131. Izate guziz eder eta oso, gure estekamendu guziak berenaz ere merezi dituen hura, gure ahalez hil eta ezeztatu baitugu. Dh 60. Da bakarrik ontasunean guztiz osoak diranentzat? Itz Azald 214. Protestante baten semea, aingerukia izanarren [...], ezin izan diteke integer, osoa. A Ardi 102. Gizabatz on, oso, zuzen eta lantzaleak birregitera, orraxe jo bear ei-dau gizartekeriak. Eguzk GizAuz 79. Gizon osoak eta agintea ezartzen dakitenak izan bitez. "Hombres ecuánimes" . EAEg 31-10-1936 179. Mattin ordea, etzen Piarres bezain osoa ta zindoa bere asmotan. Etxde JJ 169. "Zueltzu" Luistar zintzo ta osoa, ezagutzen duten guziak maite dutena da. Basarri 29. Txirotasunez bizi zan baiña / bera zan zorioneko: / itzez, egitez, gauza danetan / gizon osoa zalako. BEnb NereA 144. Onenak behintzat eta Eleizalde onenetakoa genuen noski, gizon osoak zirelako, batez ere, burutik oin-zolarainoko gizonak. MEIG VIII 53. Burua oso duenak ihardets dezokete: "Ago ixilik hi, Judas". HU Zez 198.

LB:” Atariko zelaira alde egin bear izan genuen, burua osorik edukitzekotan” (DiarioVasco); EPG: “Izan ere, burua osorik daukanik ez da izango, orain hiru urte baino seguruago gaudela esango duenik” (Jose Maria Pastor); ETC: “Izan ere, burua osorik daukanik ez da izango, orain hiru urte baino seguruago gaudela esango duenik” (Jose Maria Pastor), “Katalanezko hainbat lokuzio ere euskarazko batzuen oso antzekoak dira: «no tenir el seny complit» eta «burua oso ez ukan», «veure's verd» eta «gorriak ikusi», «esser un poll ressuscitat» eta «zorri hil piztua».” (Argia), “Susmatu nuen bezala, burua osorik eta garbi dauka.” (Ur Apalategi), “Halaber izan ezazue argi gaixorik bazen ere, burua osorik zeukala” (Txalaparta)

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

Elhuyar: burua oso(a) izan estar cuerdo, -a; Adorez: 0; Labayru: 0.

buru 3 iz. Burua adimenaren eta oroimenaren iturburutzat hartua. Bihotz euskaldunaren eta buru erdaldunaren arteko borroka amaigabea. Haizea buruan eta ibili munduan; joan bazen, joan zen; ez lanerako eta ez ezertarako. Buru-loka izan: buruarina izan. Buru gogorra duen gizona (Ik. burugogor). Gaizki egin dudala ezagutzeko adina buru badut. Norbaitek buru argia izan. Urrestarazu jaunaren adorea, kemena, buru jantzia eta bihotz kartsua. Norbaitek buruan gatza izan: buruargia izan. Burua oso duenak: zoraturik ez dagoenak. Buruak huts egiten ez badit. Filologoarentzat zail eta buru-nekagarri izan ohi diren hitzak. Buru-berotzaileak.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Esapide idiomatikoa da eta azpisarrera gisa jasotzekoa. Adibidea, beraz, kentzekoa da.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa buru eta oso sarreretan.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH: AS

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Esapideei dagokien sistematika

hautsi: -a.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

Adibide argigarriak, testuinguru egokiak

buru-hausten egon, ibili (ik. oh. s.u. buruhautsi).

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: + / EuskHizt: azalpen berritua / HiztEn: + / LurE: + / ElhHizt: + / EskolaHE: +

Hitz elkartu sistematikoki (berr)ikustekoak

-alde.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: - / EuskHizt: AS / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: AS / EskolaHE: -

Esapideei dagokien sistematika

erabili: -an.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

buru sarrerari dagokion azpisarrera.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: BURUAN ERAMAN. Pensar en. v. BURUAN ERABILI. Erhokeria handia dela guk geure buruan daramaguna eta erraiten duguna, bekhatuen utzten [...] gero hasiko garela. Ax 117 (V 77). Oldozpen oiek nere buruan daramazkitela. Euzkadi 24-12-1936 (ap. Alkain 140). Bai Ander eta bai Andonik ez zituzten bere amak eta arreba bana bakarrik utzi. Burun beste zerbait bazemaikien. JAIraz Bizia 19. Juanak bere ama zeraman aurrena buruan. Zer ote zion bere irurogei ta amar urtekin? NEtx LBB 48. Gauza ori buruan / lendik zeramaten: / lagunduko zutela / kargak eramaten. Uzt Sas 193.

buruan eraman 3: Deia (“bihotzean eta buruan eraman izan duen hizkuntza”), Elhuyar (“buruan eramango zituzten erauzketaren sekretuak”), Elkar (“gidoi bat buruan eramanez gero”).

Beste (edozein) iturritako erabilerak

buruan eraman 4: Koro Navarro (“Poeta batek - esan zuen Bevan jaunak -, buruan eraman behar lituzke bere bertsoak”), Karlos Zabala (“Buruan daramagun zikinkeriak hondatzen du, sexuarekin lotzen ditugun aurreiritzi hilgarrien kaka-nahaste horrek hondatzen du.”), Joan Mari Irigoien (“Baina, koloreak bihotzean neramatzan arren, profesioa buruan neraman, eta kontraesan horrek behin baino gehiagotan murgilarazi ninduen eskizofreniaren ur arreetan”), Iñigo Aranbarri (“Zerbait diogunean, buruan daramagun mundua, hierarkia eta morala uzten ditugu agerian”).

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Adierazle egokia eta erabilia; adibide gisa jasotzekoa.

Adibide argigarriak, testuinguru egokiak

Adibide gisa jasotzekoa buru sarreran.