1.
(G-to, AN-larr-5vill-ulz-erro-olza, L, B, BN, Ae, Sal, S; Urt I 99, Lar, Añ (G), H (G)),
altzeiru (AN-ulz-olza; Chaho, H; alz- SP, Arch VocGr , H),
galtzairu (V-och-gip, G, AN, L; -lz- Aq 413 (V, G)),
galtzaidu (V-oroz-gip, G, AN; Añ (V)),
kaltzairu (V, G; kaltzaiuVocZeg 285),
kaltzaidu (V; UrduñBerb 393.(-lz-)Añ(V), ZamVoc),
kaltzeru (V-m; H(V)),
galtzeru (G-nav; H(V)),
galzeiru (Aq 413 (V, G)),
gaitzeru (G-nav),
alzaidu (G-goi),
altzeru (AN-olza; Dv→A, H(L, BN, S; + -lz-)),
alzeira (BN; VocBN),
atxairu (Sal, R),
atxeiru (S, R; Gèze, Lh),
(h)atxeidu (S; Foix),
atxeru,
antziru (Sal).
Ref.:
Bon-Ond 138; A (altzairu, alzaidu, alzeira, atxairu, atxeirü, kaltzairu, kaltzaidu, kaltzeru, galtzaidu, galtzairu); Lh (altzairü, atxeirü); Lrq (atxeidü); SM EiTec1 (galtzairu); Iz ArOñ (kaltzairu), UrrAnz (galtzaidu); Etxba Eib (galtzairua); Echaide Nav 27; Arin AEF 1980, 65; Elexp Berg (galtzairu); Izeta BHizt2. Acero."Aciarium, orraztókia, burdiña altzairu egintokia"Urt I 99.
"Acier, atxeidia"Foix(Lhande, que cita a éste, deduce erróneamente un tema atxeide).
"Dündak txitxak hil eztitzan, oilo-kolkaren pean atxeirüa ezari behar da"A EY I 97."[Beltxorra] berritan, galtzaidukin igurtziz, atzeatzen da"Arin AEF 1980, 65. Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. Al(t)zairu es la forma más gral., documentada en textos labortanos (con aspiración en Hiribarren), alto-navarros y en la mayoría de los guipuzcoanos. Hay además al(t)zeiru en autores bajo-navarros (tbn. en Voltoire y Oihenart), atxeirü y atxerü en los suletinos, al(t)zaidu y galtzairu en guipuzcoanos, y galtzairu, galtzaidu , kal(t)zaidu y kaltzeru en textos vizcaínos (en Lazarraga kalzaidu ). En DFrec hay 38 ejs. de altzairu, 1 (vizcaíno) de galtzaidu y 1 (guipuzcoano) de galtzairu. Esku batean nekarrela / kalzaidu utsez errodela. Lazarraga (B), 1181rb.
Armaak egiteko / galtzairu gordina. CancVizc 368.
Kobrea, burdin xuria, leton haria, tortitza, alzeirua <-roa> eta illia. Volt 179.
Eztun alzeiru, ez burdina, / Ez eta berun hotza, / Ene bihotza, / Ban' aragiz dun egina. OPo 24.
Eta halatan dirudi naturalezaren Autorak ere ezarri duela burdina eta altzairu meapean. ES 116.
Khalamü harra den bezala bere ürrüxarekila, bürdüiña atxeiriareki ere. Egiat 206s.
Oraiko arotz gaztik / [...] Zaharren eskoletarik ez balira ikhasirik, / Atxeirü güti ezar eta egin espantü handirik. Etch 310.
Ateratzen dan menasta guztiak ematen du euneko berrogei alzairu garbi piña. IztC 72.
Non zen orai bezala hargin, karpinterik? / Ezagutzen othe zen ere haltzairurik?HbEsk 10.
Erdolla-ehi da hatxeidia bera. Eskual 6-11-1908 (ap. DRA).
Erri osoro lantegitsuba da, zikilluben (armen) olak ditubana; baitaere burni eta altzairubak urre eta zillarrez apaintzekoak. IPradEEs 1915, 103.
Aldarea dena altzeiruz, sahetsetako bi paretak dena marbrez. JEBer 60.
Ez dira baitezpada hain handi ez lodiak, bainan ba, altzeiru hutsak direlakotz, doidoi jasan-ahalekoak. Ib. 63 (tbn. 63 alzeiru).
Eztok [ezpata] onek baizen galtzairua gai daukonik. OrTormes 73.
Azkeneko tajutu zidan aizkorari ere altzairu ederrik jarri ziokan, eskalu, ergel alen orrek. Sudur-zuluetan sartuko niokan nik altzairu ura. AlzBurr 35.
Kobre ta bronze, burni t'altzairu / urtu ta egiteko makinak. MendaroTx 71.
Arenik oargarriena, ordea, begiratua zan. Betule beltzen azpitik, galtzairuaren zaztada zorrotza zegioen begiak.TAgUzt 177 (v. tbn. 288).
Judeo krudel traidore oiek / eman ziraten edari, / edaria dolorea, / ozpinarekin gedarrea, / ark erretzen zuen nere biotza / altzairu urrak bezala. Balad 186.
Gerritik zintzilik ezpata beltza altzairu margozko zorroan sartuta. EtxdeAlosT 76s.
Argiñ batengana joan giñan eta illobirako arri bat erosi genion itz oiek altzairuz idaztekotan. JAIrazBizia 93.
Abendoan, elurra altzeiruz; Urtarrilan, burdinez. EZBB I 23.
Altzairu ta arri-ots ugari bazebilkin. AtañoTxanKan 9.
Altzairu-puskaren bat berotu eta asi omen dira zintzela egiten.Insausti 15.
Altzairu onarekin nornahi da errementari. MEIG I 186.
v. tbn. Lek SClar 113. Galtzairu: Gand Elorri 103. Kaltzeru: Añ EL2 3. Altzeiru: EgutAr 1935 (ap. DRA).
azpiadiera-1.1
(Como primer miembro de comp.)."Otro martillo que llaman alzairumallua de mayor grosor y cuerpo"(1731). GoiBur 227.
[Jauna] euren eskuak baita besuak zuk, zeuk, deutsezuz, / Galtzairu-arku zaill zaillen gisan gertaketan. ABAmaE 438.
Mando bakotxari altzairu-sokatik lotzen diote eraman dezakena. FIr 135.
Bota lurrera, ta galtzairu eztenaz zulatu begiak. GoenY 1934, 179.
Legazpiarrak gaur badaukate / sona galtzairu-lanean. Olea 238.
Berealaxe esango dizut / azi txiki oien lana. / Galtzairu-autsa bota zaiozu / ta gero eman imana. UztLEG II 248.
azpiadiera-1.2
(Ref. a instrumentos de acero (gralmte. un arma)). Ta Aprikaruz dua bizitzia emotera Jesus gaiti. [...] Moruen kaltzaidubak ta katiak desapijetara dua. fBIc II 288.
Zure kutun on maitagarria / ain da ezkutarma mena, ezik / ezta berunik ez alzaidurik / eman legikeonik larria. IztPo 50.
Hartako behar sarthu / buru gibelean / haltzairu zorrotzena, / toki minberean; / Zaldi beiratzaileak / bibak ardiesten, / Zezena ihesari / denean ematen. HbEsk 223.
Xorroztuz halzairua oihuka da hasi: / Hoinbertze gizon nihork hemen ez ikusi [...] / Harmetarik ximiztak yarian iduri. Ib. 59.
Eta gaizki dohanak hain on du ikusi / Makhila, nola bertze haltzairu itsusi. Ib. 217.
Bazioan ligan lephoraino, errenkurei erakutsiz haltzairu zorrotza edo bere haserreduraren kharra. HbEgia 79.
Bere galtzairuaz kendu dizadala bizia. OtagEE 1882c, 581.
Gudan gudara gudazaleak [...] galtzairu otsak dira urrindik zirt zart entzuten. ABAmaE 449.
Españatarren saldaudiari esetsiagaz, / Euren galtzairu zorroztuakaz ill da erio.Ib. 449.
Bada josi ezazu nere biotzean altzairu zorrotz orren muturra. IllPill 31.
Naiz astun izan dantzatze'ituzte / altzairu eta arriyak.EusJok 143.
(ref. a los aizkolaris)Segari mardulak aurrera-kiñu berdiña egiten dute ebaki-ala. Belarra mailka uzten du galtzairuak, begien atsegingarri.OrMi 108.
Mutillari eskutik kendu zionean [aiztoa], sagarrondo baten gerrian sartu ta ausi zun galtzairu zorrotza. TAgUzt 168.
Etzan izan ain gaiztoa Balendinen zauria. Saiets-ezurrean oztopo egin zun, nunbait, galtzairuak eta etzion barrengorik ezer ikutu.Ib. 20.
Eman ditzagun, mundu huntako aizkora guziak, burdin ala alzeiru, aihotz, belhagoi ala puda denak batean urturik; zer aizkora!!LfMurtuts 22.
Eta albotik atararik galtzairu zorrotza, bere indar guztiagaz aindu eban biotzera.EtxbaIbilt 489.
azpiadiera-1.3
(Empleado como símbolo de dureza)."Galtzairua baño gogorragua aren biotza"Etxba Eib. "Galtzairua baiño buru gogorraua dauka" Elexp Berg..
O biotz arri ta alzairuak baño gogorragoa!CbEg II 187.
Bena hire bihotza dük, arauz, / atxeria beno gogorrago, / deusek ere ezin honki, / ezin bera beitiro. StJul(ms.) 50r.
Kargia ezin sufridurik / aldatz gora bera / ai ene [...]. Oneek onan ikusiyak / ez dana biguntzen / zelango galtzaidubak / izan biar daben ondo / litzate ikustea.DurPl 56s.
Atxeria beno presunaren / bihotza gogorrago baliz ere. Ib. 26v.
Haren haurrak badire haltzairuz eginak, / Herri guziko lore ager ditezkenak. HbEsk 132.
[Sainduen] borondatea agertu da maiz burdinaren parekoa edo alzeirua bera bentzutzeko gai dena. ElsbJBBizia 34.
Barka zuk ere, David, eskualdun zahar altzeiru ezin higatuzkoa. HUZez 173.
Piarreño bere adixkide xaharra han du Arrosan, gizon bat ona, altzeirua bezalakoa. BarbSup 47.
Baña, azkenik orrek ere erakutsi du, abertzale-biotza galtzairua baño zallagoa dan giarrez egiña dala.LdiIL 167.
Altzairua baño gogorragoko biotza baitzuan. Salav 60.
sense-2
2.(H), galtzairu, altxairu (Darric ap. DRA), kaltzeru, kalzaidu."Eslabón para sacar fuego con el pedernal (BN; Darric)"DRA..
Liburu santuak dira zeruko su ederra biotzean biztuteko su-arri ta kaltzeru alazokoak. AñEL2 3.
[Persona aserrekorrak] su-arria dirudie, barruen dauke su-geia, asko da kalzaiduaz jotea. AñGGero 218.
Ezkerreko praka-sakeletik ardaia, galtzairua ta subarrija atara, ta, kaisk-eta-kaisk, [...] ixitu eban ardaia. KkAb I 102.
azpisarrera-1
ALTZAIRU-SAGAR.
Nombre de una variedad de manzana. "Se conocen la variedades siguientes: urtebete-sagarra, errege-sagarra, madari sagarra, [...] kalzairu-sagarra, gesaltza-sagarra (V-gip)" AEF 1927, 107.
azpisarrera-2
ALTZAIRUZKO(H, que cita a Añ; alzeiruzko SP). De acero (sentidos prop. y fig.). "Alzeiruzko aizkora, coignée d'acier" SP. "Galtzairuzko sukaldia jarri dabe" Elexp Berg. Ballesta galtzairuzkoez / jentea armatzen da.CancVizc 368.
Oihan-zaiñak egotztean lurrera zuhaitz gora, / Altzairuzko hurbilldurik oñetara aizkora. EZMan I 46.
Nolatan duzu horrein bihotz gogorra eta alzairuzkoa?Ax 606 (V 389).
Altzairuzko kaska edo kalota bat buruan, eta ezpata bat gerrian. Lg I 278.
Bigundu egizu, Jaun errukiorra, nire biotz kaltzaiduzko au. AñEL1 149.
O Jauna! eta ze biotz gogor kaltzaiduzkoa dodan! Ib. 195.
Adrien semea da haltzairuzko dena, / Gutik dute hobeki maite Eskualduna. HbEsk 143.
Maximilien Hapet, gizon haltzairuzko [...].Ib. 137.
Yar zaitezte, galde xume bat egin nahi dautzuet. Ez da haltzairuzkoa, bainan ankas ere, itxikatzue adarrak buruan.HbEgia 142.
Edo ta zaude burutik arraz jauzia edo dezu alzaiduzko biotza. Jauregui 241.
Alzairuzko punta zorrotzdun agaiaz armatuak. ArrEE 1885b, 474.
Txapelak daukez batzuk luma bategaz, kosketaldi galtzaiduzkoak beste batzuk. AgIoan 191.
Aginduten dau zatitu egioezala bere aragiak galtzaiduzko orrazi batzukaz. ItzBerb I 326.
Isaak bezelaxe [Jesus] Jaunari eskeñia izango zala, [...] altzairuzko sugea bezala gurutzean zabaldua. InzaAzalp 65.
Altzairuzko soka. FIr 135.
Galtzairuzko aizkora. JMBELG 83.
Burni-berazko eta galtzairuzko txatarra daukaten guziak. EAEg 5-2-1937, 986.
Altzairuzko hari mehe bat. MdePr 137.
Erlojua galtzairuzko katetik zintzilik. NEtxAntz 142.
Altzaiduzko zer bat atera zuan bi puska eginda. AnabAprika 60.
Eta ara, galtzairuzko begi txorrotx aiek ere berari begira zeuden. UgaldeIltz 33.
--Erlojua zer markatakoa eta zer gisakoa zen? --Longines; [...] altzairuzkoa eta ubelakin. IzetaDirG 35.
Erdiaroko zaldunen altzairuzko armadurarekin. LekSClar 113.
Galtzairuzko petua. EtxbaIbilt 459.
Mingaiña degu oso biguna, / altzairuzkoa biotza.MMant 107.
Begira nolako hezur-giltzak lotzen dituen galtzairuzko lerroak. MEIG IX 119.
(en colab. con NEtx)