Harremana

    OEH - Bilaketa

    6167 emaitza mA bilaketarentzat

    Sarrera buruan (0)

    Emaitzarik ez


    Sarrera osoan (500)

    Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    adimen.
    tradizioa
    Tr. Casi exclusivamente meridional (al Norte sólo en J. Etchepare, Zubiri y Mirande). Se documenta desde Añibarro (además de en un pequeño voc. al final de CO de Moguel), aunque no en la acepción de 'entendimiento, razón' que predomina en adelante. En DFrec hay 28 ejs. de adimen.
    sense-1
    1. (Añ).
    Comprensión, intelección, inteligencia. "Aditu, adimena, entender, inteligencia" Mg CO 300. "Inteligencia" Añ.
    Ezta asko [mandamentuak] buruz jakitea: jakin bear da zerbait azaldura edo esplikaziño euren adimenerako. Añ MisE 139.
    sense-2
    2. (V), aitumen (V-gip). Ref.: A; Etxba Eib (adimena, aittumena).
     Entendimiento, razón. "Adiña, adimena, razón, juicio" Ur MarIl voc. v. 1 adimendu.
    Gorputzean, ariman eta adimenean. Ur BulaV 24 (BulaG 553 adimentuan, BulaAl 38s adiñian). Argiturik euren adimeneneko [sic] illuntasunak. Ur BulaAl 56. Nere oroimena, nere adimena eta nere borondate guzia. Aran EE 1883b, 79. Bijotza ta adimena gudean dira biarrago izkillubak baño. AG 1403. Ikasmenak baina astertuteko eskubidea guztiok daukagu adimena daukagun aldetik. Arriand EAditza 758. Nire gomutea, nire adimena, nire biotza, nire izakerea, euskaldunarenak izango dira beti. Ag AL 139. Zoro ori adimen argira biurtuten zanean. Echta Jos 270. Joanesen adimenak egundaño ez bezela ezagutzen zituan Jaunaren betiko egi sakonak. Ag G 204. Adimena Egilleak laketu digun emaitz bikaña da. Zink Crit 4. Arretatsua ta ulerkorra (adimen zorrotzekoa) zala. A Ardi 30. Zeugaz neurtzeko gertu nago, naiz adimeneko naiz gorputzeko arazoetan. Kk Ab I 90. Gizonaren doairik / bikain ta onena, / Jaungoikoak emanda / duan adimena. / Orixen ondatzen du / moxkorrak aurrena. JanEd II 112. Buruzko otoitza adimen utsez edo barrengo pensamentu ta gogoz egitten dugun ura da. Inza Azalp 120. Orixe ezin du argitu Peru-Fermiñen adimen urri ta landugabeak. Mok 19. Adimen (talentu) andija daukot-eta, bein baño geiagotan esaten dodanik be eztot ulertzen. Altuna 81s. Alako sena ta adimena eban maltzur arek. Or Tormes 23. Negu latzak [...] histura bihotzean eta ilundura adimenean sarrarazten. Zub 122. Euren artian adimen indartsua eben gizon asko ziran. Kk Ab II 80. Ezilkortasun-billa lor ta atsekabez / adimenan esnak idoro nai dabez. Laux BBa 128. Halere, ezin xuxenago heltzen daukute adimenerat mihiak, ezpainek, jabearen gogo-erabakia. JE Ber 30. Baña mazkal itxura onen ordez, adimena zolija eban. Otx 11. Etzaielako biotz-adimenetan landatu bear ainbe argiro ta errozki. Ldi IL 53. Begiak zabaldu, adimena pizkortu. Markiegi ( in Ldi IL 7). [Ez dakigu] erromatar jainkoizunak berak ere, euskal-adimenetara sartzean, zer ikur artzen zuten. JMB ELG 103. Adimenaren bidez geroko gauzak oraingoakaz alkartu ta erkatzen ditu. Eguzk GizAuz 92. Zurekiko ez, itsu, gor, adimen eta belarriak sorgor dituzun zurekiko, ez. Zait Sof 67. Bere adimen satsuak (inteligencia abyecta) sortzen zittun asmakeri ta gezur ipui guziak sinistaraziz. Etxde AlosT 25. Ez zituen noski ulertuko haurraren adimen gazteak [...] zorabiozko pentsamendu horiek. Mde HaurB 9s. Urbildik argitzen du bakarrik adimenaren zuziak. Txill Let 134. Ez zan adimen kamotzeko gizona. Anab Aprika 45. Adimenean argiaren izpiak ba darabiltz ara-ona. Erkiag BatB 135. Izadia, adimen baten lana ote da, bai ala ez? Vill Jaink 45. Munduak, bere osotasunean arturik, adimen ordenatzaille batengandik datorrelako zantzua edo susmoa uzten ziola. Ib. 53. Erleak iainko-adimenaren zati bat direla uste dute askotxok. Ibiñ Virgil 112. Irutan Bat zaitugun Jaungoiko altsua, / Zu ikusteko oso det adimen lotua. NEtx LBB 280 (cf. infra ADIMENA LOTU). Nola ulertu gure / adimen argalak? Olea 264. Naiz danak ondo adierazteko / nik izan adimen gutxi. Insausti 109. Adimen kamutsa dudalako edo. MIH 338.
    v. tbn. Ayerb EEs 1916, 172. JBDei 1919, 258. GMant Goi 49. Garit Usand 21. KIkV 21. KIkG 14. Pi Imit III 2, 2. Anab Usauri 46. Enb 142. ABar Goi 34. EA OlBe 48. Bilbao IpuiB 158. Gand Elorri 137. Alzola Atalak 131. Etxba Ibilt 480. Berron Kijote 32. Ayesta 217.
    azpiadiera-2.1
    Persona inteligente.
    Euzko Irakastola Nagusia ez baitda adimen argi baten arnari soilla. "De una mente esclarecida". EAEg 18-11-1936, 326. Euskalherriko adimen bizkorrak, euskararen eta euskal-kulturaren alde lan egiteko ordez aphezgaitegian sartzen eta proselitismuaren aritzera ioaiten dira lurralde hurrunetarat. Mde Krit 34.
    azpiadiera-2.2
    (Como primer miembro de comp.).
    Osasunez, gorpuz ta arimaz eder, adimen-burrukarako gai ta bizkor. Or Mi III. Jakiñik gixon gustijak euren lan, ogasun eta adimen-egipenakaz aberrijaren nasaitasunari lagundu biar dautsela. "Actividad intelectual". EAEg 9-10-1936, 7. Berezkoak zitun adimen argitasuna eta edozertarako ikusmen zolia. Etxde JJ 38. Adimen jauresle haiek, zentzupera eror ditekeena bakarrik dute egiatzat hartu nahi. Mde Pr 310. Buruz, adimen-argitasunaz jokatuaz. Erkiag BatB 150. Jatorrizko pekatuaz gure adimen-argia illundua ta naimen-indarra auldua gelditu da. MAtx Gazt 87. Hemen herri batek bere buruarekiko oroitzapena galdu bide du, lurra kixkaldu da, gizona mututu, adimen izpia iraungi. Lasa Poem 96. "Bizi ezik bizi naiz... eziñ illez nago iltear" dalako adimen-jokuak, koplarien olertikeratik du ekarria. Gazt MusIx 160. Adimen-zurrunbilloan, / zorabio det. NEtx LBB 245.
    sense-3
    3. Conocimiento, sentido, consciencia.
    Ordurik onako barririk eztakit; uste dot adimen baga egon nazala. Echta Jos 272.
    azpisarrera-1
    ADIMENA ARGITU. Iluminar(se), aclarar(se) la mente.
    Neuk bere zerbait entzun dot, eta ezteutsat iaramonik egin; baiña oraiñ emen dakustanak argituten deust adimena. Ag AL 80. Nire burua lausoturik egon bear izan dau, ta Josetxoren irazkia irakurri dodanean, argittu jat neure adimena. Echta Jos 301. Eskolara zerbait ikastera joan, ta adimena argitu bearrean ate ta leioak itxitzen zizkiguten euskera galeraziaz. Lab EEguna 102. Ordun [Yesuk] adimena argitu zien, Idaztiak ulertzeko. Ol Lc 24, 45 (Lç adimendua ireki). Jauregi-gixonokaz egunian-egunian jardutiaz beraz, berakotan lez etorriko da senera ta laster argittuko yako adimena. Otx 123. Itz onek adimena / argitu baitzizun. Or BM 112. Vodkak adimena argitzen dion araura. Mde HaurB 82. Ez al zitzaien iñoiz etorriko, illunpetan zetzaten beren adimenak argitzera? Etxde JJ 216. Zure aginduen zuzentasuna betikoa da, / argitu egidazu adimena ta bizi izango naz. Ker Ps 119, 144 (Dv emadazu adimendua, Ol ezi nazazu, Or argitu nazazu, BiblE ulertarazi haiek niri).
    azpisarrerakoSense-1.1
    Gurasuak ein leiken / lanik ederrena / Umiai argitzia / kistar adimena. Enb 112.
    azpisarrera-2
    ADIMENA IREKI. Iluminar(se) la mente.
    Orduan adimena ireki zien, Liburu Santuak uler zitzaten. IBe Lc 24, 45 (Lç adimendua ireki).
    azpisarrera-3
    ADIMENA LAUSOTU. Nublar(se) el entendimiento.
    Neskatilla zintzo errukarri ari, bere adimena lausotu jakan. Echta Jos 292. Biotz-beroaldiak ezpaitu ezer argiago egiten, adimena lausotzen eta ilunagotzen baizik. Zait Plat 83.
    azpisarrera-4
    ADIMEN-ALDI. Edad del uso de razón.
    --Noz gauza onek jakin biar yuaguz? --Adimen-aldira eldu-orduko. AG 1057.
    azpisarrera-5
    ADIMENA LOTU. Embotarse la inteligencia.
    Gizon nekazaria / laister oi da zaartu [...] / zentzuna agortu, / adimena lotu. And AUzta 135.
    azpisarrera-6
    ADIMEN ARAUZ. "Racionalmente" BeraLzM.
    Petrarkatar olertikerak aapaldien arteko ar-emana batez ere adimen arauz lotzen badu, ez ordea Fray Luisen odak. Gazt MusIx 66.
    azpisarrera-7
    ADIMEN ARAUZKO. Intelectual.
    [Irudikizun] auek barnean duten maite ta adimen arauzko asmo laiñoz irakurri ezik, artez ta zuzen esanak baño zentzugabekeri diruditela. Gazt MusIx 164.
    azpisarrera-8
    ADIMENA ZORROZTU. a) Aguzar la inteligencia.
    Laguntzaleak ez du adimena zorroztu beharrik, eria [...] bozik uzteko. FIr 189. Adimena nik zertan zorroztu? / Fedea lagun, bizi ikusten dut. Or BM 34. Adimena zorrozteko sortua zen jostaketa hori. MEIG I 129.
    b) Dirigir la inteligencia (hacia un objeto).
    Utsegin gabe beti dirauken Zure egiren batera adimena zorroztuz. "Acies mentis meae dirigeretur". Or Aitork 132.
    azpisarrera-9
    ADIMENEZ. Mentalmente; intelectualmente.
    An, oroimen eta adimenez, Jesukristo gure Jaunaren esakun edo egite bateon bat erabilli. JBDei 1919, 268. Itzik gabe, oroimenez, adimenez eta biotzez egiten dana da gogo utsezko otoitza. KIkG 31. (KIkV 46 adimenez) Iritzi eta erabaki oiei deitzen diegu gogo-lantzea, gogoz eta adimenez egokituak eta landuak diralako. JMB ELG 24n. Adimenez gogoratu gauzak, ordea, gizaldiak dirala adimenaren erne-indarrez. "Res autem intellegibiliter excogitatas". Or Aitork 409. Zarren zarrez usteldutako goganbearrak eta asmakizunak bidean tril eginik etor balekizkie, nor sasi-iakitunok baino egokiagorik, erabat kendu, zapaldu ta adimenez urtzeko. Zait Plat 125. Soiñez asko eraman bearrean ere, gizon garaitua zegon, bai adimenez bai biotz-ondoz. Onaind ( in Gazt MusIx 146). Espirituz egingo dot otoitz, baita adimenez be. Ker 1 Cor 14, 15 (IBk adimenez; Lç adimenduz). Hitzek, jakina da, badute beste zerbait, adimenez nolazpait besarka daitekeen adieraz gainera, adimenak ikusten ez badu ere bihotzak uki dezakeena: beren giroa, usaina, lurrina eta sentimen kutsua. MIH 348.
    azpisarrera-10
    ADIMENEZKO. Racional.
    Ba-da enegan adimenezko nor ori, eta nor onek artu dezake zuzendaritza, nai baldin badu, gure egiñak lege nagusi edo prinzipio batzuen araura zuzentzeko. Vill Jaink 75.
    azpisarrera-11
    ADIMEN GABEKO, ADIMEN BAKO. a) Falto de entendimiento.
    Ni, adimenbakoa izan nintzan, aregaz adiskidetasuna artu nebanean. Echta Jos 176. Buru-bakotzat daukazuezan orreri ipuintxo au irakurten badeutsazue, zer gura dozue posture, ezin dozuela geiago esan eurekaitik adimen bakoak direanik! Bilbao IpuiB 73s. (BeraLzM; adimen bageko A Gram 380). Irracional.
    Adimen gabeko abereekin berdindu zan eta oien pare biurtu zan. Vill Jaink 153.
    b) Inocente (ref. a niños).
    Adimenbako Deunak. AG 1009. Orra umetxo bi, oso zintzoak eta adimen bakoak zerua goian da lurra ta itxasoa beian baño besterik ikusten ezebenak. Echta Jos 67.

    adimen

    adimen
    << adigaitz 0 / 0 adimendun >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper