Tr. Propio de la tradición meridional. Al Norte sólo se documenta en Birjin (usado como sust.), Goyhetche y en algunos autores modernos. Es muy clara la evolución del significado hacia el de 'alegre', prácticamente único desde hace bastantes años y que, en algunos dialectos, ha desplazado a alegre, etc. En DFrec hay 71 ejs., 2 de ellos septentrionales.
sense-1
I.(Adj.).
azpiadiera-1.1
1.
(G, AN ap. A
; Lar, VocCB→Dv). Vigoroso, fuerte, saludable, de buen temple."(Este mozo es muy) alentado, alaia da txit gazte au, errutia, pizkorra, indartsua"Lar.
"Vigoroso"A.
Egongo dira gizenagoak, alaiagoak eta osasun obekoak. "Más fuertes".ItDial 55 (Ur senduago, Dv e Ip hazkarrago).
Gipuzkoan artoa ugari jaten dutenetatik agertzen dira [...] larmintz leun me guriak dituzten mutil ta neskatxa mardul lirain alaiak. IztC 28.
Nexka alai, opilla baño gorrigo bat an ari zen piku-gañean sare busti aundi bat zabaltzen. 'Alerte'.OrMi 84.
azpiadiera-1.1.1
(Uso predicativo)."(Estar de buen) aire, talante, alai egotea, ardore, konorte onekoa"Lar.
Aren arpegia ikusi bazendu, arrituko ziñan: añ alai ta kolore bizi ederrakin zegoen, nola ogei urtekoa zanean. CbEg III 348s.
Eriari extrema Unzioa ematean [...] erori, triste zeuden sentiduak, Santak ikusten zituen, txit garbi, alai ta eder gelditzen zirala. Ib. 238.
Argi lerroraiño berez iekitzen diranak (zuaitzak) antzuak izaten dira noski (frutu gabekoak), alare sendo ta alai eraikitzen dira lur-barneko indarrarekin. "Laeta et fortia".IbiñVirgil 83.
azpiadiera-1.2
2.
(Lar, Sb-Urq, Hb, H). Animoso, valiente."Denodado, ausarta, alaia"Lar.
"Espiritoso, animoso"Ib."(Sacar) fuerzas de flaqueza, bildurrak, bildurrez alaitu, alai jarri"Ib."Animosus, espiritoso, plein d'âme"Sb-Urq.
Zori onekoak [...] artu duen bizitza onari jarraitzen dioenak biotz alai eta sendoarekin. AA I 625.
Gipuzkoatarrak jatorriz dira, españatar are lendabiziko etorkien ondoko odol garbikoak; berenez ondraduak, leialak, oparoak, alaiak, ernaiak [...] eta bulardetsuak. IztC 212.
azpiadiera-1.3
3.Amistoso, amable (hablando de gestos, miradas, etc.)."Agrado, [...] arpegi argia, arpegi alaia"Añ.
AxN explica arronter (327) por alai y salutantzia arraiaz (294) por diosala alaias. v. arrai. Begiratuko die aurpegi guziz alai eta gozoarekin.AA II 486.
Ikusiko lirake goienengo mallara igoak, mundu osoak begirune alaiarekin begiratzen diezatela. IztC 214.
Iaiua zala agertu zan gidari bezela ta aditua. Baña munduari arpegi alaiegia jartzen zion; ez bere Aitak bezela arbuioz. BvAsL 199.
Jenobeba arpegi añ alai gozatsuarekin agertzen zitzaien, non eta guziak zeruko argitasunez betea zegoalakoan zeuden. ArrGB 135.
Jesus onak berak, bere serbitzariari arpegi alai gozatuaz itzulita begiraturik, esan ere zion. 'Con piadoso semblante'.AranSIgn 96.
Nik nai neuke iakin, duke iauna --iarraitu eban Adalbaldori arpegi alaiagaz begira-- zuk lagunduko deustazun edo ez. AgAL 46.
Zer mutill ederra dan, zer arpegi eta kolore garbiak, zer begiratu alaia. IllPill 27.
Irri-parrez da arpegi alaiz dio San Pedrok orduan: --Sosega zaitez, parkatzen dizut, exeri lengo lekuan. SMZirik 95.
azpiadiera-1.3.1
(Ref. a personas). Hango nausiak baino maitagarriagorik munduan ez da [...]. Bai, zer jende alai eta onak San Javieren!ZerbMetsiko 210.
azpiadiera-1.4
4.
(G, AN ap. A
; Hb, VocCB→Dv). Alegre."Gai, joyeux"Dv.
Erranen derautzut, saindu iragan gehienak alai eta arrai izatu direla. Gy VIII.
Gazte eder, alai ta garbia ikusten degu Franzisko ogeiren bat urte zituan garaian. BvAsL 29.
Zeñ pozik, zeñ alaiak / Gatozen egun oro, / Izan gaitean gero / Zeruan zurekiñ. ArrMay 16.
Ta nondik datorkio gizonari alai edo goibel, on edo gaizto izatea, animatik ezpada?AgG 332.
Txori goiztar alaiak. IllPill 4.
Alaiak ixan, itzez garbijak. Enb 69.
Neska ta neskato alaiek belardia eskuaratzen ari dire. 'Rieuses'.OrMi 108.
Gustiz alaiak izaten ziran, bai ba, osasunez bete-beterik egozan da. KkAb II 163s.
Oroipen asko ditu Fernandok / ain zan gizon zelebria, / interes asko etzuen bañan / alaia ta alegria. TxB I 147.
Neskatxa ere jeikita zegon / txoriya beziñ alaia. TxB II 137.
Arpegiz, sudurkako, begi-bizi, okotz-zorrotza; oldez, urduria ta alaia. LdiIL 40.
Gizalur ezaugarri, / Kea dugun mutil alai! LdiUO 37.
Ondo mutill alaia da. ABarGoi 21.
Berebiziko gizadi alaia. EAOlBe 75.
Emakume nabarmenzale, ausarta ta soberaxko alaia izateak, eztu esan nai biotzondo txarreko emaztekia denik. EtxdeJJ 88.
Txinpartak ke-bidean gora jauzten ziren, sorgin ongile batek deituriko pamerial alaiak irudi. MdeHaurB 7.
Mutil jolasti, alai ta betargia. ErkiagArran 66.
Zu bezelako gizon alaiak bear ditugu zeruan. SMZirik 95.
Senar-emazte gazteak alai ziren. Yosteta eta bizi ona maite zuten. IzetaDirG 109.
Gaztia alaia berez, / egunez bezela gabez, / ta ala bear du legez. UztSas 240.
Asko alditan, atsegingarri zuentzat izan beharrez, / alaiarena egiten dakit, maitasunaren indarrez. XaOdol 345.
Far-jainko alaiaren zaitzaille ta maisu. BerronKijote 170.
Ume alaia ta jostalaria baitzan. TxGarmBordaB 133.
Gazte denboran oso alaia eta berritsua nintzan. BBarand 92.
Donostiar alaiek jaietan kantatzen zuten harako hura. MIH 374.
v. tbn.
EusJok II 141. TP Kattalin 178. BEnb NereA 79. Basarri 72. Gand Elorri 66. Etxabu Kontu 176. Onaind STeresa 13. Ataño TxanKan 140. Larre ArtzainE 120.
azpiadiera-1.4.1
(Uso predicativo). Nik ere alai egon eta kantatu bear ez det?ArrGB 50.
Gure Santua berriz, itxitegian egotiak batere estutu gabe beti zegoan alai. BvAsL 28.
Baso-tuntuna aurretik zutela, neskamutill pilla batzuek, oso apain, txit alai, guziz urduri. AgG 42.
Alai nere bizimoduz, kontentu nere suertiakin. IllPill 4.
Atxurra eskubetan eukola, lanari ekitten asi yakon, alai ta pozik. Altuna 61.
Eguzkitan alai amona agureak. JaukolBiozk 93.
Arin-aringa asten naz kalea gora, zeiarantza, poz eta alai. OrTormes 87.
"Gora Jainkua ta Lagi-Zarra!" / didar egin dabe alai. Enb 35.
Txanponak izatian / jartzen zera alai.MendaroTx 308.
Oñ dirade egun pozgarriyak, / alai dirade gazteriyak.Yanzi 64.
Tira, poztu zattez eta zuaz alai, ezeren kezka barik. Otx 32.
Danak zijoazen alai eta zoriontsu maitale maiteberotuen besoetan. TAgUzt 248.
Ez ziran alai joan eta ez zeuden alaiago. JAIrazBizia 49.
Bihar goizean, burua gora, / joango bainaiz, alai. MdePr 289.
Geiago-bear orretan mugitzen naiz alai eta triste. TxillLet 64.
Iñoizkorik alaien abiatu zan. BilbaoIpuiB 143.
Gauza ona da erriko jaiak / pozik, alai ospatzea. BEnbNereA 221.
Nasai ta alai bizi zan, burukomin aundirik bage. ErkiagBatB 187.
Jarduten giñan danok izketan, txoriak baño alaiago. Salav 25.
Kabitik atera zan alai. NEtxLBB 186.
Gazte guztiak alai eiñ eben biar zana, bakotxak bere aiskidiagaz. EtxbaIbilt 486.
Alai ibilli litakiena / zertarako egon triste?UztSas 230.
Alai agertzen naizela ere, bihotza daukat negarrez. XaOdol 345.
Erria alai dago / zu agertutean. FEtxeb 142.
Eta konpota janez / gaua pasa alai.Insausti 152.
Txoriak, alai, hegan zebiltzan txioka haien inguruan. MEIG IX 104.
v. tbn. A Ardi 112. Muj PAm 59. TP Kattalin 186. Alz Ram 47. Laux BBa 60. Lek EunD 17. Ir YKBiz 131n. ABar Goi 42. Etxde JJ 107. Gand Elorri 104. Zait Plat 28. Berron Kijote 57. Onaind STeresa 29. Ataño TxanKan 268.
azpiadiera-1.4.2
(No ref. a personas). Au gauaren guztizko / eder ta alaia, / berak ekarri digu / Jaunaren doaia. Echag 36.
Erri eder alaia / Donostiakoa. Ib. 222.
Bai, guk beti daukagu / umore alaia. ItFab 118.
Zeru me eder garbi alaia. IztC 24.
Debozino alaia eta emaille arraia dituela meneratzen. Gy IX.
Alarguntzako soñekoen ordez, alaiak janzi. Lard 50.
Heliren diosal onekin pozturik, begi alaiakin senarragana itzuli zan, eta etzitzaion tristurarik geiago sartu. Ib. 149.
Pasiaz bizi alaia, / gure dama ta galaia. Bil 89.
--Begi tristia dakar onek. --Ildakoik ikusi al du begi alaiekin?SorGabon 31.
Abbadik duen jauregi berri alaia. ZabGabon 109.
Pazko egunak, urtiak dituan alai ta zoragarrienak. BvAsL 190.
( s. XX.)Ezti guztiak mingoztasun biurtu, barre alai danak malkotu, itxaropen bigunak galdu betiko. AgKr 75s.
Ordu alai batzuk igaroteko ustietan. Ib. 140.
Odol-ila izanarren, beti aldarte oneko, beti gogaldi alaiz ikusten nuen. AEEs 1916, 306.
Uri alai, goi ta beterriko beredin basauritxoren inude. AArdi VI.
Oiu alaiak zuri, orain ta beti. ArgiDL 158.
Ateraldi parreragilleak, ipui labur alaiak. MujPAm 7.
Maiatz-eguzki alaiari ongi-etorrika. Mok 3.
Zenbat oroipen alai eta illun piztu oi-diran / emen, biotz-barrenean!JaukolBiozk 69.
Eta orduan egaz jungo dok / Zuei emoten izpar alaiak. Enb 201.
Auxen baratza txukun alaia. MendaroTx 113.
Atsegiñen mai alaira didar dagiste gustijak: / dastatu barik ostera itxiko dodaz jakijak?LauxBBa 34.
Ar berberak arki ditek i'gan babes alaia. "Hasta los gusanos hallaron en tí alegre refugio".LdiBB 100.
Zenbait istori alai eman ta geroxe. OrEus 115.
Utzi ditzazu mitolojia, Virgilio, Dante ta gañerakoak alde batera ta gauza alaiagoren bat esan zazu. JAIrazBizia 16s.
Erri guzia goizetik arratsera txistuaren txinta alaiaz betetzeko. EtxdeAlosT 16.
Dirdai alai batek argiturik ziruditen. MdeHaurB 72.
Aurrak korrika alaiean. TxillLet 146.
Urte luzeak zear kanpantorre alai izan zaituan lurra. GandElorri 216.
Oturuntz alaiak egiten ditute. IbiñVirgil 76.
Musika alai ta ariña. NEtxLBB 181.
Bere abesti alaia.Olea 276.
Gai alai hori entzun da eni / alaitu zeraut barrena. XaOdol 342.
Txolarte alai bat eskeiñi nai diogu. BerronKijote 126.
Jai bat proposatzen asi ziran, agur alai bat egiteko kuartelari.Gerrika 49.
Azal alaiko liburu mardul honek. MEIG III 116.
v. tbn. Apaol 88. Goñi 75. Lh Yol 44. Altuna 60. Lab EEguna 111. EA OlBe 21. Munita 76. Anab Poli 127. Erkiag Arran 184. BEnb NereA 159. Mañarikua in Akes Ipiñ 4. Basarri 9. Izeta DirG 103. Osk Kurl 124. MAtx Gazt 70. Salav 101. Uzt Noiz 20. Etxabu Kontu 182. Ataño TxanKan 216. Onaind STeresa 95.
azpiadiera-1.4.2.1
(Uso predicativo). Yualak alai deitzen dagoz. GMantGoi 104.
Utzi dituzu Españiako / anai ta lagun aundiyak, / zuri begira tristetu zaizkit / alai neuzkiyen begiyak. TxB 99.
Bai; alai zegok basoa egun oetan. LekEunD 24.
Txirula alai dabil. "Alegre suena la flauta".LauxAB 86.
Alai ta bizkor zijoan autokarra. AnabAprika 41.
Soiñua gora ta bera alai. NEtxLBB 157.
v. tbn. Lh Yol 31. Otx 132. Bilbao IpuiB 236.
azpiadiera-1.5
5."(V-m), lugar airoso"A.
Jarri zeban landarea baratzan arkitzen zan tokirik alaienean, eta joan zan bere etxera. IztC 163.
Dima erri koxkor txiki bat da, mendi batzuen beeko babes goxoan dagoana, naiz bere ingurua menditsua izan. Erria bera toki alaiean egiña dago. Salav 100.
Erriko tokirik gaiñenean eta alaienean zeudin [illerria eta eliza]. OrQA 111.
sense-2
II.(Sust.).
azpiadiera-2.1
1.
(Lar, Añ(G), H). Valor, ánimo."Ánimo, esfuerzo, valor, [...] alaiera, alaia, indarra"Lar.
"Aliento, vigor, esfuerzo"Ib."(Ten buen) ánimo, auk biotz on, auzu alai"Ib."Aliento, vigor"Añ.
"Courage. Euzue alai, biotz, ayez du courage, du cœur"H.
Gutizia doneak [...] bethi zintasun et-alai gehiago ematen deraie arim-osoei."Il anime plus".Birjin 123.
Done hark ikhus zituen ezin gehiagoko alai batekin ber-umeak bere begien azpian Jesu-Kristo gatik hiltzen. "Avec une constance héroïque".Ib. 244.
3.Alegría."Gaîté"H.
Eliz Ama Santa, / Danen argiya! / Isildu negarrak / Agertu alaia. AranSIgn 218.
Guzia izango da, seme, / poz ta alaia. JaukolBiozk 78.
Pozarik ez da nere etxe ontan, / alaiak iges-egin du.Ib. 82.
Alaiak, andik urrun badabiltz ludijan / Baina begi mindubak ara eltzen dira. "Las alegrías ríen muy lejos de aquel lugar".LauxBBa 20.
Soil matte dodaz latxin ta lerrak; / itxas urdiñak dauken alaia. "La alegría panteísta de los mares".LauxAB 74.
Alai-irrintzia ta parre-karkara noranai zabalduz zebillen gizona zan Antzueta eskale zarpilla. TAgUzt 237.
Gelditu ere gabe zebillen beti aruntza ta onuntza, atzealdetik bere kantuekin poza ta alaia ixuriz. Ib. 202.
azpiadiera-2.4
4.Lasaitasuna, lekuaren atsegiña, zelaietako alaia, orzkarbia, iturriko uraren murmurioa."La amenidad de los campos."BerronKijote 17.
azpisarrera-1
ALAI-ALAI.
(Forma con reduplicación intensiva).Muy alegre.
Len alai-alai ziran bijotzak / Tamalez oi dira jarri. Ib. 138.
azpisarrerakoSense-1.1
(Uso predicativo). Oyan itzaltsuan sortzen diran urak / txor-txor alai-alai doaz ibaira. GMantGoi 41.
Onezkero laister da emen zure emazte-gaia, Iñaxio, eta alai-alai itzegin bear diyozu. MocDamu 30.
Auteskun ori gaur ospatzen dot / Atsegintsu, alai-alai. Enb 125.
azpisarrera-2
ALAIEZKO. De alegría.
Ordu barriak, goiza, / aaztuta itzi eban, / arin eta alaiezko / ta argizko t'oraindiko / lorazko abian. GandElorri 207.
azpisarrera-3
ALAIRIK. (Estar, vivir, etc.) alegre.
Egazkada bat / ezin eginda, / zelan abestu / alairik?GMantGoi 94.
Orra ze-gatik itxuraz aiñ alairik
nabilkan. LhYol 26.
Zorun-baratzan / Beti alairik bixi zaiteezan / Udabarriko txorijen gixan. Enb 203.
Emen alairik / Nago begijok urten biarrik, / Gauza gustijak ikusi nairik. Ib. 202.