Tr. Palabra propia de la tradición vizcaína. Entre los guipuzcoanos la emplean algunos autores del s. XIX (como Iztueta, Jauregui y Urruzuno), y se extiende notablemente en el XX. La forma aldondu sólo se documenta en textos de Iztueta (junto a aldendu ) y Jauregui. En DFrec hay 28 ejs. de aldendu.
etimologikoa
Etim. De alden < alderen + -tu, al igual que atzen-du, osten-du.
sense-1
1.
(V; Añ, Dv(V), H);
aldondu (G-goi; Izt 12v, IztVocC→H)
Ref.:
A(aldendu, aldondu);
EtxbaEib;
JMBAt;
ElexpBerg. (Con aux. intrans.).Alejarse, apartarse, separarse."Apartarse"Añ.
"Dislocarse, [...] bere lekutik [...] aldendu"Ib."Aldondu, separarse"IztVocC(que para "separar" da aldendu).
"Oiñ dala illabete aldendu zan guregandik"EtxbaEib.
"Obe eiñgo genduke emendik aldendutzia"Ib.v. alde egin. Ezta [Eliza] bat baño, ta ezin aurkitu leite osasunik edo salbazinoerik beragandik aldendu ezkero. CrIc 26.
Pekatari triste Jesu-Kristoganik aldenduta infernuko bidian duazanak. JJMgBasEsc 217.
Ez daijala Jangoikuak laketu ni zure borondatetik aldendutia. Ib. 225.
Zerbait enzuten badozu [...], aldendu biarrian ez enzuterren, zurrago ifinten dozu belarrija. Astar II 106.
Ez da geure Jaungoiko ona geu ganik inos aldenduko, geu beraganik aldentuten ez bagara. fBIc I 74.
Bekatu bide guztiak, zeintzuetarik orain aldendu gura ez garean. AñEL1 52 (EL1 52 urrindu).
Ibai andietatik aldendurik. IztC 3.
Aldondu ziran Ietegi ta menditarteak barrena batzuek Oiarzuna eta besteak Lezora. Ib. 390.
Ibai au aldondutzen da Bergara eskuitara utzirik ezkerrerontz. Ib. 112 (117 tbn. aldondu).
Au esanagaz aldendu ziran. UrMarIl 118.
Jaungoikua zure bijotzetik aldenduaz doiala?Ib. 91.
Etxat bada atsoa aldendu mundutik?ABAmaE 271.
Bardin sartzen da nartzan, bidetik aldendurik. Ib. 363.
Gibel-andi aldendu zanian. UrruzUrz 25.
Ezeutsen alkarri besterik esan, aldendu zireanean. ABeinB 69.
Ai, laster lasterka igaro / da nitzat mundua! / Zer naiz aldenduezkero / etxeko burua?AzcPB 57.
Bata besteagandik iñozbere aldendu baga. ItzAzald 174.
Eguzkia lurretik aldendu zan. AgAL 61.
Orain dala amabi eunkida ta geiago Erromaren agindupetik aldendu ziran Greziar da beste Sortaldeko kristiñauak. Ib. 109n.
( s. XX)Mari Jesusi burutik aldendu bear jako zorakeri ori. EchtaJos 130.
Ontziak alkarregandik aldendu eittezan. Ib. 145.
Utsa? Utsagatik ezta ura etxetik aldendu. AgG 288.
Bai aundiya Jaunagandik aldendurik dabillen giz-biyotzaren itxukeriya!J. M. TolosaEEs 1912, 209.
Gizonak berez egia ta ona maite ditu; eta girnak narreztu-ta bidekatzen dutenean bestetan ez da aldentzen oietatik. ZinkCrit 42.
Baña aldendu gaitezan adarretatik eta guazan gerrira. KkAb I 13.
Alkarri gabon esanda aldendu ziran bakotxa bere etxera. Ib. 105.
Jauregitik aldendu zen beziñ laster. JMBLEItz 95.
Pakeagandik aldendu eta guda eta ezdabaidaren ondoren gabiltzalako. EtxegItzald II 92.
Lamiñerreka-ondo guztije itelletu ei ebien eta orduentxe lamiñe guztijek aldendu zirien andik. (V-ger). AEF 1921, 96.
Betiko eriotzatik, zure laguntzaz, aldendu eta betiko zorionean sartzea merezi dezan. ArgiDL 121.
Obenerako bide guztietatik aldenduteko erabagi sendoa. KIkV 97 (KIkG 74 alde egiteko).
Beraganako naitasuna, nere biotzetik betiko aldendu da. AlzRam 68.
Zalburdiaren zintzarri otsa aldendutzen dijoala entzuten da. Ib. 137.
Markolbe etxetik aldendu zanekoxe. Otx 171.
Gixonen batek emakumietarik osoro aldenduta bixi ixan gura baleu. Ib. 21.
Nabarra maite-maite, geure anai zarra! / Zer dala-ta gugandik aldenduten zara?Enb 58.
Eta aldendu gurarik jo neban lañora. "Anhelando huir".LauxBBa 68.
Ontzi aietako bat Simonena zan, ta Yesus artara igorik, lurretik piska bat aldentzeko eskatu zion. IrYKBiz 87.
Beste batzuek [...] urrutira aldendu ere bai. JMBELG 55.
Egun tamalgarri ura aldentzen ari dek. ABarGoi 70.
Kistar ekanduetatik zearo aldendu dira-ta. EguzkGizAuz 187.
Atea irabazita, iskanbil artatik aldendu zanean. TAgUzt 183.
Iñor gudaritzatik aldendu naiean balebill.EAEg(22-3-1937) 1341.
Elkarrengandik biok aldendutakoan. OlGen 31, 49 (Urt erretiratu, Ur banakatu, Ker alde egin, Bibl itzali, BiblE urrundu; Dv zeinek bere aldera egin).
Oakit len-bai-len! Etorri aizen bidez aldendu adi ta yauregi ondotik ere oa. ZaitSof 69.
Emaro aren besoetatik aldentzen da. Ib. 146.
Aldendu akidan! Ire ikutzeak loitzen natxion!EtxdeAlosT 93.
Bein artutako erabakitik aldenduko etzala. EtxdeJJ 61.
Aldendu behar zen haunditzen ari ziren beste haurrengandik. MdeHaurB 74.
Ni barriz pozik ainbat ariñen / ondotik aldendu daiten. BEnbNereA 220.
Aberearen sen eta griñetatik geien aldendu dena [gizona da]. VillJaink 64.
Zaparrada ta iskanbilla artean, aldendu egin yatan ba, txakurra. ErkiagBatB 83.
Alkarrengana batzen dirala, eta aldendu baño len izendatzen dabela urrengo agerturako eguna. EtxbaIbilt 483.
[Guardia] oietatikan aldendutzeko. UztSas 178.
Errege-bidetik aldendu gabe arkitu nai zuan ostaturen bat. BerronKijote 204.
Geure txokotik aldendu garen aldi bakanetan. MEIG I 163.
v. tbn. Mg CC 23. Belaus Andoni 9. Altuna 35. Jaukol Biozk 61. Bilbao IpuiB 37. Basarri 105. And AUzta 87. Anab Aprika 67. Ibiñ Virgil 118. Azurm HitzB 53. Alkain 92. Onaind STeresa 84. Gerrika 40. Insausti 22.
azpiadiera-1.1
Perderse, desaparecer. Argazkia be atara genduan, eta gudate arte euki neban. Baiña gero aldendu egin jatan. EtxabuKontu 31.
Galdu zan ontzian gelditu ziran beste irurak be aldendu egin ziran, ito.Ib. 135.
azpiadiera-1.2
(Part. en función de adj.).Descarriado (sentidos prop. y fig.). Ardi aldendua. Mg(ap. H, pero lo único que encontramos en Moguel es ardi aldendurik dabilzanak (CC 23)).
Nikanor, kristau umetxu aldendua. ErkiagBatB 199.
azpiadiera-1.3
(part. en función de adj.).Apartado (ref. a lugares).Cf., en otras formas no personales del verbo, Akes Ipiñ 19: "Ageda Deunaren ermitatxo au Ipiñeko parrokiti eguerdi alderantza dago, parroki orretati naikoa aldendute". Arabatik, Bizkaiko erri aldenduenetatik, eta Gipuzkoako alderdi askotatik bere [etozan]. Ezale 1897, 36b.
Tokirik aldenduenetan. AnabUsauri 10.
Erriko kale bazter eta aldendu batean egoan [eskolea]. ErkiagBatB 17.
Eruan eban sapaillu aldendu batera. EtxbaIbilt 475.
Ez baita eremu aldendurik, aizea sartu ezin ditekeenik. EZBB I 108.
sense-2
2.
(V-gip; Añ, IztVocH, Dv(V)). (Con aux. trans.).Separar, apartar; alejar."Apartar"Añ.
"Separar"IztVocC.
"Alako baten aldendu dot guzur bat esanda"EtxbaEib.
Ez eriotziak, ez atsegiñak, ez billdurrak [...], ez mundubaren labankerijak aldenduko gaitubala geure Jesus maitiaren amodijotik. JJMgBasEsc 63.
Besterik eziñak eta bear bearrak aldondu zeban, bai, Galbarioko menditik bere Seme maitea lurpean lagatuta. Jauregui 243.
Zerren etorri nintzan aldendutera gizona bere aita gandik eta alabia bere ama gandik. UrMt(V) 10, 35 (He, Samper separatu, Ur banakatu, Ur (V) aldendu, Dv berezi, Ip, SalabBN berhezi, Hual berexi, Ol alde eragin, Ker banandu, IBe banatu).
Yatorrizko pekatutik aldendu eta gordia legez Espiritu Santuagandik etorri yakon graziya baten bitartez. UrBulaAl 17 (BulaG 527 berezitu eta gordea bezala).
Itxumendi ta jakiñeza aldendu ta aiena bitez ere euskerarekiko. AranSIgn 209.
Burutik ezin aldendu dot / Beraren agur tristea. ABAmaE 165.
( s. XX)Jaurti eutsan arpegira eskuan eukan ogi atala, baña Martiñek aldendu eban burua ta ezeutsan ikutu ogiak. EchtaJos 44.
Alperrik nai zuan emazteak bide oietatik Peru aldendu. AgEEs 1917, 171.
Erne, euskaldunak, erne! Aldendu, urrutiratu dezagun ekaitz ori. M. UrretaEEs 1918, 160.
Ene Aita; aldendu, al bada, edontzi au. GMantGoi 55.
Zeintzuk esan zituan [Pernandok] eta zeintzuk ez, nola jakin? Iñola ere ez, ta jakin gabe ezin batzuek bestiengandik aldendu. MujPAm 12.
Ez dakit zer dan guregandik zoriona aldendutzen duana. AlzRam 77.
Sugeari jaramon Ebak egiñaitik, / Gu aldendu genduzan Zeruko bidetik. Enb 79.
Mamu gaizto edo gaizkiñak uxatzeko eta izurri eta gaitzak uztatik aldentzeko. JMBELG 80.
Ondamenditik neskañoa aldentzearren. TAgUzt 169.
Gizaseme edo emakume egiñen artetik aldenduko bagenitu [aurrak]. EAEg 7-11-1936, 239.
Ni etxekoetatik aldentzea, Kereoni ez zaion, ordea, zillegi. ZaitSof 162.
Irrikitzen nituenak [...], / zahartzeak ene gandik aldendu ditu. MdePr 307.
Bere irriparriak / emango dit poza, / eta aldenduko du / nik daukadan lotsa. Auspoa 39, 134.
Geroko inpernua e aldenduko dozue zuekandik. BilbaoIpuiB 148.
Bere burua aldendu nai dau naaste baltzetatik. ErkiagBatB 186.
Gaur Jaungoikoagandik aldentzen zaitunak ordun alkartu egingo zaitu. MAtxGazt 104.
Zezenak aultzen dituen maitasunetik aldendu bearra. IbiñVirgil 94.
Bateron-baten gaizki esanagaittik aldendu baeban bere laguntzatik. EtxbaIbilt 479.
Ez nau jarri, Jauna, Zu maitatzen / eskein didazun zeruak; / ezta ere pekatutik aldentzen / inpernu beltzeko suak. NEtxLBB 279.
Ez da, bada, Etxepare dagokion lekuan daukagula, euskaldun garen aldetik diogun zorra nahiz gogotik aldendu, gutxiets genezakeen olerkaria. MIH 297.
Zorigaitz beltz hori guzion artean gugandik alden dezagun. MEIG I 195.
v. tbn. Belaus Andoni 6. Olea 21.
azpiadiera-2.1
(Sin complemento en ablativo).Separar (dos cosas). Gorputz ori ta arimia]k[ aldenduko ditu eriotziak.JJMgMayatz 33.
Nekez berezi edo aldendu ebezan auskari biak. ABGuzur 150.
azpiadiera-2.2
Evitar. Artu biar da Sakramentu au modestia txito andiaz lotsagabekeria guztiak aldendurik. CrIc 170.
Ekarri egidazuz gogorazinoe onak: aldendu txarrak. AñEL(ap. DRA).
Martin sutundu zan orduan: Karlos bere bai, ta onek jaurti eutsan Martiñi ukabilkada bat: onek, zolitasun andiaz aldendu eban Karlosen besoa. EchtaJos 44.
Gutxi jateak gaitz asko aldentzen ditu. EgutTo(ap. DRA).
Euskera ilten daben orrelako erderakadak erraz aldenduko dabez. BelausLEItz 118.
Gaueko illunak, geiegiko argitasunik gabe, aldentzeko jarririk dagon argi ill, txurixka, illargia esaten diogun ori. InzaAzalp 33.
Kalte orreik ikusi ta nola aldendu yakin ez, gabez ebillen, esan dodanez, zomorroa lez. OrTormes 57.
Gal-zoria aldendutearren eta esabiderik ez emotearren. "Por evitar peligro".Ib. 11.
Eta tximista aldentzeko argizagi onetsi apur apur bat. OrMi 98.
Uneren batean naspillagarri izan ditezken aurrerasartzeak aldendu nairik. EAEg 15-10-1936, 51.
Onek eta bere aizpak eriotzik beltzena ez dute aldenduko. ZaitSof 174.
Ona izaten omen da berotasunaren aldentzeko oin-azpiko zana ziztatzea. IbiñVirgil 103.
azpiadiera-2.3
Dejar aparte, exceptuar. Arimea aldendu ezkero [...], ori ta astotzar andi bat aren baten. KkAb I 35.
sense-3
3.Separarse de, dejar atrás (con complemento directo). Algodoia aldendurik / alkoola doaken lez / aldeko dot aidera. "Cual sube el alcohol / surgiendo de la guata / ascenderé a la altura".GandElorri 172.
azpisarrera-1
ALDENDU ERAGIN. Apartar, alejar.
v. aldenarazi. Euskaldunak, ixil-ixillik ebiltzan besteakaz batera ontziari aldendu eragitteko lanetan. EchtaJos 145.
Osakuntzeak egiten daula, ez bakarrik gexotasunari igesi eragin, baita gatxa ekarri leiken gauzea ondo ezagutu ta aldendu eragin be bai. KkAb I 20.
azpisarrera-2
ALDENDUKI. Zer zoritxar berri izango al diñagu, ene aizpa, aitagandik onela aldenduki?'Separadas de nuestro padre'.ZaitSof 153.
azpisarrera-3
ALDENDUXE. Algo más lejano.
Bere aideak, urrekoenak lenen, aldenduxeak gero. EtxdeAlosT 93n.