Tr. Documentado en textos de autores guipuzcoanos y alto-navarros, y, con menor frecuencia, vizcaínos y labortanos. En el s. XX tbn. lo emplean autores bajo-navarros. En DFrec hay 10 ejs. de aldapa.
sense-1
1.
(V, G, AN, B, BN-lab, Ae, Sal; SP, VP 3v, Lar, Añ(G, AN), Dv, H, VocB, ZMoso 70);
altapa (R);
altape (R; -th- Gèze, Foix)
Ref.:
VocPir 119;
Bon-Ond 138;
A(aldapa, altapa);
AApend(altape);
IzAls;
IzTo;
IzUlz;
IzUrrAnz;
EtxbaEib;
ElexpBerg;
ZestErret. Cuesta."Colline, costau, ikea, collado, cuesta, colina, cerro, loma, cabezo, otero, altozano"SP.
"Cuesta","repecho","falda de monte","ladera"Lar,
Añ.
"Côteau"Gèze, Foix.
"1. proprement côté, versant [...]; 2. colline, élévation"H.
En VocPir se da aldapa tbn. como roncalés; seguramente se trata de un error por altapa. v. malda,aldats, 1 patar. Aldapa eta mendi gorak dirade planaturen / Eta puioak elkharren kidera berdinduren. EZMan I 89.
Eta aldapak saltatu / billdots kumeak bezala. EZEliç 261.
Aldapak eta mendiak, / Hari benedikatzen: / Zuek ere zuhamuiok / Haren errepikatzen.Hm 94.
San Gregorioko aldapatik / goazen berriz aurrera. Gamiz 206.
Presta zazue Jangoikoaren etor-bidea, utzazue zuek hau zuzendua, ingurukarik bagekoa, ta bekatuaren aldaparik eta zulorik ez duela. MbIArg I 91.
Buruak aldapen ta mendien gisan goratzen zenituztenak. Ib. 92.
Gure aldapa gogor oien gora beretan, neke gutxiago eraman ta izerdi ere gutxiago emango genduke!CbEg III 341.
Itoak utzi zituan, egi, aldapa, mendi ta mundu guziarekin batean, odei-itsasoetatik biraltzen zuala orretarako behar zan ura edo ugoldea. Ub 15.
( s. XIX)Ezin egin aldatza / gero aldapia / Induziyan egiteko / lelengo dantzia. DurPl 55.
Ta oñak ariñagoak izan ezpanitu aldapetan zure sabelan egosia izango nintzan. VMg 18.
Ekusten zuan aldapa gogor eta luzeak arkitzen dirala Zerurako bidean, eta bidezkoa aunatu edo arikatu ditekeala. AA I 16.
Nun nai jausi leiteke. Baina, kalzada lauban ala aldapa labanian lasterrago?fBOlg 187.
Mendiak daukan aldaparen erditsuan arkitzen da Udalako lurruspe aomen andikoa. IztC 73.
Mintzo da [Estrabon] liburuez, eginak pikotan, / Kantatzen zituztenak bere aldapetan. HbEsk 12.
Elosiagako aldapan. AranSIgn 85.
Guazen, guazen, / guazen, iji aja, / jetxi, jetxi / aldapa presaka. SorAKaik 112.
Ezkondu aintzinean, aldapa guziak zelhai. Egunaria(ap. DRA).
Goazan egonagaitik, / Aldapa gogorra, / Alimo, ene aita, / Igo arte gora. ABAmaE 360.
( s. XX)Auntza beti mendira; baiño ijitoak eztu aldaparik igo nai; ez, ijitoa beti ibilliko da leku lauan. UrruzZer 71s.
Esne-ontziak lepoan zituala, artzen zuan mendirako aldapa latza. AgG 26.
Aldapeko sagarraren adarraren puntan. (G-azp). ACPV 277.
Ibañetatik oren erdi batez igaiten ahal da bide hortaraino, eta handik Doniane Garaziraino aldaparik gabe. Zub 127.
Aldapa erpiñetan asierako asmo ibilkorrak bereala aitu. AnabUsauri 121.
Handik ditzazkezu ikus hiru herri elgarri josiak, bat bertzea bezain xoragarri beren aldapa eta ordokiekin. JEBer 12.
Gu bihurgunerat heldu orduko, hura, haizea bezala, firrindan harateko aldapa eztiari beheiti. Ib. 101.
Orbelak ozenagotzen oin-otsa, / aldapak larriagotzen biotza. LdiBB 128.
Buruz gora aldapa artzen du. OrEus 172.
Ez ezkontzia zuen. Gustoko aldapan nekerik ez. ABarGoi 23.
Sasi ta otaz beteriko mendi-aldapa idorra. EguzkGizAuz 132.
Errezilgo etxeak, mendi-egaleko aldapan oztopo eginda, bertan errotu diran arkaitz zurien antza due. TAgUzt 90.
Zamariak erran zaun bizkarrean zamanari: altapan eitz nazak ñore urratsean, ordokiara altzeareki egin nai yuna eneki. (R). AEY III 74.
Bi orduko aldapan / jendea erromes, / gurutza bizkarrean / ta kateak narres. SMitxAranz 119.
Baso barrenean, zelaitxo baten aldapan, arrizko yarleku bat ageri da. ZaitSof 103.
Aldapa aretan, ta aldi aretan, iñoiz gertatu izan zan, txoperra martxan lurreratzea. ErkiagBatB 44.
Andik gora bide-puska batean oñez, iya aldapa bukatu arte. Salav 48.
Basaburuko aldapa, iñoiz baiño pikeagoa iruditu zitzaion andre errukarriari. NEtxLBB 29.
Garai baten etzan izango atsegin mendi artara igotzen, zazpi kilometroko aldapa latz ura oiñez igo bear zanean. UztSas 351.
Gustoko leku(a)n, aldaparik ez. (AN-gip). InzaNaEsZarr 883.
Lasartetik gora aldapa gogorra zan. BBarand 28.
Gramatika ez da [...] lasterbide bat besterik, igo behar duen aldapa latza menderatzeko eskeintzen zaion laguntza eta erraztasuna. MEIG III 62.
v. tbn. Dv Lc 3, 5. Enb 170. EA OlBe 5. Txill Let 69. Basarri 93. Osk Kurl 107. Ataño TxanKan 132.
azpiadiera-1.1
"Zintzurra aldapa eta sabela zelai ditu orrek [= 'es un tragón'] (AN-gip)"GteErd 143.
azpiadiera-1.2
(Añ, H). Dificultad."Dificultades grandes, (V) aldats, (G, AN) aldapa andiak"Añ.
Ostera jaio ziran beste aldapa eta ezinkizunak atzeratu zuten mojak ipintzea. CbJosefa 129.
Zuk oraindaño ez dezu bururik ausi animaren onari dagozkan gauzetan, eta orain aldapa gogor bat arkitzen dezu Meza nagusietara etortzeko. AA III 411.
Griña onek nai edo ez narama, aldapa asko topatzen ditut. ArrMay 91.
Bere aideak begietaratzen ziozkaten aldapa, eragozpen eta begiramentu guziak ostikoperatu, eta [...] asmo au bereala bete zuen. Ib. 169.
Eta bide onetatik arkituko dezu aldapagabe eta erraz orazioan nai zendukean arret eta debozioaren ondasuna. ArrOrac 36.
[Euskerak] aurrean dauzkan aldapa oiek / bear zaizkio berdindu.Olea 80.
sense-2
2.
(H(que cita a He)). Alrededores. Edozein ollar bere aldapan. "Cada gallo en las espaldas de su casa".RS 77 (a propósito de este refrán, DRA dice "designa en algunas zonas de Vizcaya la heredad contigua a la casa, la mejor cultivada").
Zen, bada, han urdalde handi bat, mendiaren aldapetan bazkatzen zena. "Erat autem ibi circa montem".HeMc 5, 11 (HeH mendi aldapetan, DvHtoy mendi ingurunean edo aldapetan; Lç mendi aldean, TB mendi inguruetan, Dv mendi ingurunean).
[Zeren elzaur ondoak] itzalpe handi bat eta ilhun bat egiten baitu aldapetara. HePhil 293.
azpiadiera-2.1
(H). Lado, extremo, margen. Ai! Zeru ori ta ene Egille maitea aldapara bota ta, alegin guztiak egin izan dodaz ene burua infernuan ondatuteko. AñEL2 78.
sense-3
3.(Uso adj.)."Costanero, -ra, aldapa, aldatsa, aldapaduna"Lar.
"(Vc, BN-lab), pendiente"A.
Onaren bideak bide gogorrak eta aldapak dira nagiarentzat. MbIArg I 81 (tal vez sust.).
Lur aldapetan ifiñi bear dira arbolak. ItDial 52 (Ur lur aldapatsubetan, Dv aldapa lurretan).
Bere pausoan aitona ari da / arturik zelaigunea; / aldapaenên alkarren leian / ari da biko gaztea. "En su parte más pendiente".OrEus 301.
Gurutzetik beraxeagoan, Itziar aldera, leku aldapa dago. BasoM 11.
Leku aldapa zan. Ib. 106.
Toki aldapan edo koska aundi batean. BAyerbe 29.
Len esaten nuan bezela, terrenoak oso aldapak.Albeniz 34.
azpiadiera-3.1
(Fig.)."Difficile"H.
azpisarrera-1
ALDAPA-ALDAPAN. (En terreno de mucha pendiente). Bergaratik Oxintxura bitartean, antxe zegoen Etxeguren basarria, aldapa-aldapan. NEtxLBB 18.
ALDAPA BEHERA (a. beraLar, Añ(G, AN)). Cuesta abajo.
v. ALDAPAN BEHERA. Zeren behin behaztopatuz gero, zaldia bezala laur-oiñka, aldapa behera, koleran abiatuz gero, gaitz da baratzea [...].Ax 291 (V 193).
Ezkurrua ta Etumeta-gañak arturik, aldapa bera abiatu zan. AranSIgn 77.
Mendiaren egitik artuz bazterrera / Iduri xingola bat aldapa-behera. ElzbPo 183.
Urak arri-gañetik dijoalako, eta aldapa bera indarra daramalako, ots aundia ateratzen du. MujPAm 22.
Atzera so, ta, illaunki, aldapa bêra, / Gaua darraikio ludiaz yauntzera. LdiUO 21.
Gaztaiñadi bat aldapa bêra, / andik urrena zelaia. OrEus 228.
Ordubetez egon ziran mendi-galurrean [...] eta [...] eguerdiburuan, aldapa beera asi ziran. TAgUzt 95.
Aldapa bera ikatz zakua ere ioan baititeke. OrQA 148.
azpisarrerakoSense-3.1
(Uso sust.). Mendiolatik koartelera aldapa bera neukalako. Albeniz 62.
azpisarrera-4
ALDAPA-BURU. Cima, zona alta de una cuesta.
Eta Ibarrerako aldapa-bururagino geientsuak lagun egin ziguten. AArdi 72.
azpisarrera-5
ALDAPA EGIN. Hacerse difícil.
v. ALDAPA GORA EGIN, ALDAPA GORA ETORRI. Ik diokana ezin gentzakek, Enrike: au hilltzea neroni ere aldapa egiten zadak. ArrGB 38.
azpisarrera-6
ALDAPA-GAIN. Parte superior de una cuesta.
Alde batera eginda, aldapa gaineko belardietan geratu ziran automobil bat eta moto-txirringa batzu. OskKurl 146.
azpisarrera-7
ALDAPA-GOI. Cima, parte superior de una cuesta.
Uso zuririk / maitekorrena, / errukarririk / errukorrena bere bai, / aldapa goian / burdin-arizko / kaiolan dago, / erosta baten, ai! ai! ai. Enb 171.
Aldapa-goiko Ama-Semeai / leiaz nai zaitut aurkeztu!SMitxAranz 127.
a)
(VP 30v, Lar, Añ(G, AN); altepa goraR-is). Cuesta arriba.
"Eznéiteken igan áltepa góra, no puedo subir cuesta arriba"IzR 399.
v. ALDAPAN GORA. Errége doáien bideas, naiz aldápa góra, ségi bere pájeak. LEOng 50bis.
Gure gurdiak, batez ere zamatuak diranean, aldapa gora ekartzeko, istilu gorriak izango lirake. AArdi 39.
Aldapa gora zalu badabiltz azti-sorginen aztalak. Ox 30.
Gazte-zanko ariñak zituan Peru-Fermiñek goizean-goiz, aldapa gora asi danean. Mok 20.
Ura aldapa gora nai lukete eraman, eta ezin. Inza(inJaukolBiozk VI).
Bideoi aldapa gora / uste dot zuzen jarraitu daula. Enb 204.
Aldapa-gora ibillibearrak iztazañai demaien nekearen truke. TAgUzt 90.
Arantzazura bidea luze; aldapa-gora, gañera...SMitxAranz 40.
Lau kilometro zeudin aldapa gora. OrQA 148.
Alare, iarrai dezaiogun aren azterkizun gogorretan, aldapa gora. ZaitPlat 44.
Aldapa gora, bideko okerrune batetik begiztau eban azkenengoz. ErkiagBatB 106.
Luza ezazu ongi / urratsa, aldapa gora muñoa / goiaño egizu bakar. GaztMusIx 115.
Banaka-banaka aldapa gora etxera etorriko itun gero.AtañoTxanKan 150.
Danok ekingo genion aldapa gora. BBarand 73.
Beasaingo Salbatoretik ekin nion aldapa gora, sei kilometro. AZink 158.
azpiadiera-1.1
Borda-handiko aldapa gora muthiko hori ikhusi zuenak igaten, erranen zuen bazuela [...] itxurarekin abilezia. ElzbPAd 2.
Irirako aldapa gora ziyoazanean. Ol1 Sam 9, 11 (Ker urirako aldapa-gora; Dv hiriko pattarra gora).
b)(Sust.). Aldapagorak astiro joatera beartu zituan. AnabUsauri 124.
Aldapa-goran aguretxoak / arnasa aski du, ez itzik. OrEus 227.
azpisarrera-10
ALDAPA GORA EGIN. Hacerse difícil.
v. ALDAPA EGIN. Gure erlijioaren egiak iraultzen eta arrazoiketan oiturik bazeuden, orain oso aldapa gora egiten zaie oroitze maite soil ortan geldi egotea. OrQA 142.
Iñoiz besteak baiño gutxiagorekin ere bai, bizi bear izan degu. Baiña bein ere etzait aldapa gora egin. JAzpiroz 133.
azpisarrera-11
ALDAPA GORA ETORRI. Hacerse difícil.
v. ALDAPA EGIN. Aldapa gora etorriko zait, asko lotsatuko naiz, baño eskean ertengo det aterik ate. AgG 361s.
azpisarrera-12
ALDAPAK BEHERA. Bajando cuestas.
Otsoa ardia utzita, burua zorabiaturik, aldapak bera amilka joan, eta gero mendiak barrena orroaz aienatu zan. ArrGB 64.
azpisarrera-13
ALDAPA-LUR. Terreno inclinado, en pendiente.
Aldapa lurretan landatu behar dira arbolak. DvDial 52 (Ur lur aldapatsubetan).
azpisarrera-14
ALDAPAN BEHERA. Cuesta abajo.
v. ALDAPA BEHERA. Aldapan behera abiatu zen. EtxdeJJ 151.
Aundiak aldapan bera jaiko soiñekotan joaten ikusi ba lituzte txikiak. NEtxLBB 17.
Tximista bezela jeitxi zan aldapan-bera, lantza tink zualarik. BerronKijote 200.
Sagar aiek, lurrera erori-ala, denak joan omen ziren aldapan bera. Ostolaiz 50.
azpisarrerakoSense-14.1
Deprisa. Gazteen kontuak aldapan bera zijoazen. Orain, jai-arratsaldetan ere alkar ikusten zuten. NEtxLBB 44.
Aldaketak aldapan bera idatzi ta arratsaldeko azken-orduetan, or noa aizeak eramanda bezela, ipuiak erakutsi bear diran lekura. Ib. 118.
azpisarrera-15
ALDAPAN GORA. Cuesta arriba.
v. ALDAPA GORA. Bai, an ziak aldapan gora, puzka, arnasestuka. AgG 306.
Aldapan gora / ez al dozue igon nai?Enb 171.
Arantzazura erromes / guruzpide dan arbidez, / aldapan-gora promesadunak / --sokaz, gurutzez ta katez...SMitxAranz 128.
Neska koskor bat somatu zun aldapan gora. EtxdeJJ 234.
Aldapan gora gurdi batekin zijoalarik. TxillLet 54.
Aldapan gora, bideko okerrune batetik begiztau eban azkenengoz [...] bere egoterri aspaldikoa. ErkiagBatB 106.
Arnasa estutuaz aldapan gora bidean zeriola. NEtxLBB 47.
Besteak bazijoaztek Zumiztiako aldapan gora. BBarand 92.
Proportzioan, markarik aundienak aldapan gora.Albeniz 89.
azpisarrerakoSense-15.1
(Tras -ko). Goienetxeko aldapan gora, zirrin-zarran, gizon gazte bi dijoaz. AgG 356.
Bi gazteak eztitan dijoaz etxerabide Maltako aldapan gora. EtxdeJJ 35.
Txiñartzako aldapan gora igo gera biok, nora ginjoazen ez genekiela. TxillLet 51.
Emen napar kamiyoa artu genduan, eta Betelun barrena, Azpirozko aldapan gora. Salav 48.
azpisarrerakoSense-15.2
Aldapan gorakoan nekusen orduan lillura-gaña; beerakoan gaur. TxillLet 82.
azpisarrera-16
ALDAPA URRUTITIK IKUSI. "Nakal ibiltzen dela adierazteko; azkar joateko ahalmenik ez duela. Nere kotxiak aldapa urrutitik ikusteu"ZestErret.
azpisarrera-17
ALDAPAZ. En cuesta.
Gauzetan ez-deus legea / ta urkoetan arimea / nai dot ikusi, Jauna, ta, aldapaz / zeugana doan bidea. GandElorri 102.
azpisarrera-18
ALDAPAZ BEHERA. Cuesta abajo.
Aldapaz behera hasi behar zala ikusi zuanean. OskKurl 204.
azpisarrera-19
ALDAPAZ GORA. Cuesta arriba.
Azpikaldeko garisoroan igitan ari dira, une ontan, amar gizon eta erabat daramakie aldapaz gora sailla. TAgUzt 80.
Aldapaz gora oinez eraman behar duzu. OskKurl 78.
azpisarrera-20
ALDAPETAN BEHERA. bajando cuestas.
Cf. Echag 80: "Ariñ makil saltoan / Aldapetan bera" (se trata de un topónimo de San Sebastián). Aldapetan behera, araneko larre, oihan, landa, sorho eta bazter guzietaraino dirdiraka jausten ari zen goizeko argi gozo hori. ArbIgand 67.