Orotariko Euskal Hiztegia

Azpisarrerak (5)

habia

habia.

1. (V, Sal, S, R; Mic 8r, SP, Lar, VP 3r, Añ, Lecl, Gèze, Dv (S), H (+a- V)), habi (V, G-azp, S, R), kabia ((det.).Lar, Añ, H), kabi (G, AN; Is 174, Dv (V, G), Lh), kabe, afia (V-gip; Lcc), apia (V-och-gip; Arch UFH (G), H (s.v. kafia )), api (G-goi, AN-gip), kafia (AN, L, BN-baig, Ae; Dv (L); (det.).SP, Lar, Añ (AN), Arch VocGr, H (L)), kafira, kafi (AN-mer, B, BN-mix; Lh), aabia (V-gip), aapi (G-goi), aapia (V-gip), aafia (V-gip), abira (Sal), aubi (V-arr), gabia (H (G); gabi Dv (V, G)) Ref.: Bon RIEV 1909, 24ss; VocZeg 287; VocPir 344; A ( abi, abia , abira , api, kabi, kafia, aapi, aubi ); Lrq; Iz ArOñ ( aabixa, aafixa , aápixa ); Iz Als ( kafiya ); Etxba Eib ( abixia, kabia ); Izeta BHizt2 ( kafi ); Elexp Berg ( afixa, apixa ); ZestErret ( habi ) .
Nido (de pájaros). "Nidal de aves, pistian afia " Lcc. "Anidar, hacer nido, ibili afia egiten " Ib. " Uda-barrixan abixa billa juaten giñan, eskolarik ez genduanian, Unbera " Etxba Eib. " Kardelinek orte du bere kafie " Izeta BHizt2. v. ohantze, TXORI-HABIA. Tr. Documentado en todas las épocas, pero apenas se encuentra en textos labortanos: sólo lo hallamos en Axular (kafia, en un refrán), Pouvreau (habia) y Mattin (kabia). La forma que emplean los autores vizcaínos, salacencos (Samper), roncaleses (Hualde) y suletinos es (h)abia. En la tradición vizcaína hay además kabi(a) en Arrese Beitia, K. Enbeita, Erkiaga y B. Enbeita, y apia en un acertijo recogido por Azkue (EY III); en los salacencos hay tbn. abira en un acertijo recogido por Azkue (EY III), y en los suletinos hay tbn. kabia ( det.) en Mirande. La forma de la literatura guipuzcoana y de Mendiburu es kabi , sin -a constitutiva, pero hay además apia (det.) en Iztueta y Oteiza, aapi en Ayerbe y gabia (det.) en J.B. Echeverria. Kafi es la forma que emplean los escritores bajo-navarros (Zubiri, Xalbador, Larre y un texto de Valcarlos publicado en Herria (v. infra HABIA-GORDE)); hay kafira en J.B. Etchepare, Larre (ArtzainE 345) y un refrán. Hallamos además kabe en Yanzi (118).
Txoria, gaztetegian ezpadagik abia zaarza gatxen eldu dok ire bizia. RS 396 (cf. Ax 178 (V 120): Fin gaitz eginen duk, xoria, baldin gaztedanik ezpadagik kafia ). Igazko abietan aurten txoririk ez. Ib. 528 (cf. Lar s.v. antaño: "Igazko kabiak utsik, ez da an aurten txoririk"). Nolako nobia, alako kabia. "Cual el novio, tal el nido" . RIs 61. Edozein xoriri eder bere habia. O Pr 123. Habia egin deneko xoria hil. Ib. 206 (cf. Saug 157: Kaiola egin denian, xoria hil ). Bere habia edo ohatzea zeruan eman zutenak pobretu dira eta ohoregaberik gelditu. SP Imit III 7, 2. Orren adar-etan eta ost-artean egiten dutela txoriak beren etxea edo egontegi-kabia. Mb IArg I 209. Egingo ditut abe arteetan nere abiak. VMg 25 (v. tbn. 15). Abijan goserik daguan txorija. fB Olg 65. Txoriak beren gabiak [...] arbola gañetan egiten dituzten bezela. Echve Dev 149. Kardintxaren kabi bat. Arr GB 59. Axariek baitzie beren altxabiak eta zeruko abek abiak. Samper Mt 8, 20 (Ip, BiblE habiak, Ur (V) abijaak, Hual abia, Ur, Ol kabi; Lç, He ohatze, Dv y Leon ohantze ). Kabiatik txoritxoak / Zutela begiratzen. AB AmaE 394. Kabirik aundiyena txori txikiyenak egiten du. Sor Bar 17. Bego geldirik arrano goitarren abia. Ag AL 15 ( G 2 kabia ).
(s. XX) Uxoa izango ainitz / Egaz egiteko: / Zugan nere kabia / Nik nuke jarriko. ArgiDL 163. Urretxinddorrak bere adarretan abija egindda eukon. Altuna 35. Abia billa ete enbillan / usotxo zuri / politen bataz... Ib. 191 (192 kabi ). Kabi-ezpañetik lepoa ateraz esan-iduri zidaten: "el zakizkigu". Or Mi 112. Ostobakandu-sasian / kabi bat, uts, urratua... Ldi BB 108. Iñarak: Ene laguna, / errukarri aiz; ezpaituk iñon kabirik / ume laztanek beterik! Ib. 28. Zer diñok ik, barriz abijatik jausiriko gautxori errukarri orrek? Otx 38. Animaliak badituzte beren bizitegiak, beren etzan-tokiak eta kabiak. Ir YKBiz 184n. Arranoak beren kafien eta ohantzen ondoan egaldaka. Zub 118. Kabi ta guzi iges egiñ dit / tamañ ortako uxuak. Tx B II 132. Arbole batek amabi adar, adar bakotxak laur abira, abira bakotxak zazpi arroltze. (Sal). A EY III 383 (v. tbn. apia en la versión de V-och). Gau eta egun ospatzen da ari / maiteñoa ta kabia. SMitx Aranz 189. Eta bero izan dedin / neguan ire kabia, / ar bere ile oria! Mde Po 22. Etxe-ondoko sasi-artean abia antzeko bat egiñik. Bilbao IpuiB 117. Kabi artako txoria. Erkiag Arran 147. Kabiarik eznuke / ezpanintz hegaztina. Arti MaldanB 227. Txantxagorrien abia artzera zoiala. SM Zirik 82. Txoriak goi-gorantz egaldatu ziren kabiak utzita. Ibiñ Virgil 86. Enaratxoak lengo / kabira bezela. Olea 17. Horra xoriek kafi berriak beren umentzat prestatu. Xa Odol 198. Zortzi egunean apian egon da [oilloa] . BBarand 40. Gutarteko pika-kafira miatzale batzuek. Larre ArtzainE 30.
v. tbn. JJMg Mayatz 52. Zav Fab RIEV 1907, 94. AB AmaE 467. Const 42. Apia (det.).: Insausti 349. Kabi: Iraola EEs 1913, 181. Lh Yol 16. Jaukol Biozk 28. MendaroTx 96. Anab Usauri 146. Etxde AlosT 25. Ibiñ Virgil 108. Vill Jaink 161. NEtx LBB 327. Ataño TxanKan 22. BBarand 41. Kabia (det.): Bil 157. Sabiag Y 1934, 26. TAg Uzt 11. Ugalde Iltz 27. Uzt Sas 331. Kafira: EZBB II 85.

(Ref. a la nidada).
Zenbat bider juntatu nai izandu nituen zure semeak, egastiak bere apia bere egopean bezela. Oteiza Lc 13, 34 (HeH kafia; Lç xito aldea, He, TB umeak, Dv umealdea, BiblE txitaldea ).

(Como segundo miembro de comp.). v. EPER-HABIA, ENARA-H. , OHOIN-H. , SAGU-HABIA, etc.
Epaitz ortan billatu nuan igaz basakatu aapie. Ayerb EEs 1915, 223. Sagartxori-kabia. Or Mi 21.

(Con maitasun, amets... ).
Ezkon-barrijen oia, bai-da donetsija, / bertan zorunak dagi maitasun abija. Laux BBa 12. Oi! ene Tzeu! nora goazke? Orain zein itxaro-kabiruntz bultzatzen nau Yainkoak? Zait Sof 154 (v. tbn. itxaro-kabi en Ldi BB 94). Zuk zer dezu, Arantzazu, / ames-kabi, otoitz-leku. (In SMitx Aranz 251 ). Bere sorterri polit zoragarria, bere ametsen tokia, maitetasun-kabi epel izango zan. Erkiag Arran 194.

Nido (especialmente de ratones y serpientes), guarida. "Gîte, tanière de bête sauvage" H (que cita el ej. de Izt).
Auzo bako aria, sagu askoen abia. "Sala sin vecinos, nido de ratones muchos" . RS 117. [Azerijak] zati bat janda, darue enparauba dandarras euren abija, edo leza zuluetara. Mg PAb 110. Sugen abi ikaragarri bat. Añ EL1 159 (v. SUGE-HABIA). Etxeko arratoia / sartzen da kabian. It Fab 37 (54 kabira ). Artzaiak izan dira Aralarko mendian [...] otsakumeak zortziña, ta amarna apian dauden tokietatik arturik beren etxeetara ekarri izan dituztenak. Izt C 194. An zeukaten kabia [txingurriak] . Bv AsL 143. Ziraunez beterik egoan abiya bat. Itz Azald 178. Bera abian gordeta dagoan sube biribilduaren antzera. Ag Kr 165. Artzulora sartua zan [basurdea] / an kabia baitzun. Or Eus 48. Elur-malutak diruditen zorro zuriak; eta oek dira zomorro orren kabiak. Munita 94. Erensugearen kabi aintzinean. Etxde JJ 94. Bai urten ebala pozik azeriak bere abiatik! Bilbao IpuiB 127. Erle edo leizarfin kafira bat. JEtchep 16. Azeri jauna, bere kabian lo zegoen. NEtx LBB 186. Obe duzu lenbailehen / ile hoi moztia, / bertzela zorriek ere / ingo'ute kabia. Mattin 145.
v. tbn. Azc PB 140.

Erliak oiñez ta aidian / ibilten dira, batzen dabenaz / ezti eiteko abian. Enb 81 (cf. eztiabia ).

Nido, refugio, casa, hogar. "Au fig., demeure, habitation, lieu de réunion" H.
Eztiala ihurentzat haren adiskidegoak habiarik. (Interpr?). Egiat 213. Diabrubaren abiya, bere tronu edo jarlekuba. Zuzaeta 157. Zuk sinisten dezu bekatu mortalean dagoan anima dala demonioen abia edo bizi lekua? Mg CC 248. Alkar ezin ikusi dabenak aurrean, / Zelan bizi leitekez abia batean? AB AmaE 325. Nire arimak egan daiala aren arimak / daukan abia zerukora. Ib. 177 (286 kabia ). Errekartek, Demikun nai eban jarri bere abiea. Echta Jos 111. Abia ona topa dok Demikun eure bizitzea, naibage baga, atsegiñakaz eroateko. Ib. 134. Apalondoan [...] bakoitza bere kabira joan ginan. A Ardi 113 ( BGuzur 139 abi ). Amets alaien kabi beroan. Jaukol Biozk 2. Amezketan diotenez Ixpille-saletxe izan zuan bere lendabiziko kabi epela. Muj PAm 6. Garai bat irixten da gurasoen kabia aski izaten ez dana. Lab EEguna 114. Gizon alper eta nagiaren gogoa be usteldu ta griña txar askoren abi ta bizitoki egiten da. Eguzk GizAuz 107. Jaungoiko onak emanen digu kabi bat alkarrekin bizi gaitezen. Etxde JJ 64. Bere biotz naigabetuak etxeko berotasuna eta zahartzarorako kabi epela eskatzen zion ojuka. Ib. 247. Amesezko abia txairo egiten ziarduan Zuriñek bere barruan. Erkiag Arran 149 (156 kabi ). Epeltasunik epelenean, / arima kabi altuan, / igeri dabil eguna igesi / dijoakion zeruan. Gand Elorri 186. Lengo jolas-lekua, / gaur amesen kabi. BEnb NereA 50. Eldu ziñanean, kabi bero goxoan egoteko aundigitu ziñanean, zu ere amaren sabeletik jalki egin ziñan. MAtx Gazt 19. Beroa bainan hertsiegia iduriturik kabia, / zorigaitzean senditu nuen handik airatu nahia. Xa Odol 294. Larru gorrian asita, kabi kaskar ortan atera genin gure bizi-modua. Ataño TxanKan 146.
v. tbn. Kabi: GoldSerm216. Ag EEs 1917, 211. Basarri 185. NEtx LBB 327. Kabia (det.): ArgiDL 163. Vill Jaink 161.

Guarida (de malhechores), escondite.
Albia deunga dustien abia. RS 387. Londres deritxon erria / da gizon deungen abia. Azc PB 212. Beste aietan lapurrak beren kabi ta gorde-lekua zuten. AZavala ( in Goñi 14 ). Donostia eta Errenteria, beraz izan daitezke "lapur guztien abia"; ez ordea, Irun edo Durango. MEIG VI 189.

Origen, principio.
Ezta beti errez izaten, olango ipuin dongeak bere iturburu ta abia nun eukiten daben erantzutea. Ag AL 78. Moxolonean zegoan, len esan degun bezela, irain, irri ta iseka guztien kabia. Ag G 167. Bekokia, zabal eta edatsu, gogamen andi ta asmo sakonen kabia. A Ardi 56. Bilbo, hain aberats eta bortitz izanik, ez dugulako behar genuekeen kulturaren sorleku eta habia. MEIG VIII 55.

2. " Gabia, cage" H.

3. " Habia, harri zilho edo altzo, ardatzaren sartzekoa" Alth RIEV 1911, 599.

4. kafia (L-ain ap. A ; H).
"Oeuf qu'on laisse dans un nid de pules, pour les attirer à y pondre" H. "Nidal" A. v. habirakoi.

HABIADUN, KABIDUN.
Provisto de nido.
Basora naiz. An-or, / goldiozko ogean, / yoan-elurte gaitzaren / ondarrak nabari; kabidun usoak, ala / emazte zûrraren / zapiak iduri. Ldi BB 108.

HABIA EGIN.
"Anidar, kabia, abia egin " Lar. "Nidificar, kabia egin " Ib.
Joan dan egun batean / an ikusi det nik / uso bat arraultzakin / kabia egiñik. It Fab 193. Trabena-baztarrean lo zegoala, arratoiak kabia egiñ eta umiak atera zizkioten jakaren poltsikoan. Urruz Urz 61. Arrotasuna edonun bizi da, edozeñ tokitan egiten dau bere abia kutuna. Ag Kr 79. Egaztiak aren adarretan abi egitera datoz. Ol Mt 13, 32. Zuen aitak, errian, ainbeste amesten zuan errian egin zikan bere kabia. Lek EunD 15. [Ollo nabarra] nunbait kabia eginda, lokatua egongo dala susmatzen det. TAg Uzt 113. Metapisike-auzi guziek aren baitan kabi egin zutela. Zait Plat 26. Bakarrean bizi zan, / bakarrean du kabi egin. Gazt MusIx 193 ( abia egin en la versión de Onaindia, pág. 209).
v. tbn. Jaukol Biozk 77 (kabia egin).

(Con -(r)ik ).
Loretan abirik ez dagi gorrotuak. "No anida" . Laux BBa 90. Txoriyak iñoiz ez du egiten / elur-gañean kabirik, / orlegi batean baizik. EA OlBe 85.

(Pl.).
Habiak egin zituzten. Arch Fab 197. Ill guztijen artian / ez dauka bardiñik, / txoritxuak ezagun / abijak egiñik. Ur MarIl 125. Nire lagunak abijak egitten dabez Baalbeken txadonan. Altuna 21.

HABIA-GORDE, KAFI-GORDE.
Puesto de caza.
Gaparbide izeneko mendian saltzera ateratzen dire zenbait ihiziko puesto edo kafi gorde-ak . (BN-baig). Herr 6-9-1962 (ap. DRA ).

HABIA-MIN.
Nostalgia. v. herrimin.
Baiña txoria urruti artan, / kabi miñez da gaixotu. NEtx LBB 289.

HABIA-ZULO.

a) KABI-ZULO.
Cuenca (del ojo).
Begiak beren kabizulotik jauz egin einean. Etxde JJ 189.

b) KABI-TXULO.
Nido.
O, mendi biotzekoa! O, nere kabi txuloa! NEtx LBB 373.

Orotariko Euskal Hiztegia