Harremana

    Euskaltzaindiaren Hiztegia

    2. Hizkuntza-baliabideak
    3. Online hiztegiak
    4. Euskaltzaindiaren Hiztegia

    Euskaltzaindiaren Hiztegia

    Euskaltzaindiaren Hiztegia

    forma=bide 13 sarreratan aurkitu da.

    bide1

    1 iz. Lur zerrenda, bertatik ibiltzeko prestatua dena. Ik. errepide; burdinbide; gurdibide; zeharbide. Asteasutik Larraulerako bidea egin aurretik. Bide nagusia. Bide erreala. Bide zabala, handia, meharra, hertsia, estua. Bide laua, zelaia. Bide zeiharra. Bide zuzena, makurra, okerra. Bide ona, txarra, gaitza. Landa eremuko bide sarea konpondu eta mantentzeko. Bideko hautsa. Bideko nekea (Ik. bideko1). Bide ondoetan eta bidegurutzeetan suak egitea. Bide ostatuetan. Bide-saltzaile bati erosia.

    2 iz. Toki batetik beste batera joateko igaro behar diren tokien segida. Etxetik eskolarako bidean. Astoa lehertzeko zorian zetorren etxera bidean. Zeruko bide meharra. Mila urte igarota, ura bere bidean. Amodioa dute bideko janari. Biderako tresnak, prestamenak.

    3 iz. (Esapideetan). Norbaiti bidera irten. Marta bidera atera zitzaion lekuan. Bideari jarraitu. Bidean gelditu ziren bitartean. Itsuari bidea erakusteko. Bakoitzak bide erdia eginik.

    4 iz. Bi lekuren arteko bide tartea. Ik. distantzia. Hemendik hara bada bi orduren bidea. Handik ordubeteko bidera zegoen herria. Hondartzatik ordu laurdeneko bidean, mendi gain batean zegoen baserria. Ordu bi bidek ez nau ikaratuko. Bide puska bat urrunago. Zortzi legoa bide dagoelarik batetik bestera. Igandero lau kilometro bide egin behar zuten mezatara joateko. Legoa eta beste bide neurriak. || Gauza txarra nahi izatetik egitera, bide handia dago. Esatetik izatera bide handia zegok.

    5 iz. Irud. Gaztelaniak ere egokitze horretara heltzeko bere bide berezia izan du. Salbatzeko bidean zarela (edo zaudela). Euskal literatura bide berrietatik abiarazteko. Gaurko eleberrigintzan bide berriak urratzeko. Euren asmo zuzen eta bide onekoak. Hirugarren bidea.

    6 iz. Helburu bat iristeko balio duen gauza; zerbait lortzeko era edo moldea. Ik. bizibide; irabazpide; ikasbide. Helburuak eta bideak. Batasuna burutzeko bide bakarra. Gizakiak eta giza lanak neurtzeko eta sailkatzeko bide asko daude.

    7 iz. Aukera, abagunea. Bekaturako bide eta peril hurkoa. Horrelako mokadu goxoak jateko bidea izan eta beti aitzakia aitzakiaren gainean duzue.

    8 iz. Zergatikoa. Jakobek Labani zerbait esateko biderik asko bazuen, saldukeria bilau hura egin ziolako. Honetarako bide handia denean, ez da bekatu; ez bada behar adina bide, orduan izan ohi da bekatu arina.

    9 interj. Igarotzen uzteko eskatzeko erabiltzen den hitza. Tranbia, tranbia!, bide, bide!, estropezurik egin gabe.

    bidea(k) ebaki 1 Igarotzea eragotzi. Ardiei bidea ebakitzeko. Errazago baita kolerari bidea ebakitzea, ezen ez hura neurrira ekartzea.

    2 Bidea ireki. Erromatarrek Euskal Herrian ebaki zituzten bideetan.

    bidea eraman Aipatzen den bideari jarraitu. (Maiz irudizko adieran erabiltzen da). Zoroetxerako bidea darama. Jainkoak zaintzen banau orain daramadan bidean (...). Bide makurra daramala.

    bidea galdu Bidetik atera, bidea huts egin. Bidea galdurik dabilena. Herri handi batean aurkitu zuen haur bat negarrez, etxerako bidea galdurik.

    bidea hartu 1 Galdegin zuen zein zen hark hartu zuen bidea. Bik hartu zuten iparraldeko bidea eta beste bik jo zuten hegoaldera.

    2 Irud. Nik lehen bidea hartuko nuke, arras ikasientzat ari bagina, baina ez da hori gertatzen; sinpletasunera joko nuke areago, edo bide erdira behintzat.

    bidea hautsarazi Bidea galarazi. Ekaitzaren erdian aitzina doa itsasontzia, nekez bada nekez, noiz eta ere haize zirimola batek bidea hautsarazten baitio eta galarazten.

    bidea hautsi 1 Bidetik saihestu, bidea galdu. Arerioarekin berba ez egiteagatik bidea haustea, aurpegi ez ematea. Urrundik ohartu zen berari itxaroten zeudela eta bidea hautsirik, beste leku batetik hirira sartu zen.

    2 Ipar. Bidea ebaki, igarotzea eragotzi. Jendarmeek bidea hautsi diete.

    bidea(k) hetsi Ipar. Bidea(k) itxi.

    bidea(k) huts egin Galdu, bidetik atera. Bidea huts eginak, errebelatuak dabiltza. Bideak huts eginik hor-hemen nekatzen diren bidezkoak legez.

    bidea ibili du ad. Bidea egin. Bide gehiena gauez ibili beharko nuen basamortuan. Bide luzea behar duzu ibili oraindik.

    bidea(k) ireki 1 Bide berria egin, bide berriak egin. Ik. bideak ebaki 2; bideak urratu. Haiek ez dakite oihan honetan bidea irekitzeko aizkora baino matxetea hobea dela.

    2 Aurrera egitea ahalbidetu. Zuri bideak irekitzeagatik, Antoniaren gurasoekin hitz egin dugu.

    bidea(k) itxi Igarotzea eragotzi. Orduan Balaanen begiak zabaldu ziren eta ikusi zuen bidea ixten zuen aingerua. Lizardi zenaren denboran bi patroi omen ziren, Jauregi patroia eta Txirrita patroia; gu Txirritarenean edo geldituak gaituzu, baina ez genioke inori biderik itxi nahi.

    bideak egin 1 Bide luzea egin. Gosetuak izango zarete, horrelako bideak eginik.

    2 Egin beharrekoak egin. Haren lanak argitaratzeko bideak egin zituen berehalaxe.

    bideak hartu Lortu nahi den helburuaren arabera jokatu. Ik. neurriak hartu 3. Oker hori zuzentzeko bideak hartu nahi izan zituen.

    bideari ekin Abiatu. Ik. bideari lotu; bideari eman. Idi edo mando kargatuarekin jai osoan bideari ekitea debekatua dago. Bihar goizean, lehenengo meza entzunda, bideari ekin behar diogu.

    bideari eman zaio ad. Bideari ekin. Eman zitzaion, gau hartan berean, bideari.

    bideari lotu zaio ad. Abiatu. Ik. bideari ekin; bideari eman. Irten ziren Dorronsorotik eta zintzo lotu zitzaizkion bideari.

    bidea(k) urratu 1 Bidea(k) ireki. Askoren izerdiak behar izan ditugu ermita jasotzeko eta bidea urratzeko.

    2 Irud. Materiazko estalki gogorrean barrena, biziak badaki bidea urratzen. Bide berriak urratzen eta zaharrak zabaltzen ari zaizkigun gaurko olerkariak. Aspaldidanik irekirik dauden bideak atzera urratzen ibiltzea alferrik ibiltzea litzateke.

    bide aurreko, bide-aurreko iz. Aitzindaria, bidea irekitzen duena. Izango zuela seme bat Joan deituko zuena, Jesu Kristoren bide-aurrekoa izango zena.

    bidea zabaldu Bidea ireki. Biziak bide berriak zabalduko dizkizu.

    bide batez 1 adb. Batera. Bide batez egiten ditu bi mandatu.

    2 adb. Bidenabar. Bide batez esana. Bide batez bestea ere bidaltzeko.

    bide bazter, bide-bazter iz. Ik. bide ertz. Bide bazterreko landa batean. Eskean etxez etxe, bide-bazterrean leher egin arte.

    bide buru, bide-buru iz. Bidegurutzea. Zoazte, beraz, bide buruetara eta aurkitzen dituzuenak oro dei itzazue ezteietara.

    bide egin 1 Bidez ibili, bidaiatu. Oin gorrien gainean bide egiten zuten arrotzek bide hau hartzen zuten. Italiarantz bide egitea erabaki zuen. Ur guztiek itsasora bide egiten dute. Hainbeste bide egin zuen gezurrak, non Ignaziori zuhur iruditu baitzitzaion gezurtia isilaraztea. Inurriek bide egiten dute haren zango lurreztatuetan. Handik hona, urak bide egin du. Afrikarantz bide egiten zuen ontzi bat. Gaitzak laster bide egin zuen. || Lehorrez egin zuen Lisboarako bidea.

    2 Bidea ireki. Egiak eta urak egiten du bide. Baina hodeiek bide egin behar diote eguzkiari.

    bide eman Zerbait egiteko aukera, era edo arrazoia eman. Gaitzerako bide ematen duena demonioaren banderapean jartzen dela. Mundu herri guztiak ere, baldin zerorrek biderik ematen ez badiozu, ezin egotz zaitzake infernura. || Gaizki hitz egiteko bidea emanik.

    bide erakusle, bide-erakusle iz. Gidaria. Bide-erakusle batekin joan arren.

    bide-erdi adb. Bide erdian. Bide erdi ez gelditzekotan.

    bide ertz, bide-ertz iz. Bide bazterra. Jarri ziren denak bide ertzeko zelaitxo batean.

    bide hegi, bide-hegi iz. Ipar. Bide bazterra. Bide hegietan nehon baldin bada belar onik, ardi horrek jauzia arin du.

    bide izan da/du ad. (nor osagarria singularreko hirugarren pertsonan). Bidezko izan. Bide dena emango zaizue. Gizonak ezin eman diezazuke bide zaizuna. Bide zaigu zerga Zesarri bihurtzea ala ez zaigu bide?

    bide laster iz. Lasterbidea. Herria igarotzerakoan bide laster batetik sartu ziren.

    bide luzeko tren iz. Bide luzea egiten duen trena. Bide luzeko tren bat irten aurreko ohiko joan-etorrien anabasak harturik zeukan Hendaiako geltokia.

    bide orri, bide-orri 1 iz. Garraiobideetan, ibilbidearen, salgaiaren, hartzailearen eta kidekoen berri jasotzen duen agiria. Ik. ibilbide orri.

    2 iz. Egitasmo edo prozesu baten, bereziki prozesu politiko baten, jarraibideen plangintza. Gatazkaren konponbideari ate bat irekitzeaz hitz egitera joan zen Ibarretxe, bide orri jakin batekin.

    bide segurtasun, bide-segurtasun iz. Zirkulazio-istripuak izateko arriskua murrizten duen egoera, besteak beste, zirkulazio-arauak betetzeak, bideak ongi zaindurik egoteak eta ibilgailua behar bezala gidatzeak sortzen duena. Eusko Jaurlaritzak EAErako 2004ko Bide Segurtasunari buruzko Legea onartu zuen atzo.

    bide seinale, bide-seinale iz. Ibilgailuen zirkulazioari dagokion seinalea, bide bazterrean jartzen dena. Beste bide-seinale batzuen artean, bazen bat "Donostia 3 km" jartzen zuena. Administrazioek bide-seinale egokiak eta animalientzako pasabideak egin behar dituzte, baina gidariek kontuz gidatu behar dute eta seinaleei kasu egin behar diete.

    bide urratzaile, bide-urratzaile iz. Aitzindaria, jarraitu beharreko bidea erakusten duen pertsona. Leizarraga eta Axular: horra bi maisu, bi bide-urratzaile, bi eskola.

    bide urratze, bide-urratze iz. Bidea irekitzea.

    bidez 1 postpos. (-en atzizkiaren eskuinean edo izen soilari zuzenean loturik). -en bitartez. Zelatarien bidez etsaien asmoen berri jakin. Dekretu bidez ezarria. Irrati bidez emana.

    2 adb. (ibili, joan... aditzekin). Bidetik, bideetan barrena. Hainbeste soineko bitxidunez, astegun buru-zurian bidez zabiltzala. Bidez ibiltzea, nahiz oinez, nahiz zaldiz, nahiz gurdiz. Itzain bat bidez doa, gurdia idiei lotuz.

    3 adb. Bidenabar. Bidez ikusiko dugu geure adiskidea.

    4 adb. Arrazoiz. Apaizen bat ikusten baduzu lizunkeriatan dabilela, harritzen zara, eta bidez. Bidez eta legez. Bidez ala bidegabe, hori ez dakit.

    bidez bide adb. Bideetan barrena. Zarautza bidez bide zihoazela. Gehienetan bidez bide ibiltzen ziren. Bidez bide zihoan asto bat. Herriz herri eta bidez bide.

    bide-zor iz. Zorbidea.

    bide zorro, bide-zorro iz. Biderako zorroa; maleta. Bere astoarengana joan zen Santxo, bide zorrotik zerbait atera nahian. Bide zorroa itxi eta bizkarrean paratu zuen. Gero, bide zorroa ireki eta arropak antolatzeari ekin zion.

    bide zoru, bide-zoru iz. Errepide baten gaineko geruza.

    dela (direla) bide, zela (zirela) bide Dela eta, dela medio; bitartez. Ik. bitarteko izan. Gizonaren eta emakumearen elkartzea dela bide, hirugarren bat sortzen baita. Sail horretan buruzagitza emana dauka, bere Pascual Duarte dela bide, batez ere. Euliak direla bide, gaitz beldurgarri bat sortzen zaio hango jendeari.

    Donejakue bide iz. Galiziako Santiagora iristen diren erromes bideetako bakoitza.

    bide2

    Dagokion aditzari dirudienez ñabardura ezartzen dion hitza. (Laguntzailearen edo adizki trinkoaren ezkerrean jartzen da). Izen hori, euskaldunak kristautu baino lehenagokoa bide da. Zoratu bide da. Galdu egin bide da. Aipagarriagoa iruditu bide zitzaion berea. Jan gabe egon bide ziren zenbait egun. Kontrara gertatu behar bide zen. Jendea arras beldurrez betea bide zegoen. Baina ez bide da hau bakarra. Ez bide dio erantzun.

    aire

    1 iz. Atmosfera eratzen duen gas nahastura, batez ere oxigenoz eta nitrogenoz osatua. Airea beharrezkoa dute izaki bizidun guztiek. Gela honetan airea falta da. Airearen kutsadura. Airearen astuntasuna. Airearen hezetasuna neurtu. Aire kanpaia. Saharatik heldutako aire-masa bero eta hezeak aire polarreko beste masa batekin egin zuen talka.

    2 iz. Nahastura horrek lurgainean betetzen duen bitartea. Itsasoko arrainak eta aireko txoriak. Airean ez da erraz ibiltzen hegoak moztuta. Kolore bizienak eta minenak histen dira aire handian. Airean zegoen, ez zerurako eta ez lurrerako.

    3 iz. Itxura, antza. Integrista airea hartzen diot nik Txomin Agirreri.

    4 iz. Batez ere Ipar. Ahairea, doinua. Aire zaharrean kantatu zuen.

    5 interj. Alde! Aire hemendik!: alde hemendik!.

    airean 1 adb. Azkar, presaka. Zoaz hemendik airean. Airean bidali zuen.

    2 adb. (eduki, egon... aditzekin). Ernai, urduri. Jaidurarik ahalkegarrienek airean daukate nire bihotza. || (Beldurrak airean, beldurrez airean eta kideko esapideetan). Ezin egon gaitezke beti beldurrak airean! Ainhoako ezkilak pozik airean dauzka baserri hurbilak. Horretan pentsatze hutsak beldurrez airean daukala? Pozak airean zegoen hura, Athletic-ek irabazi zuelako.

    airean gora adb. Airean goraka, airean gorantz. Airean gora abiatu. Beroa airean gora igotzen da, haize hotzari leku emanez.

    aire berean adb. Azkar, berehala. Erran eta egin, badoa, aire berean, ontziko kapitain buruzagiarengana.

    aire-bidaia iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, aire-bidaia-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. aireko bidaia].

    aire bide, aire-bide iz. Aireontzien hegaldientzako bidea.

    aire gaizto 1 iz. Tximista. Aire gaiztoak jo.

    2 iz. Perlesia.

    aire-garraio iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, aire-garraio-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. aireko garraio].

    aire girotu iz. Tenperatura eta hezetasuna kontrolatuak dituen airea. Aire girotua jarri dute.

    aire girotze, aire-girotze iz. Airearen tenperatura eta hezetasuna kontrolatzea. Aire-girotze sistemak.

    aire gozagarri, aire-gozagarri iz. Usain ona hedatzeko edo usain txarra kentzeko edo estaltzeko erabiltzen den gaia. Etxeko txoko bakoitzari usain berezia emateko aire-gozagarri berriak!, zein da zure gustukoena?, etorri eta probatu! Aire-gozagarri elektrikoak.

    aire-indar iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, aire-indar-ek euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. aireko indar].

    aireko armada iz. Armadaren saila, batez ere airetiko erasoak egiten dituena. Talde horretako pilotuak Espainiako Aireko Armadako ofizialak dira.

    aireko bidaia iz. Airez egiten den bidaia.

    aireko espazio iz. Estatu baten kontrolpean dauden aire-bideen eremua. Bilera horretan, aireko espazio bateratua proposatuko du Espainiak Europan. Estatu kolpea eman ondoren, matxinatuek Maliko aireko espazioa eta lurreko mugak itxi zituzten.

    aireko garraio iz. Airez egiten den garraioa.

    aireko indar iz. Aireko armada.

    aire konpainia, aire-konpainia iz. Hegazkin bidez pertsonak edo gauzak garraiatzen dituen enpresa. Ik. hegazkin konpainia. AEBrako hegaldietan aire konpainia nagusia da British Airways.

    aire kontrolatzaile, aire-kontrolatzaile iz. Aireportuetako langilea, aireportuan eta haren ekintza eremuari dagokion aireko espazioan dabiltzan aireontzien trafikoa kontrolatzen duena. Aire-kontrolatzaileek astearte gauean utzi zioten lan egiteari eta, horren ondorioz, bertan behera gelditu ziren atzoko programatuta zeuden 400 bat hegaldi.

    aireko posta iz. Airez egiten den posta-zerbitzua; modu horretan garraiatu diren eskutitz eta kidekoen multzoa.

    aire korronte, aire-korronte iz. Aire masa baten higidura jarraitua. Ik. haize laster. Geroztik eztarria ondo zaintzen saiatzen da, aire korronteetatik ihesi. Bat-batean sortutako zirimola, aire korronte bero eta hotzen nahasketak eragindakoa.

    aire poltsa, aire-poltsa iz. Automobiletan ezartzen den segurtasun gailua, talka handietan, bidaiariak babesteko automatikoki puzten den poltsa moduko bat aktibatzen duena. Ik. airbag. Toyota Avensis berriak bederatzi aire poltsa ditu.

    aire posta, aire-posta iz. Aireko posta.

    airetik adb. Ipar. Pilota-jokoan, pilotak lurra ukitu aurretik. Ik. airez 2. Holako begi kolpea duzula pilota airetik biltzeko.

    aire txar iz. Perlesia. Ik. aire gaizto.

    airez 1 adb. Aireko bideak erabiliz. Alemaniako DHL hegazkin konpainia da Bagdadera airez joateko baimena jaso duen bakarra.

    2 adb. Heg. Pilota jokoan, airetik. Olaizolak airez sartzea lortu zuen, eta partida irabazi.

    aire zabalean adb. Aterpe edo teilatu gabeko tokian. Aire zabalean egiten zituzten dantzaldiak. Ezkondu zenetik, aire zabalean gehiago ibiltzen zenez, itxura hobea zuen. || Aire zabaleko jatetxe batean afaldu zuten.

    airez aire 1 adb. Airetik, aireko bideak erabiliz. Hala eraman zuten uso mezulariek agindua airez aire. Aingeruek noizbait airez aire ekarria. Airez aire igorri.

    2 adb. Ipar. eta Naf. Laster, arin; erraz, aise. Buru argiko gizona baitzen, airez aire erdietsi zituen bere diplomak. Lekeitioko finala airez aire irabazi dute bi pilotariek.

    airezko adj. Airez egina. Puxika handi bat zeruan gora, airezko eta hidrogenozko nahaste leherkorraz betea.

    • HBO
    • OEH
    • EHHA
    • XX. mendea
    • Lexikoaren Behatokia

    auzo1

    1 iz. Herri batean, kaletik bereizirik dagoen etxe multzoa. Ik. auzotegi. Oiartzungo auzo batean.

    2 iz. Hiri bat edo hiri barruti bat banatzen den zati bakoitza. Bilboko auzoak.

    3 iz. (Hitz elkartuetan, lehen osagai gisa). Ingurukoa, ondokoa. Bai Frantzian, bai auzo erresumetan. Auzo hirietarik etorriak.

    auzo alkate, auzo-alkate iz. Auzo bateko alkatea. Lehenago, auzo honetan ez zen izaten auzo alkaterik; Ulibarrikoak agintzen zuen hemen. Lorentzo urte askoan izan zen Uberako auzo alkate.

    auzoan 1 adb. Inguruan. Auzoan ditugun erdarak.

    2 adb. Kanpoan, aparte. Ahuntza etxean, eta esnea auzoan. Auzoan du horrek zentzu ona!

    auzo bide, auzo-bide iz. Udalerri barruko errepidea, inguruko auzoak lotzen dituena. Auzo bideak konpontzeko premian daude.

    auzo herri, auzo-herri iz. Inguruko herria. Israelen sortu zen gosete latz bat, jendea auzo herrietara zabaldu zuena. Auzo herrietako apezak han ziren, herrikoekin batean. Egun hartan auzo herrira, andrearen etxera, joan ginen bazkaltzera.

    bekatu

    1 iz. Jainkoaren legearen edo Elizaren aginduen ohartuzko haustea. Ik. hoben 2. Bekatuak aitortu. Bekatuak barkatu. Bekatuak auhendatu. Bekatuen barkamena erdiesteko. Bekatutik atera. Bekatuez damutu. Zazpi bekatu nagusiak (Ik. bekatu kapital). Haragizko bekatua (Ik. bekatu haragizko). Bekaturako bideak (Ik. bekatu bide). Zuen artean bekaturik ez duenak bota diezaiola lehenengo harria. Bekatu handiak ezkutatu dituzulako. Bi bekatu suerte dira: jatorrizko bekatua eta bekatu aktuala.

    2 iz. Hutsegitea. Horri ezer ematea, bekatu larria. Ezin barkatuzko bekatua.

    bekatuan adb. Horditu eta bi alabekin bekatuan erori zen. Bekatuan bizi dira. Bekatuan sortuak baikara.

    bekatuan egon Bekatuan dagoena ezin sosega daiteke.

    bekatu arin iz. Larria ez den bekatua. Bekatu arinak aitortzea ez da beharrezkoa, baina bai on handikoa.

    bekatu astun iz. Bekatu larria. Bekatu astunik duzunik, ez dakit behintzat; eta ezingo zaitut infernura bota.

    bekatu bide, bekatu-bide iz. Bekatu egiteko aukera edo bidea. Janzkerak ez du behin ere bekatu bide bihurtu behar.

    bekatu egin Jainkoaren legea edo Elizaren aginduren bat ohartuki hautsi. Bekatu egin dut zeruaren aurka eta zure aurrean. Gehiago bekaturik ez egiteko. Bere bihotzean bekatu egin du.

    bekatu eragin Bekatu eginarazi. Deabruak, gizonari bekatu eragiten dihardutenak.

    bekatu haragizko iz. Haragikeriak eraginiko bekatua, haragizko bekatua. Ezkonduta zegoen emakumeak, bekatu haragizkoa egiten bazuen, hamar urteko penitentzia zuen jaunartzerik gabe.

    bekatu jatorrizko iz. Jatorrizko bekatua.

    bekatu kapital iz. Kristauentzat, bekatu guztien iturburu diren zazpi bekatu nagusietako bat.

    bekatu lagun, bekatu-lagun iz. Bekatu egiten laguntzen duen pertsona. Bere lehengo bekatu-lagun, eta orain egiazko emazteagandik, lau seme izan zituen.

    bekatu larri iz. Bekataria graziazko biziaz gabetzen duen bekatua. Bekatu larriaren azpian debekatu. Munduaren aurrean hori baino larriago den bekatua egin zuela.

    bekatu mortal iz. Bekataria graziazko biziaz gabetzen duen bekatua. Zordun dela dakienak eta pagatu nahi ez duenak bekatu mortala egiten du.

    bekatu original iz. Zah. Jatorrizko bekatua.

    bekatuzko adj. Hitchcock-ek bere bekatuzko bizian egin duen bekaturik larrienetakoa. Bekatuzko lanbidetzat daukate tabernaritza.

    jatorrizko bekatu iz. Kristau erlijioan, Adamek eta Evak egin zuten eta gizaki orok jaiotzez dakarren bekatua. Geratu ziren zeruko ateak jatorrizko bekatu honekin itxiak.

    • HBO
    • OEH
    • EHHA
    • XX. mendea
    • Lexikoaren Behatokia

    bide-zabal

    iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, bide-zabal-ek euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. bidezabal].

    errege

    1 iz. Erreinu bateko buru den gizona. Guztiek behar dugu erregea obeditu. Suediako erregea berriki izana da Parisen. Mazedoniako errege Alexandro Handiaren garaian. Frantziako errege gaztea. Salomon errege ahaltsu hark. Gure errege jauna. Gaztelako errege batek emana. Errege egin zuten. Berrogei urtez errege egon zen. Alfontso XII.a errege zela. Israelgo errege izango zela. Itsuen herrian, okerra errege (esr. zah.). || Zah. (Izen berezi bezala, artikulurik gabe). Albistea erregeren belarrietara heldu zenean. Erregeren kontseilaria. Iacques Millanges, Erregeren inprimatzailearenean.

    2 iz. Irud. Zeruko erregea. Lehoia, animalien erregea.

    3 iz. Kristau erlijioan, Jesus haurra gurtu zuten hiru erregeetako bakoitza. Ik. Errege Mago. Han daude Erregeak, han daude artzainak, haur eder hari eman nahirik begiak.

    4 (Hitz elkartuetan lehen osagai gisa). Haurrak ziren errege jantzi dotorez apainduak. Errege jauregia. Errege odola.

    5 iz. Errege baten irudia duen karta. Hordago jo du, eta mahai gainean lau erregeak erakutsita, irabazi egin du. || Errege ezpata. Errege diamantea.

    6 iz. Xake-jokoko pieza garrantzitsuena.

    errege alaba, errege-alaba iz. Printzesa. Soineko luze ederrez jantzia zegoen neska, halaxe janzten baitziren errege alaba ezkongabeak.

    errege aulki, errege-aulki iz. Tronua. Jaunak emanen dio Jesusi David bere aitaren errege aulkia.

    errege bide, errege-bide iz. Antzinako bide zabala, estatuaren ondasunaren kontura egina. Gurutzearen bide santua da zerurako errege bidea.

    Errege egun iz. Urtarrilaren 6a, Erregeek Jesus haurrari egin zioten gurtza gogoratzen duen eguna. Errege egunez txistu eta guzti joaten ziren haurrak.

    errege-erregina iz. pl. Erregea eta erregina. Espainiako errege-erreginak etorri dira. Errege-erregina katolikoak.

    errege etxe, errege-etxe 1 iz. Errege-erreginen bizileku den etxea. Errege etxeko atean.

    2 iz. (E larriz). Errege-familiako kideen eta haien enplegatuen multzoa. Laster zabaldu ziren Errege Etxeko berriak alde guztietara. Errege Etxeak espresuki hala eskatuta.

    Errege Mago iz. Kristau erlijioan, Jesus haurra gurtu zuten hiru erregeetako bakoitza. Ik. errege 3. Eguzkiaren sortaldetik etorri ziren Errege Magoak.

    errege makila, errege-makila iz. Zetroa. Bere erresumaren eta errege makilaren jabe izango dela.

    errege sagar, errege-sagar iz. Azal berde edo arrea duen sagar mota gazi-gozoa, bere zaporeagatik oso aintzat hartua dena. Errege sagarrak konpotan.

    errege seme, errege-seme iz. Printzea. Errege seme batek hartuko nau emaztetzat ondoan.

    • HBO
    • OEH
    • EHHA
    • XX. mendea
    • Lexikoaren Behatokia

    esne

    1 iz. Ugaztun emeen ugatzetan eratzen den isurkari zuria, ume jaio berrien berezko elikagaia. Haurrak esnea edoski. Dohatsua esnea eman dizun bularra! Erdi berriaren lehen esnea. Esnea hartu. Abatza bete esne edan. Esnea egosi. Esnetan zerbait egosi. Esnea mindu. Esne asko ematen duen ardia. Behi esnea. Esnea jetzi, bildu, batu. Esne opilak. Talo-esneak eztiarekin. Esne-saltzailea. Esne industria. Esne zekorra (Ik. esneko).

    2 iz. Zenbait landaretatik edo hazitatik ateratzen den isurkaria, esnearen antzekoa. Almendra-esnea.

    esnea galdu 1 da/du ad. Esnea mindu. Bero handiarekin erraz galtzen da esnea.

    2 du ad. Ugaztun emeez mintzatuz, esnea emateari utzi. Horrek erran nahi du behiak, ernaldu ondoan, esnea laster galduko duela.

    esne behi, esne-behi iz. Esnetarako hazten den behia. Ume egin berritan gizena badago, esne behia ez da puntakoa.

    esne belar, esne-belar iz. Euphorbia generoko belar landarea, esne mingots bat daukana.

    esne bide, esne-bide iz. (E eta B larriz). Zeruan gauaz ikus daitekeen zerrenda argia, gure galaxiako plano trinkoeneko izarrez osatua dagoena. Esne Bideak 10.000 milioi urte inguru ditu. Begira Esne Bidea, izarrezko ibai hori, eta egin kontu orban bat baizik ez dela zabaltasun infinituan.

    esne denda, esne-denda iz. Esnea saltzen den denda.

    esne gain, esne-gain 1 iz. Esnearen gainaldean gertatzen den geruza mamitsua. Ik. gain2. Baserritarrari erosten genion esnea egunero eta esne gainarekin ogitarteko gozoak egiten zizkigun amak.

    2 iz. Esne gain harrotu azukreduna. Marrubiak esne gainarekin.

    esne gauza, esne-gauza iz. Esnekia. Ez jateko arrautzarik eta esne gauzarik Garizuman.

    esne harri, esne-harri iz. Esnea egosteko erabiltzen zen harria. Besoak, zaintsuak, esne harria bera baino gogorragoak.

    esne hauts, esne-hauts iz. Hauts bihurturiko esnea. Esne hautsari ura erantsi, eta hura edan.

    esne jaki, esne-jaki iz. Esnekia. Arrautzarik eta esne jakirik ez jateko.

    esneko adj. Animaliez mintzatuz, oraindik esnez elikatzen dena. Esneko zekorra, txerria.

    esneko hortz iz. Umeen lehen hortzak, gizakietan zazpiren bat urterekin erortzen direnak.

    esne lore, esne-lore iz. Esne-belarraren lorea.

    esne mamitan, esne-mamitan 1 adb. (egon, bizi eta kideko aditzekin). Oparotasunean. Izan ere, bizitza ez da beti esne mamitan egotea. Ondo begiratuta, esne mamitan haziak gara.

    2 adb. Oso pozik. Ik. eztitan. Esne mamitan dago taldea, ligako lehen hiru partidak irabazi ostean.

    esne perretxiko, esne-perretxiko iz. Lactarius generoko perretxikoa, inbutu formako txapela duena eta barnean esnea daukana.

    esne saltzaile, esne-saltzaile iz. Esnea saltzen duen pertsona. Ik. esneketari. Garai batean ohikoa zen esne-saltzailea etxez etxe ikustea.

    esnetan 1 adb. Bakean eta lasai. Ik. eztitan. Maitea sendo dakusalarik, bihotza dauka esnetan.

    2 adb. Oparotasunean. Ik. bitsetan. Esnetan bizi.

    esnetarako adj. Abereez mintzatuz, esnea lortzekoa. Behi horiek esnetarakoak dira.

    esne tela, esne-tela iz. Esnea egosi eta gero eratzen den gain mehea; esne gaina. Baserriko esneak esne tela sendoagoa edukitzen du.

    esne zopa, esne-zopa iz. pl. Esnez eta ogi zatiz egindako jakia. Gosaritzat, esne zopak.

    • HBO
    • OEH
    • EHHA
    • XX. mendea
    • Lexikoaren Behatokia

    gurutze

    1 iz. Lurrean tinkatzen den habe batez eta zeharka ezartzen zaion ohol batez osatutako urkabea, bertan lotu edo iltzatutako gaizkileak hilarazteko erabiltzen zena; bereziki, Jesu Kristo hil zena. Gurutzean hil. Gurutzean josi, iltzatu. Gurutzeko heriotza. Gurutzean eman zuen bere bizia. Gurutzearen seinalea: gurutzea irudikatuz egiten den keinua.

    2 iz. Jesu Kristo hil zen gurutzea edo beste gurutzeren bat irudikatzen duen oroitarri edo apaingarria. Hernio mendiko gurutzeak. Zurezko gurutze handi bat zegoen horman. Gurutzearen besoak. San Andresen gurutzea. Gurutze grekoa.

    3 iz. Nekeak eta nahigabeak. Ik. nekaldi. Mundu honetako neke eta gurutzeak pairatu. Ezkontzako gurutze astuna eramateko.

    4 iz. Bi marra elkarzutek elkar ebakitzen dutelarik osatzen duten irudia. Gurutze batez markatu.

    5 (Adizlagun gisa). (Besoak, eskuak...) bata bestearen gainean gurutzaturik. Besoak gurutze jarri. Eskuak gurutze zegoen. Hantxe eseri zen Willen, leihoaren parez pare eta hankak gurutze.

    ahoan gurutze adb. Ipar. g.er. Jan gabe. Ahoan gurutze egotea gauza hitsa da.

    gurutze bide, gurutze-bide iz. Jesu Kristoren nekaldia irudikatzen duten hamalau gurutze edo irudiz seinalaturiko bidea edo ibilbidea. Arantzazura erromes, gurutze bide den harbidez. || Irud. Bizirik atera zen istriputik, baina gurutze bidea ez zen han bukatu.

    gurutze ganga, gurutze-ganga iz. Arkit. Diagonalean gurutzatzen diren arku edo nerbioez eratutako egitura duen ganga.

    Gurutze Gorri iz. Nazioarteko erakundea, gerran zaurituei edo hondamendiek kaltetuei laguntzea eta bestelako gizarte laguntzan aritzea helburu duena. Gurutze Gorriko erizainek lanean segitu zuten.

    gurutze santuaren egin Hiru aldiz gurutzearen seinalea egin, lehenengoa bekokian, bigarrena aho inguruan eta hirugarrena bularraldean. Larritasunean edozeinek du gurutze santuaren eginez bataiatzeko ahaltasuna.

    gurutzetara adb. Gurutzea eratuz. Bi lantza gurutzetara josirik.

    • HBO
    • OEH
    • EHHA
    • XX. mendea
    • Lexikoaren Behatokia

    herri

    1 iz. Lagunartean eta lurralde jakin batean bizi diren, eta elkarrekin hainbat ohitura eta erakunde dituzten gizakien multzoa. Euskal Herriak, herri den aldetik, ez du aldaketa hori bereganatu. Ez da erraz herri bati mende luzeek eman dioten pentsabidea aldatzea. Ideia horiek Europako herri landu guztienak dira. Frantses herria. Herri baten ohiturak, hizkuntza, literatura. Herrien Europaren alde. Bere hizkuntza eta herria hain maite dituelarik. Herrik bere lege, etxek bere aztura (esr. zah.). || Kristau herria. || Aginpidea herriagan datza.

    2 iz. Herriaren gehiengoa (goi klaseen edo talde landuen aurrez aurre). Ik. herri xume; herri xehe; populu. Herriarentzat idatzi. Herriaren ahotik jasoa. Herriak ez du barkatuko.

    3 iz. (Hitz elkartuetan, lehen osagai gisa). Herriari dagokiona; askotan, goi mailakoa edo landua ez den herri alderdiari dagokiona. Ik. herrikoi. Herri demokrazia. Herri batasuna. Herri jakintza herriarentzat nahi. Herri kantak. Liburu horretan, Euskal Herriko tradizioak, herri medikuntza, erran zahar eta ipuinak bildu dira. Ez dago gure artean urdail betekada gabeko herri-jai onik.

    4 iz. (Hitz elkartuetan, lehen osagai gisa). Herriko erakundeei dagokiena; herritarren multzoarena edo multzoarentzat dena. Ik. publiko. Herri agintaritza. Herri arazoak eta Eliza. Herri iritzia. Herri ondasuna. Herri garraioa sustatzeko. Herri eskolak eta eskola pribatuak.

    5 iz. Herri jakin bat bizi den lurraldea. Ik. herrialde. Mairu herrian. Gales herrian eta Eskozian. Bizkaian, Gipuzkoan eta Araba herrian. Ezagut ditzagun gure herriko lurraldeak. Herriko eta atzerriko haize berrien eraginaz. || Beste ezaugarriren batek mugatzen duen herrialde edo lurraldea. Negar herri honetan. Hegoaldeko herri beroetan. Zeruko herri zoragarria.

    6 iz. Berezko nortasuna duen etxe edo bizilekuen multzoa, maiz landa-eremukoa, udalerria edo udal baten parte izan daitekeena eta zenbaitetan auzoetan banatua izaten dena. Ik. hiri; hiribildu. Itsasaldeko edozein hiri edo herritan. Lapurdiko herri xume batean. Baztango herri nagusia. Galileako Kana herrian. Betleemgo herrian. Deba ibaiak jarraitzen du bere bidea Eskoriatzako herriaren erditik. Arabako kontzejuak herri txikiak izaten dira. Elizondo, herri handia izanda ere, ez da udala. Herri-barruko istripuak murrizteko lan egin beharra. Herri bereko beste ostatu batean. Ibili nintzen herririk herri, bazterrik bazter soinua jotzen. Herriz herri, etxez etxe eta atez ate. Herriz herriko antzerki emanaldiak. Zortzietan, herriko plazan. Herriko taberna bakarra. Herriko jaietan. Herri inguru hartan bizi dira.

    7 iz. Herri jakin bat, dagozkion auzo eta lurraldeekin. Orozko herri handixkoa da bere elizateekin. Herri honetako mendietan.

    8 iz. Hiri edo herri bateko biztanleen multzoa. Oiartzungo herriak Aita Mendibururi eskainia.

    9 iz. Hiria edo herria erakundetzat hartua. Herriko agintariak. Baserri hori, herriz Mendatakoa, elizaz Arratzukoa da.

    herri administrazio, herri-administrazio iz. Administrazio publikoa. Aztertutako aldian, finantza erakundeek herritarrei eta enpresei eginiko maileguen zenbatekoak behera eta herri-administrazioei eginikoak gora egin du oso nabarmen.

    herri agintari, herri-agintari iz. pl. Herri erakundeetako agintarien multzoa. Azkeneko hitza, udal izenen auzian, herriak izango du eta mintzatuko zaigu honetaz eta hartaz, ezinbestean izango ditugun herri agintarien bitartez. Herri-agintariek odola emateko eskaera egin zieten madrildarrei.

    herri akusazio, herri-akusazio iz. Zuz. Pertsona edo pertsona talde batek, kaltedun zuzena izan gabe, interes orokorrean eragina duen lege hauste bat salatzeko egin dezakeen akusazioa. Bost egun lehenago, Azpeitiko Udalak herri akusazio gisa aritzea erabaki zuen, eta M. Castells izendatu zuen lan horretarako. Herri akusazioa auzia bertan behera uzteko eskaeraren aurka mintzatu zen.

    herri baso, herri-baso iz. Udalarena den basoa, jabetza pribaturik ez duena eta udalak kudeatzen eta ustiatzen duena. Ik. zilegi 3. Oñatiko legeek zorrotz debekatzen baitzuten bere herri-basoetan etxeak jasotzea. Mallabiko herri basoak garbitzen eta pinu-sartzen ibili ginen.

    herri bazkari, herri-bazkari iz. Jai giroko bazkaria, kalean edo estaliriko leku zabal batean egiten dena eta parte hartu nahi duten guztientzat irekia dena. Herri bazkaria izanen da Upelgileen karrikaren erdian. Herri bazkarirako lekua erreserbatzeko deitu telefono zenbaki honetara: (...).

    herri bide, herri-bide iz. Errepidea baino bide estuagoa, herrixkak edo herrietako auzoak lotzen dituena. Nafarroatik ardoa ekartzen omen zuten mandoetan hartuta, lehengo herri bide zaharretatik.

    herri epaimahai, herri-epaimahai 1 iz. Herritarrez osaturiko epaimahaia. Zinemagile horrek Donostiako Urrezko Maskorra irabazi zuen 1989, 2001 eta 2002an, eta herri epaimahaiaren saria 2003an.

    2 iz. Zuz. Zinpeko epaimahaia. Berriz epaituko dute senarra hil zuen Tafallako andrea; oraingoan beste epaile batek eta beste herri epaimahai batek epaituko dute.

    herri errepublika, herri-errepublika iz. Ezkerreko alderdi batek agintzen duen zenbait herrialdek hartzen duten izendapena. Aljeriako Herri Errepublika Demokratikoa.

    herri galdeketa, herri-galdeketa iz. Herri bozketa, lege bati edo interes orokorreko bestelako gai bati buruz egiten dena, estatu, erkidego, eskualde edo udal mailakoa edo maila apalagokoa izan daitekeena. Ik. erreferendum. Gai honen inguruan herri galdeketa egitea aurreikusten al duzue? 1977an Atarrabian herri galdeketa bat egin zuten eta ikurrina balkoian zintzilikatzeko erabakia hartu zen. 1975ean Europako Ekonomia Elkartearen barruan jarraitu edo ez erabakitzeko herri galdeketa egin zen Erresuma Batuan, eta orduz geroztik ez da horrelako erreferendumik egin uhartean.

    herri gizon, herri-gizon iz. Gizarte bizitzan parte hartze eta eragin garrantzizkoak dituen gizona. Herriaren onari begiratu behar dio herri gizonak.

    herri kirol, herri-kirol iz. Landa inguruko lanbide tradizionaletan oinarritzen den kirola. Arratsaldean herri kirolek hartuko dute lekukoa; harri jasotzen Goenatxo arituko da eta Etxebeste-Txapartegi eta Olasagasti-Saralegi aizkolarien arteko lehia ikusteko aukera izango dute gerturatzen diren guztiek. Herri kirola eta atletismoa uztartuko dituzte bi kirolariek.

    herriko alaba iz. Aipatu den herrian jaio den emakumea. Ahizpa biak jaseko eta berebizikoak ziren, herriko alaba goragarriak. Minduak ditut begiak, nire herriko alabei gertatua ikusiz.

    herriko etxe iz. Udaletxea. Herriko etxean idazkari zen.

    herriko mutil iz. Herrizaina.

    herriko seme iz. Aipatu den herrian jaio den gizona. Arrotzok herriko semeengandik ikastera gatoz.

    herri lan, herri-lan iz. Administrazioak herriaren onerako eta herriak erabil dezan egindako azpiegitura-lana. Garraio eta Herri Lan Saila. Herri garraioak eta herri lanak zergekin ordaindu.

    herri literatura, herri-literatura iz. Herriaren literatura-adierazpena, kultura herrikoiaren erakusle dena. Auspoa argitaletxeak bertsolaritzaren eta herri literaturaren zein ahozko literaturaren izen esanguratsuenen lanak argitaratu ditu bere historian zehar.

    herri lur, herri-lur iz. pl. Udalarenak diren lurrak, jabetza pribaturik ez dutenak eta udalak kudeatzen eta ustiatzen dituenak. Ezkia etxe inguruetan landatzen zen, baina baita herri-lurretan ere. Nafarroan basoen erdiak baino gehiago herri-lurrak dira. Erruz zen burdinola herri lurretan eta ingurukoetan.

    herri mugimendu, herri-mugimendu iz. Herritik sorturiko mugimendua, eskakizun jakin bat aldarrikatzen duena eta zerbait aldatzea helburu duena. 1951. urtean paratu zuen Espainiako Armadak entrenamendu eremua Erregeren Bardean eta, harrezkero, eremuaren kontrako herri mugimendua handia izan da.

    herri musika, herri-musika iz. Musika herrikoia. Brasilgo herri musikaren tradizio gorena pop eta rock musikaren elementuekin ezin hobeto orekatuz.

    herri xehe iz. Herria, herriaren gehiengoa. Ik. herri xume. Herri xehea, nekazariak eta, ez ziren abertzale.

    herri xume iz. Herria, herriaren gehiengoa. Ik. herri xehe. Holako gizon hanpatuari ez zaio laket herri xumea.

    herri zerbitzu, herri-zerbitzu iz. Herri erakundeek zertzen duten zerbitzua. Herri zerbitzuetan euskararen erabilera sustatzeko kanpaina. Herri zerbitzuak pribatizatzeko asmoa azaldu dute.

    herri zor, herri-zor iz. Erakunde publiko batek, behar dituen finantza-baliabideak lortzeko, jaulkitzen dituen balore tituluen multzoa. Euskal Autonomia Erkidegoak herri zorra jaulki ahal izango du inbertsio gastuak finantzatzeko.

    • HBO
    • OEH
    • EHHA
    • XX. mendea
    • Lexikoaren Behatokia

    mendi

    1 iz. Inguruko eremutik nabarmen goratzen den lur zatia. Aralar mendia. Pirinio mendiak. Alpe mendietara. Larhungo mendia. Goizueta aldeko mendietan. Mendi garaiak. Mendiaren oina, bizkarra, aldapak, hegalak, mazelak, hegia, erpina, gailurra, tontorra. Mendi barrenetik hasi eta gailurreraino. Mendian gora doaz. Galdurik mendi artean (Ik. mendiarte). Mendiz mendi ibili. Hor ibiltzen ziren, mendirik mendi, euritan eta elurretan. Mendiez haraindiko lurretan. Emaztetzat hartu behar zuen mendiz beste aldeko andere bat. Mendiez beste aldeko hatsez betetzeko. Ezin sinetsizko gauzak badirela mendiaren beste aldean.

    2 iz. (Hitz elkartuetan, lehen osagai gisa). Mendi sail handiak ditu Hondarribiak. Mendi lurrak saltzen. Mendi lanak. Hango lur gorri eta mendi bazterrak ederki ezagutzen nituen. Bere etxe apainean bezain alaiki bizi zen mendi baserri zarpailean. Eguzkialdera, Baionako bide nagusi eta alaitsua; ainube aldera, mendi-baso eta baserri-etxe zoragarriak. Mendi zolan Beherobi, gorago nonbait Egurgi.

    3 iz. (Mugatu singularrean). Mendialdea. Mendian bizi direnak. Zizurkilgo mendian badira harrobiak, karegaia ugari ematen dutenak. Mendiko artzainak. Mendiko hizkera. Menditik ibarrera jaitsi. Mendira joaten da asteburuetan.

    mendi bide, mendi-bide iz. Mendiko bidea. Gauaz eta mendi bide gaiztoetan barrena. Lasturko mendi bide bihurriak.

    mendi bizkar, mendi-bizkar iz. Mendi baten gainaldea. Ik. bizkar 4. Mendi-bizkar lauetan ibiltzen zen, eta bere zabaltasun osoan ikusten zuen handik beheko harana.

    mendi buru, mendi-buru iz. Mendi gaina, mendi gailurra. Agindu zuen mendi buruetan gurutzeak ipin zitzatela.

    mendi gailur, mendi-gailur iz. Mendi baten gailurra. Ik. mendi gain; mendi kasko;  + mendi punta; mendi tontor; mendi buru. Mendi gailurrak zuriz jantzirik. Mendi gailurretik urrutira begira.

    mendi gain, mendi-gain iz. Mendi baten gaina, gailurra. Ik. mendi gailur. Elurra mendi gainetan. Zer ikusten da mendi gain batetik begira jarriz gero?

    mendi gizon, mendi-gizon iz. Mendialdean bizi den gizona. Ik. menditar. Jainkoak, kaletar ez, mendi gizon egin zintuen.

    mendi goi, mendi-goi iz. Mendi tontorra, mendiaren gainaldea. Elur zuria, mara-mara, mendi goian.

    mendi hegal, mendi-hegal iz. Mendi magala, mendi mazela. Ik. hegal 8. Mendi hegaletan urtu da elurra.

    mendi hegi, mendi-hegi iz. Mendi magala, mendi mazela. Mendi hegiak sutan zeudela zirudien.

    mendi ibilaldi, mendi-ibilaldi iz. Mendian barrena egiten den ibilaldia. Mendi ibilaldietan zaildu gabe zegoen.

    mendi kasko, mendi-kasko iz. Mendi gailurra. Iruñeko katedraleko dorreak ikusi zituen Saioa mendi kaskotik.

    mendi lepo, mendi-lepo iz. Bi mendiren arteko igarobidea. Ik. mendate. Biriatutik Urepelen gaindi, Arnegirainoko mendi lepo gehienak zer pasabideak ez dira izanak.

    mendi magal, mendi-magal iz. Mendi baten aldatsa eta beheko aldea. Ik. magal 4; mendi mazela; mendi hegal; mendi malda. Baserria mendi magalean dago. Mendi magala behera erori zen eta errepidea estali zuen.

    mendi malda, mendi-malda iz. Mendi magala, mendi mazela. Senar gaztea ehiza bila dabil mendi maldetan.

    mendi mazela, mendi-mazela iz. Mendi baten aldatsa eta beheko aldea. Ik. mazela 2; mendi magal; mendi hegal; mendi malda. Mendi mazela batean goiti zoazte. Zelai eta mendi mazeletako belarra berde dago oraindik.

    mendi-mendi iz. (mendi-ren indargarria; leku atzizkiekin erabiltzen da, singularrean). Bidea mendi-mendian sartzen zen, trokarte sakonen ertzetik eta gailur antzu, zorrotz, basatien azpitik. Mendi-mendiko iturri bizi gardena.

    mendi muino, mendi-muino iz. Muinoa. Mendi muino batera igo zen.

    mendi mutil, mendi-mutil iz. Mendialdean bizi den mutila. Ik. menditar. Mendi mutil gazte indartsua. Lagun guztiak baserrietako umeak dira, mendi mutilak.

    mendi punta, mendi-punta 1 iz. Mendi gailurra. Ik. mendi gain. Uholde handiaren ondoren, hamargarren hilabeteko lehen egunean, mendi puntak agertu ziren.

    2 iz. (Leku atzizkiekin, singularrean; hirigune edo herrigunetik urruti dagoen lekua adierazteko). Oiartzunen egin nituen urte asko, mendi puntan galduta. Hoa mendi puntara!, neu arduratuko nauk tabernaz. || Mendi punta batera joan beharko dut bizitzera.

    mendi tontor, mendi-tontor iz. Mendi gailurra. Ik. mendi gain. Mendi tontorretako postontziak.

    mendiz adb. Menditik, mendiko bideak erabiliz. 10:00etan Azpeitiko plazatik irten eta mendiz joango dira Aizarnara.

    mendi zintzur, mendi-zintzur iz. Bi mendiren arteko pasabide estua. Segada batean atzeman dituzte, mendi zintzur batean.

    mendi zoko, mendi-zoko iz. Mendi magaleko sakonunea. Ik. mendi zulo. Goizetik helduak dira merkatura laborariak, egun-argiarekin jaikirik mendi zokoan.

    mendi zulo, mendi-zulo iz. Mendi magaleko sakonunea; mendiko zulo edo leizea. Ik. mendi zoko. Mendi zuloak utzirik agertuko da mundu osoaren aurrera.

    • HBO
    • OEH
    • EHHA
    • XX. mendea
    • Lexikoaren Behatokia

    ur

    1 iz. (-r- bakunarekin). Isurkari koloregabe, usaingabe eta zaporegabea, ibaiak, aintzirak eta itsasoak betetzen dituena, hidrogeno eta oxigeno atomoz osatua dena (H2O). Ik. lurrun; izotz. Pitxer bat ur. Ur eta ogi hutseko baraua. Ur hartatik edan zuen. Ur hotza, freskoa, epela, beroa. Ur irakinean ez da eulia pausatzen. Ur garbiaren pare. Ur gardena bezain garbi. Ur huts-hutsak, edateko balio ez duen bezala. Itsasoko ura. Iturriko ura. Vichyko ura edaten. Pasatuko dira ura zubiaren azpitik bezala. Ur bila nator berriz ere iturri emankorrera. Ur destilatua. Urez bete. Bainuontziko zulotik behera joan zen, xaboi eta ur artean, tapoia kentzean sortutako zurrunbiloak irentsita. Urak esnea galtzen du, eske soberak adiskidea (esr. zah.).

    2 iz. pl. Ur arreak. Moisesek eskua hedaturik, bet-betan urak ireki ziren. Edateko urak nonahi badira Azkainen.

    3 iz. (Hitz elkartuetan, lehen osagai gisa). Ur tanta bat. Zer da ur xorta bat itsasoko ur guztiaren aldean? Ur jarioa. Beste batzuetan, makromolekularen ur disoluzio bat erabiltzen da abiapuntu gisa. Ur putzuak. Ur zulo baten ertzean harrizko aska bat zegoen. Egurgile eta ur-ekarle izatera behartu zituen. Bide zaharraren aldeko ur-erreka batean, hiru emazteki ari ziren bokata jotzen. Landa guztia zingira bat zen, bide guztia ur-erreten bat. Zentral nuklearrean ur-isuri bat izan daitekeela uste dute. Adora ezazue zerua eta lurra eta itsasoa eta ur iturriak egin dituena. Suteetarako ur harguneak. Herriko ur hornidura hobetzeko lanak egin ditu udalak.

    4 iz. (Leku atzizkiekin). Itzulipurdika sartu da uretan. Bere behatz muturra uretan busti zuen. Hori ezin da uretan garbitu. Uretara bota zuten. Mutil koskorrak uretatik ateratzeko.

    5 iz. (Ibai, aintzira edo itsasokoaz mintzatuz). Ur azpian isuritako olioa urez gain ateratzen da. Hango argiak dira ur barnean ageri, higikor eta berdats, ura bezala. Ur-haizeen joera lagun ez dugunez gero. Ur eremu handia. Gure aitari urak eraman zion etxea. Ur bolada etorri zen eta gizon haren andrea eraman zuen. Hizkuntza gaietan urak bere bidera itzuli direnean. Urak ez daramana, uharrak (esr. zah.).

    6 iz. Zukua. Limoi ura. Ur anitz duen udarea.

    7 iz. Egoskina. Iltze-belar ura. Belar ura hartu. || Aurtiki ezazu tripakien ura eta ezar baso bat ardo.

    (neure, zeure...) burua urari eman g.g.er. (Neure, zeure...) burua uretara bota. Erabaki zuen urari burua eman eta itotzea.

    ur ahi, ur-ahi iz. Paperak-eta itsasteko erabiltzen den ur eta irinezko nahastura.

    urak bide egin Geroztik urak bide egin du eta kideko esapideetan, denbora asko igaro dela edo gertakari ugari izan direla adierazteko. Balukete zer konta Maiorga gaineko gela zaharrek han ikusi eta hezi diren gazteez!, urak bide egin du, halere, geroztik. Urak bide egin du Agirretar Nikola dolare hartatik bortxaz atera zutenez geroztik. Baina geroztik hona urak bide egin du.

    urak hartu1 Ehunez edo arropez mintzatuz, bustitzearen ondorioz tamainaz txikitu. Jertsea zeharo txikitu zitzaidan, garbigailuan sartu eta urak hartuta.

    urak hartu2 Ur mineral sendagarriak dituen bainuetxe batean bainuak hartu edo bertako ura edan. Zestoara joan dira urak hartzera.

    ur azal, ur-azal iz. Ur masa baten gaina edo gaineko aldea. Ik. ur gain. Ilargia ur azalean bezain aldakorra. Ur-azalean zaudenean, itsas zabalean, ura gardena da, eta urdina. Arrain demontreak oldarrez etorri dira ur-azalera. Txalupa ur azalean ikusi zuenean.

    ur bazter, ur-bazter iz. Itsasoan, aintziretan eta ibaietan, ura eta lehorra batzen diren aldea. Urola ibaiko ur-bazterrean. Ur-bazterreko belar ederrean bazkatzen.

    ur bedeinkatu iz. Kristau erlijioan, apaiz batek bedeinkaturiko ura. Ur bedeinkatu ontzia.

    ur begi, ur-begi iz. Iturburua. Ez dira lurrak hoberenetarik: non-nahi ur-begiak, ihi franko pentzeetan.

    ur berro, ur-berro iz. Iturri belarra. Ik. berro 2.

    ur bildu iz. Leku jakin batean bildu edo pilaturiko ura. Eta Jainkoak lehorrari izentzat eman zion lurra; eta ur bilduei itsasoa.

    ur bizi 1 iz. Iturburuko ur garbia. (Erlijio testuetan, maiz metafora bezala erabiltzen da). Zulatu zuten zelai hartan eta aurkitu zuten ur bizi putzu bat. Utzi zaitut ur biziaren iturri zarena.

    2 iz. pl. Marea biziak. Nahi baduzu joan ontziarekin Ligan barna, behar dituzu ur biziak eta itsasgora.

    3 iz. pl. Ibaietan, ura oso laster doan zatia. Amuarraina, ur bizietako arraina da. Ander Elosegik zortzigarren postuan amaitu zuen atzo ur bizietako C-1 mailako Munduko Kopako finala.

    ur dilista, ur-dilista iz. Ur geldietan hazten den landare belarkara txikia, itxuran dilista gogorarazten duena (Lemna minor).

    ur emari, ur-emari iz. Ur-laster baten emaria. Danubio ibaiaren ur emaria segundoko 15.800 metro kubikokoa izatera iritsi da azken egunetan. Elurra urtu ondoren, ibaiaren ur emariak urtero gora egiten du. Iturrien ur emaria.

    ur ertz, ur-ertz iz. Ur-bazterra. Ik. ur hegi. Ontzia ur-ertzera eraman zuten. Belaunik belaun, ur ertzean jaio, hazi, koskondu eta bizi izan diren gizakiak.

    uretan eragin Xaboiaz edo beste garbigarriren batez garbitu den zerbaiti ur hutsez eragin, garbigarria kentzeko. Ik. urberritu. Arropa xabonatzen eta bihurdikatzen zuen bitartean eta uretan eragiten zion bitartean, ez zuen hausnarketarako astirik izaten.

    ur etorri, ur-etorri iz. Ur emaria.

    urez adb. Uretako bideak erabiliz. Ik. itsasoz. Oinez abiatu zen Genovara, eta handik urez Bartzelonara. Ametz azalak eramaten baitziren, duela aspaldi, urez Milafrangara.

    urez eragin Uretan eragin. Xanpua buru osoan zabaldu behar da, tokirik erasanenak ongi igurtziz; bost minutuz mantendu behar da, urez eragin aurretik.

    urez ur adb. Urez; ur gainetik. Bat burdinbidez, bestea urez ur. Lehorreko bideetan bezala, itsasoaren bizkarrean ere, urez ur, oinez zebilen.

    ur gain, ur-gain iz. Ur masa baten gaina edo gaineko aldea. Ik. ur azal. Igaro zuten itsasoa ur gainean oinez, ontzi gabe. Berehala agertu zen amuarraina ur-gainera. Ilargia diz-diz ari zen ur gainean.

    ur gazi iz. Gatza duen ura, bereziki itsasoko ura. Zerua eta ur gazia batzen diren muga. Garbitu beharko dituzue ur gaziz edo itsasoko urez.

    ur geldi 1 iz. Leku batean geldirik dagoen ura. Ur geldiek gaitzak ekartzen dituzte. Kiratsa dario ur geldiari.

    2 iz. Aintzira. Niantza deitzen den ur geldi handiaren aldera.

    3 iz. Ur barea. Ontzitik zilarrezko ur geldiari begira. Leku zoragarria, ur geldiak, hondartza zabalak.

    ur geza iz. Lehorreko ur gatzgabea, itsasokoa ez dena. Ahitzen bada ontzian daramaten ur geza, egarriz hilko dira.

    ur gori iz. Irakiten ari den ura. Otondo batzuk ur goritan sartu zituenean.

    ur gozo iz. Ur atsegingarria, gustagarria. Zure ele onek bihotz guztia eztitzen didate; ene arima zaurtuarengana datoz, ur gozoa lur agortuaren gainera jausten den bezala. Iturri ugaria, ur gozo bizia.

    ur handi 1 iz. Ibaia. Bolaños deitu ur handia behar zuten iragan. Bere burua aurtikitzen du zubi batetik ur handira eta han itotzen da.

    2 iz. Ur sakona, ur-bazterrekoa ez dena. Ur handietako arrantza. Ur handietara joan, igerian jakin gabe.

    ur handi(eta)ko arrain 1 Pertsonez mintzatuz, eskarmentu handikoa. German ur handietako arraina da; izan konfiantza beragan.

    2 Pertsonez mintzatuz, gizartean garrantzi edo eragin handikoa dena. Abokatutzan dirua irabazten ere hasia zen Mandela, baita township-eko ur handietako arrainen estiloaz jabetzen ere. Vatikanoko ur handiko arrain horrek zu egotea eskatu zuen espresuki.

    ur hegazkin, ur-hegazkin iz. Ur gainean jar daitekeen hegazkina.

    ur hegi, ur-hegi iz. Ur-bazterra. Ik. ur ertz. Ur hegiko lizar lerdenen andanak. Biarritz, bere ur-hegi distirantarekin.

    ur jauzi, ur-jauzi iz. Ur-laster baten ibilbidean gertatzen den bat-bateko garaiera aldea, ura goitik behera jaustea eragiten duena; bertatik jausten den ur-masa. Niagarako ur-jauzietan.

    ur korronte, ur-korronte iz. Ur-lasterra. Ezin jarki zitzaizkion ur-korronteari.

    ur laster, ur-laster iz. Higitzen den ur masa. Ur-lasterraren erdian goaz, ez gaude ja ertzetik begira. Bizitza honen ur-lasterraren ezin gelditua.

    ur lo iz. Ur geldia. Ur loan beti hara eta hona ibiltzen den orbela.

    ur lurrun, ur-lurrun iz. Fis., Kim. Gas egoeran dagoen ura. Hezetasuna da leku eta une jakin batean airean dagoen ur lurrun kantitatea. Kalkula itzazu igarotzen den ur lurrunaren masa-unitateari dagokion lan garbia eta errendimendu termikoa.

    ur mehe iz. (Singularrean nahiz pluralean). Sakonera gutxiko urak. Ik. ibi. Ur meheetan oinez iragaten ahal da ibaia. Kostalderantz abiatu nintzen ur mehean barrena. Ur meheetan galtzen dena, ur handietan ito (esr. zah.).

    ur mineral iz. Iturburu bateko ura, gai mineralak disoluzioan dituena. Ik. burdin ur; metal ur. Altzolako ur minerala. Erromatarren garaian, bainuetxeek eta ur mineralek arrakasta handia zuten.

    ur negar, ur-negar iz. Lurretik edo harkaitz artetik ateratzen den ur zirrista mehea. Hor gaindi zihoan ur xirripa bat, hamar bat ur-negarrek azkartzen zutena.

    ur ondo, ur-ondo iz. Ur-bazterra. Marmolezko tenplua eraikiko dut ur-ondoan.

    ur oxigenatu iz. Hidrogeno peroxidoa, desinfektatzaile gisa erabiltzen dena. Ur oxigenatua botatzean, apar zuria atera zen zauritik.

    ur parke, ur-parke iz. Jolas parkea, uretan jostatzeko instalazioak dauzkana. Aqualand ur parkera irteera egingo dute DBHko gazteek.

    ur ustel iz. Geldi egotearen ondorioz usteldu den ura. Eltxo pozoitsuak datoz ur usteletik.

    [Oharra: Hegoaldean mugagabean erabiltzen dena, uretan, uretara, uretatik, Iparraldean mugatu singularrean erabiltzen da: urean, urera, uretik].

    • HBO
    • OEH
    • EHHA
    • XX. mendea
    • Lexikoaren Behatokia

    zebra

    iz. Zaldiaren familiako ugaztuna, Afrikakoa, astoaren antzekoa, gorputzeko ile zuria zeharkako zerrenda beltzez marratua duena (Equus zebra). Zebra talde bat agertu zen, urduri, denak elkarren ondoan estu-estu pilaturik.

    zebra bide, zebra-bide iz. Errepide eta kaleetan, oinezkoentzako igarobidea, zeharkako zerrenda zuri zabalez markatzen dena. Zebra-bideak zuria zapaldu gabe igarotzen ditut, saltoka.

    • HBO
    • OEH
    • EHHA
    • XX. mendea
    • Lexikoaren Behatokia

    Oharra: azken eguneraketa 2022-01-12

    Nabarmenduak

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako Atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Conde Oliveto, 2. 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper