1. (G-to, AN-larr-5vill-ulz-erro-olza, L, B, BN, Ae, Sal, S; Urt I 99, Lar, Añ (G), H (G)), altzeiru (AN-ulz-olza; Chaho, H; alz- SP, Arch VocGr , H), galtzairu (V-och-gip, G, AN, L; -lz- Aq 413 (V, G)), galtzaidu (V-oroz-gip, G, AN; Añ (V)), kaltzairu (V, G; kaltzaiu VocZeg 285), kaltzaidu (V; UrduñBerb 393.(-lz-)Añ (V), Zam Voc), kaltzeru (V-m; H (V)), galtzeru (G-nav; H (V)), galzeiru (Aq 413 (V, G)), gaitzeru (G-nav), alzaidu (G-goi), altzeru (AN-olza; Dv→A, H (L, BN, S; + -lz-)), alzeira (BN; VocBN ), atxairu (Sal, R), atxeiru (S, R; Gèze, Lh), (h)atxeidu (S; Foix), atxeru, antziru (Sal). Ref.: Bon-Ond 138; A (altzairu, alzaidu, alzeira, atxairu, atxeirü, kaltzairu, kaltzaidu, kaltzeru, galtzaidu, galtzairu); Lh (altzairü, atxeirü); Lrq (atxeidü); SM EiTec1 (galtzairu); Iz ArOñ (kaltzairu), UrrAnz (galtzaidu); Etxba Eib (galtzairua); Echaide Nav 27; Arin AEF 1980, 65; Elexp Berg (galtzairu); Izeta BHizt2.
Acero. "Aciarium, orraztókia, burdiña altzairu egintokia" Urt I 99. "Acier, atxeidia" Foix (Lhande, que cita a éste, deduce erróneamente un tema atxeide). "Dündak txitxak hil eztitzan, oilo-kolkaren pean atxeirüa ezari behar da" A EY I 97. "[Beltxorra] berritan, galtzaidukin igurtziz, atzeatzen da" Arin AEF 1980, 65. Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. Al(t)zairu es la forma más gral., documentada en textos labortanos (con aspiración en Hiribarren), alto-navarros y en la mayoría de los guipuzcoanos. Hay además al(t)zeiru en autores bajo-navarros (tbn. en Voltoire y Oihenart), atxeirü y atxerü en los suletinos, al(t)zaidu y galtzairu en guipuzcoanos, y galtzairu, galtzaidu , kal(t)zaidu y kaltzeru en textos vizcaínos (en Lazarraga kalzaidu ). En DFrec hay 38 ejs. de altzairu, 1 (vizcaíno) de galtzaidu y 1 (guipuzcoano) de galtzairu.
Esku batean nekarrela / kalzaidu utsez errodela. Lazarraga (B), 1181rb. Armaak egiteko / galtzairu gordina. CancVizc 368. Kobrea, burdin xuria, leton haria, tortitza, alzeirua <-roa> eta illia. Volt 179. Eztun alzeiru, ez burdina, / Ez eta berun hotza, / Ene bihotza, / Ban' aragiz dun egina. O Po 24. Eta halatan dirudi naturalezaren Autorak ere ezarri duela burdina eta altzairu meapean. ES 116. Khalamü harra den bezala bere ürrüxarekila, bürdüiña atxeiriareki ere. Egiat 206s. Oraiko arotz gaztik / [...] Zaharren eskoletarik ez balira ikhasirik, / Atxeirü güti ezar eta egin espantü handirik. Etch 310. Ateratzen dan menasta guztiak ematen du euneko berrogei alzairu garbi piña. Izt C 72. Non zen orai bezala hargin, karpinterik? / Ezagutzen othe zen ere haltzairurik? Hb Esk 10. Erdolla-ehi da hatxeidia bera. Eskual 6-11-1908 (ap. DRA ). Erri osoro lantegitsuba da, zikilluben (armen) olak ditubana; baitaere burni eta altzairubak urre eta zillarrez apaintzekoak. IPrad EEs 1915, 103. Aldarea dena altzeiruz, sahetsetako bi paretak dena marbrez. JE Ber 60. Ez dira baitezpada hain handi ez lodiak, bainan ba, altzeiru hutsak direlakotz, doidoi jasan-ahalekoak. Ib. 63 (tbn. 63 alzeiru). Eztok [ezpata] onek baizen galtzairua gai daukonik. Or Tormes 73. Azkeneko tajutu zidan aizkorari ere altzairu ederrik jarri ziokan, eskalu, ergel alen orrek. Sudur-zuluetan sartuko niokan nik altzairu ura. Alz Burr 35. Kobre ta bronze, burni t'altzairu / urtu ta egiteko makinak. MendaroTx 71. Arenik oargarriena, ordea, begiratua zan. Betule beltzen azpitik, galtzairuaren zaztada zorrotza zegioen begiak. TAg Uzt 177 (v. tbn. 288). Judeo krudel traidore oiek / eman ziraten edari, / edaria dolorea, / ozpinarekin gedarrea, / ark erretzen zuen nere biotza / altzairu urrak bezala. Balad 186. Gerritik zintzilik ezpata beltza altzairu margozko zorroan sartuta. Etxde AlosT 76s. Argiñ batengana joan giñan eta illobirako arri bat erosi genion itz oiek altzairuz idaztekotan. JAIraz Bizia 93. Abendoan, elurra altzeiruz; Urtarrilan, burdinez. EZBB I 23. Altzairu ta arri-ots ugari bazebilkin. Ataño TxanKan 9. Altzairu-puskaren bat berotu eta asi omen dira zintzela egiten. Insausti 15. Altzairu onarekin nornahi da errementari. MEIG I 186.
v. tbn. Lek SClar 113. Galtzairu: Gand Elorri 103. Kaltzeru: Añ EL2 3. Altzeiru: EgutAr 1935 (ap. DRA).

2. (H), galtzairu, altxairu (Darric ap. DRA), kaltzeru, kalzaidu . "Eslabón para sacar fuego con el pedernal (BN; Darric)" DRA. .
Liburu santuak dira zeruko su ederra biotzean biztuteko su-arri ta kaltzeru alazokoak. Añ EL2 3. [Persona aserrekorrak] su-arria dirudie, barruen dauke su-geia, asko da kalzaiduaz jotea. Añ GGero 218. Ezkerreko praka-sakeletik ardaia, galtzairua ta subarrija atara, ta, kaisk-eta-kaisk, [...] ixitu eban ardaia. Kk Ab I 102.