Harremana

    OEH - Bilaketa

    6167 emaitza mA bilaketarentzat

    Sarrera buruan (0)

    Emaitzarik ez


    Sarrera osoan (500)

    Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    abere.
    tradizioa
    Tr. La forma abre es general en textos labortanos clásicos y navarros peninsulares. En labortano moderno se emplea tanto abere como abre. En DFrec hay 75 ejs. de abere.
    Onom.: Don Pere Auerea mercader franc de Pampalona. (1310). Arzam 84.
    sense-1
    1. (gral.; Lcc, Lar, Lecl, Añ, Izt 55r, VocBN , Gèze, VocB), abre (AN, Sal, R; SP, Urt I 134, Ht VocGr 333, Lar, Añ (AN), Izt 55r, Arch VocGr 188), abera (V-gip), able (Hb). Ref.: A (abere , abre); Lh; Lrq /abee/; AtSac 50; Etxba Eib (abera).
    Mamífero mayor doméstico, especialmente el destinado al trabajo o a la producción de carne. "Bestia" Lcc. "Apacentar ganado, abereak kanpura atera" Ib. (v. tbn. s.v. cabestrar). "Pardo animal, abere urdin" Ib. "Cerdas de bestia, aberean zerdak" Ib. "Carga de bestia, aberean kargea" Ib. "Bestia o ganado" Ech 35r. "Bête de charge" SP. "Bestia", "pécora, ganado lanar", "res, cabeza de ganado" Lar. "Ganado mayor" Lar y Añ. "Nom qui s'applique indifféremment aux bêtes chevalines, asines et à celles à cornes" VocBN. "Animal, bête, bétail" Gèze. "Algunos reducen su significación al ganado caballar (G) [v. infra], otros al vacuno (AN)" A. "Abera, ganado, especies domesticadas. Aunque recesivo, aparece corrientemente en abergorrixa, abeletxia, aberatsa, aberastasuna. En su lugar se ha generalizado la voz romance: ganaua" Etxba Eib.
    Cf. Arzam 84 (1520):"Des bestiaux qui sont donnes pour 'Abel Haxacarri'.
    Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.
    Abrén bazkatzen. Lç Lc 17, 7 (He abre bazkatzen, Dv abere alhatzen). Eta berak hunetarik edan baitu, eta haren haurrék, eta haren abrék? Lç Io 4, 12 (LE arsaldoek). Izpizatzen det aita ez ama dirudian abereaz. "Reniego de la bestia que a su padre ni madre parece". RS 370. Anre gaistoak, abereok jan bear dine. (Pamplona, 1598). ReinEusk2 134. Abreek berotu zuten / bere hatsez haurtxoa. EZ Noel 52. Ez lizateke erhokeria kargarik pisuena abrerik flakoenari emaitea? Ax 180 (V 121). Ditxa duianak albera, / Eztuianak begira / edo / ditxa duianak abere / eztuianak ez batere. Saug 97. Ditxa duenak alga eta abere, eztuenak ez lasto ere. "Celui qui a bonheur à fourrage et bétail". O Pr 114. Ehizi eta bai abre, / Nihon diren guztiak. Hm 94 (cf. Dv Dan 3, 81 basabere eta azienda guziek). Beldurrez fazoin berian yeien [sic] aberiak [idiak, behiak, ardiak] gertha daitezen. Mong 586. Zure abereak nondik baitue otea bastimentua. LasBer 574. Sein eder bat jaio jakula abere biren artean. Acto 416. Gizon-emakume, abere, egazti, ta pisti guziak ito ziran ugolde artan. Ub 13. Hil araz zatzu gizon, emazteki, haur, abere, hitz batez, guziak. Lg I 271 (264 abre).
    (s. XIX). Izarrak, aberiak, egaztiak, arrainak ta lur gainian dakuskuzan piztia mueta guztiak. CatElg 16r. Abere edo ganadu bategaz egin dan pekatuba. Mg CO 145. Enzunaz Txakur, Otso, Aizeri, Ollar, Abere, Lau oñeko ta Egaztien itzketa alkarren artekoak. VMg IX. Aska batean abere artean ezarria. Gco II 28. Zenbat abere, egazti, arrain ta pistija. JJMg BasEsc 29. Begira, idi, bei eta beste edozeñ abere tatxadun saldu dezun tatxarik ezpalu bezala? AA II 184. Betelengo abren askan. Dh 48. Dabil gatx edo enfermedade andi bat abere edo animalijetan, ateraten dau errijak meza bat. Astar II 213s. Saldua da abere bat bezala, [...] estekatua ohoin bat bezala. Jaur 152s. Azienda beltza esaten zaion aberea. Izt C 167. Abereai edaten emateko toki eroso bat. Ib. 85. Abre bat bada alhan gure phentzeetan. Gy 273. Lurrak landu eta abereak larreatuaz bizimodua ateratzen asi ziran. Lard 14. Kutxan egondako abere, pisti eta egaztiak. Ib. 10. Abere eta lur-gañean dabiltzan beste bizikari guziak. Ib. 1 (podría corresponder a la 2.ª acepción). Iñor mugan sartzen bazan, naiz gizona, naiz aberea, ilda geratuko zala. Ib. 77 (podría corresponder a la 2.ª acepción). Lur gizenek abrea laster gizenduko; / abrek bethi lurrari urin egorriko. Hb Esk 189. Ongarri izatekotzat, behar da abere, eta abere izatekotzat, behar da bazka. Dv Dial 45s (It elea, Ur ganadua, Ip hazienda). Aberiak eri direnian hun da barrükiaren xuritzia. Ip Dial 80. Animalia guziak eta abereak, bedeikatu ezazute Jauna (G). "Omnes bestiae et pecora". CantTP 25 ((V) pistija guztijak eta aberiak, (L) animale guziak eta abereak, (S) animal güziak eta aberiak, (R) animale guziak eta abriak). Dala arraiñak, dala txoriak, / abereak zeiñ pistiak. AB AmaE 57 (v. tbn. 355). Oilo, abre gizenak / Jendeak laborarien / Eskutik ditu denak. Zby RIEV 1909, 108. Abere edo azienda zain zagolarik bere kideko lagun batzuekin. Jnn SBi 59. Zakur eta otso, idi eta behi, lapin eta erbi eta bertze azinda eta abere, eta ihizi errabi-arazi zituen. HU Aurp 76. Abereak uztarturik. HU Zez 71. Abere asko eukezan: artalde andiak. Ag AL 41. Euren abereak (idi ta beiak) [...] sendoago asteko. Ezale 1897, 15a. [Seigarren egunean] lurreko abere eta patariak. Itz Azald 28 (v. tbn. Berb II 60 abere ta patariak).
    (s. XX). Abere asko daukadaz: zezen, bei, ardi, auntz da zaldi. Echta Jos 307. Azkenez, abere enda guzitarikoak arkitzen dire, abeltxe, abelgorri, mando ta bertze zamari aunitz. Bera EEs 1915, 227. Abria da nekazaritzian ondopea (Sal). Garral EEs 1925, 21. Erreka, zugatz, bedar, lora, abere, pizti, arrain, egazti [...]. Kk Ab II 113. Uztarpeko abere baten ume dan [astokoa]. Ir YKBiz 374. [Lurra] lantzeko bear diran abere ta tramankuluak. Eguzk GizAuz 122. Erriko abere guziai [...] zintzarriak kendu. Etxde JJ 171. Ganadu-peria zan. Gizona ta aberea asko bildu zan. Anab Poli 133. Arakin eta eiztariak [...] gutxietsi egiten zituzten, abereak, piztiak eta egaztiak il egiten dituztelako. Zait Plat 53. Etxe barruko lanetan [...] aberiak gobernetan. BEnb NereA 139. Uztak eta abereak zaitzen. Ibiñ Virgil 114. [Bere astoari] abere otxanagoa bait-zerizkion. Berron Kijote 68. Basetxe bateko abereak. MEIG I 175.
    v. tbn. Añ EL2 106. Ur MarIl 96. Bv AsL 85. Arb Igand 69. A Ardi 29. Barb Sup 50. Ill Testim 14. GMant Goi 43. Ox 68. Tx B 175. Otx 98. ABar Goi 42. TAg Uzt 241. EA OlBe 82. Lf Murtuts 15. Munita 132. Lek SClar 140. Erkiag BatB 56. Basarri 114. BasoM 14.
    (Como primer miembro de comp.).
    Abere arranen dulun-duluna. Ag G 3. Ikhusiren düzü orano han abel herroka bat ederra, "Petarian" tratü egitekotan sartzen giren abeltegietan. Eskual 14-8-1908 (ap. DRA). Abere pare batek edo biek, buztarturik [...]. JE Ber 18. Aurkituko eutsan erremedioa beorraren antzutasunari. Iruñen beintzat egongo zan abere-kontuan jakitunen bat. Bilbao IpuiB 116. [Ganadu-perian] abere-usaia aundia. Anab Poli 133.
    (G, S; Lar, Añ, Foix), abre (AN, B, Sal, R; Añ (AN), VocB). Ref.: Bon-Ond 142; VocPir 363; A; Lh; Iz To, Ulz (ábria); ContR 516 (abre); AEF 1960 59; BU Arano; EAEL 81; Izeta BHizt (abre). (Ref. específicamente al ganado caballar). "Jumento, bestia de carga" Lar. "Cabalgadura, (c.) zamaria, aberea; (AN) abrea" Añ. "Cheval" Foix. "El animal caballar o asnal" Iz To. "Aberea o ganado caballar. Al ganado caballar llaman aberea, aunque actualmente se va introduciendo la costumbre de llamarle kaballerie (G-goi)" AEF 1960, 59. "Es solamente ganado mular. No el vacuno ni el asnal" BU Arano. "Abre gañean etorri naiz" Izeta BHizt. Cf. VocNav: "Averíos o abríos: nombre que dan a las caballerías de labor (Ribera)". v. infra ABERE ZAMARI.
    Tr. No hay testimonios en vizcaíno.
    [Samaritanoak] ezarririk [gizona] bere abrearen gainean, eraman zezan ostaleriara. "Sur la bête". Lç Lc 10, 34 (Dv aberearen gainean, He abrearen gaiñean; TB zaldiaren gainean). Eramazu ene abrea establiora. "Menez mon cheval à l'étable". Volt 157. Ezin suportazaket abres ioatea. "Je ne puis supporter le chevaucher". Ib. 205. Nausiaren begiak gizentzen du abrea. "Le cheval". Ib. 165. Bein nebilelaik nere abrean ziudadea barna. LE-Ir. Zamaltxar eurori bezalakoa dakarrak abre ori. (Elorz, 1671). ReinEusk2 170. Zoielaik abrean, abre gañean. Ib. Abade yaun bat iduri, / Dioan abre gaiñean / Morgarik handienean. Gy 200. Kapitan biri agindu zien, bere-bereala prestatu zitzatela [...] irurogeita amar [soldadu] zaldizko [...] eta abere bat San Pablorentzat. Lard 524s. Aberen ferrak. HerVal 199. Izia aberer. Ib. 205. Aberea bakardegi edo monasterioan utzi zuen; [...] ezpata eta doga [...] elizako pillare batean ixegi zituen. Aran SIgn 20. [Samariarrak] artu zuen abere gañean, ostatu batera eraman zuen ta artaz ardura izan zuen. Ir YKBiz 267. Abere-gaiñetik jeitxi ziran Don Kijote ta Santxo, eta, astoa ta Rozinante beren gisa ango belar-bazka ugaritan utzita [...]. "Apeáronse". Berron Kijote 163. Abere-gaiñera igo ziran ta azkar-azkar ibilli ziran. "Subieron luego a caballo". Ib. 121. Eta, biok nor bere abere-gaiñean egokitu ziranean, bentako ate-ondora joan-ta [...]. "Ya que estuvieron los dos a caballo" Ib. 189s.
    sense-2
    2. (Lar, Añ, Gèze, Dv, H), abre (R-is ap. Iz R 401 ; SP, Urt I 198, Lar, Añ, H) Animal (opuesto a menudo a 'ave' y 'pez' o, como irracional, a 'hombre', etc.). "Animal, animalia, aberea" Lar. "Alimaña, todo bruto o animal" Ib. (v. tbn. s.v. cordilo). "Acosar, perseguir fieras, abereak larritu" Ib. "Animal, bestia" Añ. "Animal, bête" Dv. "Bête en général" H. "Abre bat, un animal (R-is)" Iz R 401. v. larrabere, ITSAS-ABERE, ZEBRA-ABERE... Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. Lo hallamos opuesto a 'ave' o 'pez' en Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Añibarro, Aguirre de Asteasu, V. Moguel, Astarloa, Arrese Beitia, Zalduby, JanEd, G. Manterola, Zerbitzari y Orixe.
    Naturalki abre brutalek bezala ezagutzen dituzten gauza guzietan korrunpitzen dirade. "Bêtes brutes". Lç Iudae 1, 10 (Dv, Ol, Ker, IBk abere; He bestia mutu, TB animale, IBe animali). Haragi guzia ezta haragi ber bat: baina berze da gizonén haragia, eta berze, abren haragia: eta berze arrainena, eta berze xoriena. "Des bêtes". Lç 1 Cor 15, 39. (Dv, Or QA 200 abereena, IBk, IBe aberearena; He bestiena, TB animalena). Bildur bat da abereetan ta asko gizonetan. "Un miedo hay en los animales y muchos en los hombres". RS 391. Mendi gorak higituren dire eta nabeak, / Eta abreek dituzte largaturen lezeak. EZ Man I 80. Arrañak ere iauzi / ziren paguz urean: / abreak basoan eta / egaztiñak airean. EZ Noel 54. Halaber abre adimendugabek ere, arrazoinekin erran ahal diazaiote: Hiregatik gu dilubio handi hartan [...] hondatu eta itho ginituan. Ax 568 (V 363). Haragizko atseginen elkharganamendua da abreek ohi duten pitztura eta elkharganagarri bat, gizonen artean adiskidetasunaren izena geiago merezi eztukeiena. SP Phil 283. Gizona hiltzen den bezala, aberiak ere hiltzen dira. Tt Onsa 143s. Abretarik, edo animalietarik batek-ere eztu mintzorik baizik gizonak. ES 381. Bada eman ziotzaten izenak bestiaki abre guziei eta zeruetako hegastiñei eta larreko bestia guziei. "Cuncta animantia". Urt Gen 2, 20 (BiblE abere guztiei, zeruko hegaztiei eta piztiei). Zein andia zan zeure gozoa / Munduan iñok eztaki / Abereak bere sentietan dabe / zenzun bageak izanik. Urqz 79. Ikhusten ditutzunean arbolak, landareak, loreak, eta bertze hunelako gauzak; [...] Abereak ikhustean [...]. He Gudu 129s. Zein da gizona, [...] negar egingo ez leukeana? ez lizateke gizona, bai abere, bai zenbor, bai arkaitzen bat. Lar SermAzc 55. Ta ni lurreko ar edo arrastakako abere au onra orretaraino igo nai nazu? Cb Eg II 20. Gure ira, edo abere ondo ezigabe beti gerengan deguna. Ib. 163. Noe bere iru seme-errañekin ta abereakin kutx-ontzian sartu zaneko. Ub 13. Lurrean lau-oinka dabiltzan abere edo animalietatik, ta aidean egatzen diran egaztietatik pare bana. Ib. 16.
    ( s. XIX.) Daramagun bizitzeari behatu, ta erran liteke gure arima eztela gurea, gure etsairik handienarena dela, abre baten arima dela. Dh 206. [Suzko ibai batek] erreko dituz gizonak, abereak, landarak. Añ EL1 39. Mendiren baten ill, ta abere ta egaztien janaritzat bera antxe geratutea. Añ LoraS 128. Birtutearen nekeagatik damu balu jaio izana; Kristau izatea; edo deseatuko balu abere izatea. Gco II 74. Animali, abere eta pistia mota guzien artean. Gco I 438. Eta esan diteke, abere, eta zentzugabeko animalia guziak baño zentzugabeago egiñ zala gizona gai onetan. AA II 130. Deitzen die mendiai, arbolai, abereai ta egaztiai. AA III 338. Geldi, geldi, dio Leoiak. Naiz ni Abere guzien Buru ta Nagusia. VMg 7. Lurreko abere ta goietako egaztiak. Ib. 49. Eziten dira abererik uzubenak, leoe, katamotz, arz, otso eta arranuak. Astar II 195. Aingeru, gizon, abere, txori, eta arrainai jaten emoten deutsena. Ib. 248. Abere zenzun bagak. Ib. 88. Eta ikhusi nuen itsasotik igaiten abre bat zazpi buru eta hamar adar zituena. TB Apoc 13, 1. (Ker abere; Lç, He bestia, Dv basabere, Ur pisti, Ol bidutzi, IBk, IBe piztia). Millaka, diotenez, dira abereak, bizitzen diradenak lur-pean sarturik. It Fab 118. Auxe berau jazoten da sugiakaz, mixarrakaz ta beste abere askogaz. Ur Dial 29s ((Ip abere) (It, Dv animali(a))). Estai haltoko abre hunen ibill-aira torpeaz. Gy 124 (ref. a un elefante). Gizona ez da abere. [...] Badu arima bat. Hb Egia 3. Danak, kristau ta abere, [...] gizarajua dute / ibiltzen burlaka. Bil 132 (v. tbn. kristau ta abere en NEtx LBB 96, abere ta kristauak en Or Eus 130, abere ta kristiñauak en Erkiag BatB 111). [Basauntza] Jenobebaren aurrean geratu zan. Abere hura ikusita Jenobeba zerbait izutu zan. Arr GB 44. Mundu guztira sare onexek / Bota nai doguz, / Arraiñ ta abere dan-danak artu / Dagiezan. AB AmaE 129. Abre, xori, arrain, ibai, / mendi, zelhai, ibarrak. Zby RIEV 1908, 203.
    ( s. XX.) Itxasgizonaren zirikadea ezeban Indianoak ulertu. Aberea zer zan ezekian. Animalia esango eukean berak eta. Ag Kr 101. Ziur zan ardia il eban aberea, sasi-zuloan barruan egongo zana ardiaren burua jaten. Echta Jos 246. Guzti-guztiok entzun / Jainkoaren lanak; / abere ta egazti / edari ta janak. JanEd II 110. Ur-ttantta baten dakusguzan izakari guztiak, igikorrak izanda ere, eztira oro abereak. Bähr EEs 1922, 109. Abere zikina da zakurra. JE Med 42. Bizi diren guziak, jende, abere ala landare, oro zelula paketa batzu dira. Ib. 18. Badira bizkitartean abere batzu hain ttipiak non zelula bakar batez baitute hek egina beren gorputza. Ib. 19. Irrits heier dagon gizona aberearen heinetik ez da hanbat goititzen. JE Bur 97. Ez dute esaten abere ta pistien artean muxarra dala lotiena? A Ardi 30. Ainbat egazti mueta, ainbat arrain, abere, zomorro eta pizti ugari, ugari. GMant Goi 21. Sugea zan abere guztietan maltzurrena. Inza Azalp 46. [Umeak] zumel zorrotzagaz abere bati begijak ataraten eutsozanian. Altuna 95. Erregeren deiari abreak oro gor; / Hartz, azeri, basurde, otso, basa behor. Ox 130. Ez baitugu arima bizirik ikusten, ez jende ez abre. JE Ber 40 (102 jende ala abere). Ludian zer oro ba-da edertzale --arria, zuaitza, aberea-- nola ez bide-litzake gizona? Ldi IL 125. Beñola, aberiak berba egitten eben aldijan [...]. Otx 57. Zenbait abere arrapatzeko eiztari askok alkar-artzen zuten. JMB ELG 41. Baita bear-bada abere edo totem-agurtzak ere. Ib. 50. Gizona adimendun, errazoedun aberea da-ta. Eguzk GizAuz 96. Bularretan sar bekizkit itsas-ibaien uhainak / Abre guzien orroak, marrumak eta mahukak. Iratz 137. Irribarrez diardutso, / landako loreak [...] Lurreko abereak / bere mesedean / jaio ta arrazkero / dagoz ardurean. Balad 204. Lurrean eta airetan bizi ziren gizon, abere eta hegaztin guziak itho ziren. Zerb IxtS 13s. Itsas-arrainen, zeruko egaztien, abere guzien, [...] narrazti guzien gain. Or Aitork 406. Psukhê hori ez dela ekaiaren gain-fenomenu bat abere eta gizakentearentzat. Mde Pr 351. Batzuk egin gaituzak gizon; beste batzuk abere. Bilbao IpuiB 20. Mundu guziko landare ta abere danak. MAtx Gazt 17. An yoiazan okerron arriak abere otzanaren kontra. Txakur gaztetxuak [...]. Erkiag BatB 58. [Gizona] abere erlijioso bat dela. Vill Jaink 24. Landareak, abereak, adimendun izakiak. Ib. 36. Gizona, abere guztietan txarrena [...] dela diote. Ib. 64. Lakoiña (lynx) Aprikako aberea duzu. Ibiñ Virgil 57n. Jainkoak gure lur ontako abereak egin zituanean [...]. NEtx LBB 129. Abereak bere maskorra eratzen duen bezela. "A la manera del animal que segrega su concha". MEIG IX 136. (en colab. con NEtx)
    v. tbn. Lg II 186. Egiat 237. Arch Fab 89. JAIraz Bizia 42. Herr 7-8-1959 (ap. DRA, s.v. adardun). Zait Plat 49. Anab Aprika 75. JEtchep 56. Arti MaldanB 195. Alzola Atalak 48.
    azpiadiera-2.1
    (Como primer miembro de comp.).
    Gure arrazoinezko arima egiten baita animalia eta abre-arima. SP Phil 413 (He 416 egiten baita bestienaren pare). Orano berak aberetürik hanitz abere künteren üdüriak adoratzen zütien. Bp I 84. Abere kontuak ondo ezagunak dira gure baserri ta mendietan. VMg 89. Zeru zurikatuaren aurrean, garbiro, abere itzal bat agiri zan: otsoa! Ag G 154. Iñok baño lenago ikusiko zuan [...] lokatz bigunetako abere oñatza, bide ondotik joan ziran eperren aztarna. Ib. 2. Toki izenentzat abere izenak bitxi zitzaidan eta zaizkit. FIr 166. Onelakoen iritziz, abere-irudia (gogoa, berak diotenez) aztikeriz menperatu ezkero, bereala menperatu lezake eiztariak abere berbera ere. JMB ELG 49s. Aztarna-tokietan billatu izan ditugun abere-ezurrak. Ib. 38. Abere izenak. Ib. 67. Iñoiz abere-itxuran edo abereen soiñ-atalak dituala [...] agertzen emen da. Ib. 51. Abere-ortz zulodunak. Ib. 46. Farregin zuen basaki, eta [...] alde guzietatik aranotsak (oihartzunak) sortu zituen haren farreak, abere irri urrundikoak. Mde Pr 151. Bideak / burdi-marraz eta / abere-apatxen oiñazez [...] ustelduta dagoz. Gand Elorri 198. Abere-mallatik giza-mallara. MAtx Gazt 58. [Gizona] apurka-apurka [...] abere-oiturak utziaz dijoa. Vill Jaink 179.
    azpiadiera-2.2
    (Como segundo término de comparación, como representación de la irracionalidad, brutalidad...; cf. infra (3) ejs. de abereak baino abereago en Cardaberaz, Añibarro y Duvoisin). "Abre gisa <guiça>, à la façon des bêtes, brutalement" SP.
    [Iainkoaren ezagutzea] gabetarik dohakabeago baita gure kondizionea ezen ez abre brutalena. Lç Ins B, 8r. Ezpaita orduan abrea baiño gehiago arrazoiñaz baliatzen. Ax 407 (V 265). Hala dabillanak, ezpaitu abreak baiño gehiago ethorkizunera behatzen. Ib. 390 (V 255). Eta hordikeria dela kausa galdurik dagoenian, ordian ezta propi lurraren eta lurreko gauzen baizik aberen pare. Tt Arima 63s. Abreen pareko bizitze batez desohora dezagun. Mih 6. Indio txit desonesto abereen gisa bizi ziranen artean. Cb Eg II 181. Abereen gisako libertade eragabeak. Ib. 42. Ori modu onean egin bear da ta ez abereen gisa. Cb Eg III 370. Zer aterako dogu egiteaz gauzak animalia edo abereak legez? Añ LoraS 178. Abereen antzera bizi garealako asko, zenzun baga. Ib. 128s. Bere juizioa bere borondatez galtzen du, eta aberen pareko edo antzeko egiten da. Gco II 59. [Guraso] asko arkituko dira guziz jakinezak, zabarrak, eta sasiko abereak bezala bizi diranak. AA I 489. Zenzurik ez duen abereak bezala bizitzeko? Ib. 489. Asko ezkontzen dira abereak bezala, edo beren gura asetzea baizik billatzen ez duela. Ib. 602. Asko dira abereak baño prestaera geiago egiten ez duenak. Ib. 564. Zerori abererik zikiñena bezala bizi bazera. Ib. 600. Gorputz eder ura bertatik geratu zan abereen antzeko egiñik. AA III 614. Au da, neure kristinaubak, egun oneetako jakitun barrijen egikizun nausija; sazerdotetzia galdutia, ta guztiak aberen gisaan bizi izatia. fB Ic III 307. Baña gizonak ere abereen gisa, / begiak itsuturik munduan gabiltza. It Fab 259. Ez dute bizi nahi abren arabera, / Yainko ganik dutela sinhesten ethorki. Hb Esk 89. Ja abereen arauko libertate barraiatuak goan eta akhabatu dira hiretzat. Dv LEd 86. Yainkoa khenduz geroz, etziteken deus on edo gaxto. [...] Abereak bezala zitezken ethorkian, bizian eta akhabantzan. Hb Egia 10. Adimendugabeko abere batzu iduri [...] ezagutzen ez dituzten gauzen kontra burhoka hariz. Dv 2 Petr 2, 12 (Lç animal brutal). Abereak baño askoz geiago dan gizonak [...]. Eguzk GizAuz 92. Aberen pare gizona triste lur beltzari so dabila. Iratz 72. Geienean edan-edan eginda etorri oi zen, abereak bezelatsu etxera bideko senaz. Etxde JJ 32. Eta ez ote diat abereak baiño geiago balio? Ib. 127. Abereak bezala beren sabela asebete oi zuten erritar arruntek. Zait Plat 30. Aberearen pare laiteke gizona, / ukatzen baginio gure esker ona. Xa Odol 307.
    azpiadiera-2.3
    (En las exprs. abere bat eginda... 'hecho un animal, un bruto', abere bihurtu 'hacerse un bruto, un animal'...).
    Alan aurkituten da arimia abere bat eginda gauza on guztietarako atzeratuba. Mg CO 108. Gure siniste onak erakusten diguna, eta abere biurtu ez diranak aitortzen duena. AA II 129. [Gizona] biurtu zala abere edo astoen anzeko. Ib. 130. Adoratutzen zuten oiek iguzkia [...]. Beren Jaungoiko onaz / betiko azturik, / bizi ziran abere / batzuek egiñik. It Fab 229.
    azpiadiera-2.3.1
    Amorruz eta asarrez beterik, [...] abere-abere bat egindda bigurtu zan etxera. Markolbek semia ain amorraturik eta itxura ain gogorretan etorten ikustian [...]. Otx 134.
    sense-3
    3. (L, BN, S ap. Lh ; Lcc, Lar, Añ, Dv, H), abre (SP, Añ (AN), Lecl). (Adj.). Bruto, animal. "Bruta cosa, gauza aberea" Lcc. "(Es un) animal, es un salvaje, abere bat da, animalia da" Lar. "Alarbe, bárbaro, bestial" Ib. "Bruto" Añ. "Brute, brutal" Dv. "Según Landerretche, en L, inculto, que no tiene cultivo ni labor, y fig. el individuo de modales rústicos o de corta instrucción" DRA. v. 2 abereki. .
    Hordia, ardankoia, abre da, ezta gizon. Ax 407 (V 265). Non zan nere fedea ta legea? Abereak baño abereago egin naiz. Cb Eg II 15 (Dv LEd 42 abereak baino abereago). Nor da gizon aski seindimendu gabia, eta aberia [...] oro utzirik Prinziaren Seme hura lagunduko berere eztiena? AR 167. O abereak baño bere abereagoak! O itsutasuna! Añ EL1 86. Abererik zikiñenak baño abereago biurtzen diranak. AA III 607. Gaixo emaztekia, bere gizon abrearen eskuetan zerbeit jasan duke. Prop 1891, 74. Baña zuek eurak baño abereagoaak ta otsoagoaak, deslai daukazuez zeuen semealabatxu errukigarriaak. Itz Berb II 66. Eleizari ainbeste negar eragindako abere au gudarozte baten iges zijoala izungura (pantano) baten ondatu zan zaldi ta guzi. J. M. Tolosa EEs 1913, 179. Etsai abreak, lagun galduak, Jesusek ditu ikhusten, / Erhoen oihu, irri zikhinak Jesusek ditu entzuten. Ox 79. Aski hola, gizon abrea, aita baten, ama baten bihotzminaz hoin guti axolatu gizon abrea! Barb Piar I 241s. Ilko geranik oartu nai ez, / txarkeriz minduta gaude, / burtzoro gera, lezetar, itxu, / geon kaltez aiñ abere. EA OlBe 99. Bazaukan [Matalasek] eskualdun egoiteko xede zin bat, nahikari abre bat. Lf Murtuts 51. Mutilla bazera, izan gizon, ez abere, neskarekin. MAtx Gazt 35. Ageri baitzen zer zen Anton hori... Gizon abre.Ene alaba, jauna, horri emaitea, bildots bat otsoari emaitea zen. Larz Senper 86. Ai! ziek gizun abriak / jin beitzide gure gana. 'Bande de sauvages'. Casve SGrazi 82.
    azpiadiera-3.1
    [Adierazi zure lagunari] zurekin ibilli nai balin badu, izateko errespeto. Ez dedilla abere-koxkor izan. Ez dezula lotsa-galduen bearrik. MAtx Gazt 69.
    azpiadiera-3.2
    (Empleado como insulto).
    Aberea, lenago dakarzu jupoea alkandorea baño. "Majadero". Mic 12r.
    azpiadiera-3.3
    [Uhinari] sabela ethentzen zitzaion, hausten gerruntze konkortua, mustupiltzen bere aurpegi oiesa, burbutzika zartatzen bere soin aberea. JE Ber 79.
    azpisarrera-1
    ABERE ADAR-BAKOITZ (Lar (bakotx), A). "Abada o rinoceronte" Lar. "Monocerote, monoceronte, abere adar bakotxa" Ib. "Abere adar-bakotxa, -bakoitza, rinoceronte" A.
    azpisarrera-2
    ABERE ADARDUN. "Armentinus, abrelarriena, bestialarriena, abreadardunéna" Urt II 333.
    azpisarrera-3
    ABERE-ALDE. "Rebaño de ganado, atajo de bestias (L; Darric)" DRA. v. abere-talde.
    azpisarrera-4
    ABERE-ALDIN. Valor de la producción ganadera.
    Batzaldi-saritako ezarriko dute [...] zenbatzako abere aldinaren euneko iru. "El tres por ciento de la riqueza imponible". (1920) ForuAG 333.
    azpisarrera-5
    ABERE HANDI. Ganado mayor.
    Zein da abere motik onena nekazarientzat? --Toki zelaietan abere aundia eta desberdiñetan txikia. "Ganado grande". It Dial 92 (Ur abere andija, Dv, Ip abere handia).
    azpisarrera-6
    ABERE-ANIMALIA.
    Eskuz, zeugaz, zeure artekoakaz eta besteakaz, edo abere-animaliakaz [...] gustu loi txarra artzen dala. Añ EL1.
    azpisarrera-7
    ABERE APAL, ABELAPAL.
    Animal manso.
    Askatxo baten / lasto gañean / zakustan aurroi / dar-darka, /abelapalak euren arnasaz / berotzen zaunoi. GMant Goi 46.
    azpisarrera-8
    ABERE-ASKA, ABEL ASKA. Pesebre. "Aberaska, auge, crêche, mangeoire" Hb.
    Belen Urian abere askan / Daguan ume billosa. Enb 94. Abel-aska dau errege-aulki, / Asto-idien arnasea. Olerti 1961, 53.
    azpisarrera-9
    ABERE-ATERPE. Establo.
    Zuk, Josep, bazinakien / Haur horren ethorkia: / Arrotz leihorrik gabeen / Abere atherbia. Zby RIEV 1908, 410.
    azpisarrera-10
    ABERE-HAZKUNTZA. Cría de ganado.
    Bizkaitar eta Gipuzkoar andana bat Washingtoneko mendietan abere hazkuntzatik ontsa heltzen omen dira. JE Bur 205.
    azpisarrera-11
    ABEL-AZOKA. Feria de ganado.
    Abelazoka (ganadu-feria) ederki ornitu ta gertaturiko batek [...]. A LEItz 6.
    azpisarrera-12
    ABERE-AZPI, ABERE-AZPIKO. Cama del ganado. "Litière" Lh. v. azpi (3).
    Laborariak nagikeriaz uzten ditu abere-azpiak, aski maiz atheratu gabe. Ez-axolakeriaz uzten ditu idiak eta behiak zikhinpean. Dv Lab 125s (v. tbn. 160s). Hiratzea estaltzen da berriz abere azpikoaz, zeinari ematen baitzaio, lehen erran den bezala, menaslora-uretik; eta hola-hola, hiratzea eta ongarria aldizkatuz, egiten da samatsa. Ib. 161.
    azpisarrerakoSense-12.1
    "Fumier" Hb.
    azpisarrera-13
    ABEL-AZTARNA. Vestigio de animal.
    Tresna oek eta beren lur-mallan arkitu izan diran abelaztarnak, orduko gizonen biziera eizetikakoa zala ondo adirazten digute. JMB ELG 15s.
    azpisarrera-14
    ABEL-HAZTE. Ganadería.
    Abelaztia edo ganaderija aberastasun andija ixango da. (1917). ForuAB 89. Abelazte ori biderik onenetatik erabilli biar da. Ib. 89.
    azpisarrera-15
    ABERE-BARBER. Veterinario. v. ABERE-SENDATZAILE.
    Ez-bazare gai haren [aberearen] sendatzeko, deith zazu abere-barbera. Dv Lab 228.
    azpisarrera-16
    ABERE BASA (Lh), ABERE BASATI (Izt 20v, VocCB ), ABERE BASOTIAR. Animal salvaje. "Abere basatiak, animales bravos, salvajes" VocCB. "Bête fauve" Lh. v. basabere.
    Juduak izango dira orreek, deabruak, abere basotiarrak. Lar SermAzc 55. Abere basati edo lar-abreak. Izt C 191. Basoetan edo lurpeetan, abere basatien gisan bizi ziran. Lard 388. Abere basa batek baino gehiago ez zuen Jainkoaren beldurrik. Arb Igand 55s. Zer ditake haurkeria handiagorik, abere basa bat gizon batekin borroka ikustea baino? HU Zez 77. Abere basatiren bat usterik ezean agertzen bazaio. Ag G 152. Ez gaituk abere basak, / Ihiztariak har diten / Ihizirik hilen duten... Ox 56. Abere basatia kaiolako burnien aurka bezela. Goen Y 1934, 351.
    azpisarrera-17
    ABEL-BATZA.
    Abel-batzak eraldu eta aberien osasunaren ardurea artzeko gogua be bai-dauko. "Concursos de ganadería". (1917) ForuAB 89. Abel-batz orretan lanik onuratzubenak egin dabezanai [...] sarijak emon. Ib. 91.
    azpisarrera-18
    ABERE-BATZALDI. Concurso de ganado.
    Aiuntamentu batzuk eraru zituzten , igaz, abere-batzaldiak beren errietan. (1919). ForuAG 297.
    azpisarrera-19
    ABERE-BAZKA, ABEL-BAZKA (L, BN, S). Ref.: Lh; Lrq (abere). "Pacage" Lh.
    Zuaitzak egiten ditu abere-bazkak. Munita 16. Belardi urdin eta abere-bazkarik ere ez. Ib. 35.
    azpisarrera-20
    ABEL-BAZKAGIA (L, BN, S). Ref.: Lh; Lrq (abere). "Pâturage" Lh.
    azpisarrera-21
    ABERE-BELAR. "Abre belharra, foin" SP.
    Ez fida eta ez perma kanabera haizetsuaren gainean, zeren haragi guzia abre belharra da, eta haren loria guzia belhar lorea bezala eroriko da. SP Imit II 7, 2 (Ch belharraren pare da).
    azpisarrera-22
    ABERE BELAUN-FLAKO. "Aloja, abrebelhaunflákoa" Urt I 535.
    azpisarrera-23
    ABERE-BELDUR.
    Artzaiak beren artaldeekin al dan kalterik txikiena egin bear diote [zuaitzari]. Iturri-bideak zabal; itxiturik bear bada, ondo itxi; landareak abere-bildurretik atera diranean, kendu itxiturak . Munita 129.
    azpisarrera-24
    ABERE BELTZ (Lh). a) Ganado porcino. "Bête porcine (sanglier, etc.)" Lh.
    Dira abere beltz zikintzatik jaiki eta ondo garbitu baño leenago, berriz zikintzara etxuten diranen gisakoak. Mg CC 172. Lokatzean, abere beltza bezela. Arr May 26. Ez bota ere perlak abere beltzai. Arr Bearg 87.
    b) Ganado caballar.
    Oizon asi ta Elutsetako / zelai-zokoen artean, / abere beltzik, zuririk naiko, / ez du sumatzen arean. "No divisa ganado negro (caballar); sí bastante del blanco (lanar)". Or Eus 328.
    azpisarrera-25
    ABERE BESTIA. "Armentum, arthalde larria, abre, bestia adardun trópela, abrebestia larri, adardun trópela" Urt II 334.
    azpisarrera-26
    ABERE BESTIAKI.
    Badakik nola zerbitzatu audan eta nolako egiñ izan den hire abrebestiákia enekiñ. Urt Gen 30, 29 (Dv eta zure ontasuna zer egin den ene eskuetan, BiblE zenbateraino hazi zaizun abeltaldea niri esker).
    azpisarrera-27
    ABERE-BUZTAN BELAR. v. ABERE-BUZTANKI.
    azpisarrera-28
    ABERE-BUZTANKI. "Asprella, abrebuztankia, abrebuztan belharra" Urt II 435.
    azpisarrera-29
    ABERE-EBASLE. "Quatrero, ladrón de bestias, abrebaslea" Lar.
    azpisarrera-30
    ABEL-EDANGIA. "(S-saug), abreuvoir" Lh.
    azpisarrera-31
    ABERE-ELI. Rebaño. v. 1 eli.
    Abere eliari dagokanaz, berak ematen daben laka bekaldutzen da. 'Por lo que pertenece al reino animal se regula el producto del ganado'. Izt C 173.
    azpisarrera-32
    ABERE-ENDA. Raza de ganado.
    Bizkaian, abere-endai jagokon gustija araupian dago. (1918). ForuaAB 107.
    azpisarrera-33
    ABERE-ERAILKETA. Sacrificio de ganado.
    Abere erailketak eta aragi banaketak ere notin edo bazkun jakiñen esku utziko ditugu. EAEg 13-2-1937, 1054s.
    azpisarrera-34
    ABERE-ERAILTEGI. Matadero.
    Uri-abere-erailtegiko zuzendari izan bitez. EAEg 19-1-1937, 843.
    azpisarrera-35
    ABERE-EREMU. Reino animal.
    Gizona abereekin nahasi, eta gizadia abere-eremuko pizti-mota bat balitz bezala azaldu. Vill Jaink 64.
    azpisarrera-36
    ABERE-ESTALKI, ABEL-ESTALGI (T-L). Manta para cubrir la espalda de los bueyes. "Couverte, couverture [...] de b?uf" T-L. v. marrega, kalainka, saihal
    Hartaz eginen baitituzte oihal arruntenak bai eta ulietarik gerizatzeko idieri udan bizkarretik emaiten deiezten abere-estalgiak. Lf GH 1924, 395.
    azpisarrera-37
    ABERE-EULI. "Asilus, mandulia, uli haundia, ausik úlia, zamari úlia, abreúlia" Urt II 402. v. mandeuli.
    azpisarrera-38
    ABERE-GAITASUN. Condición animal. v. ABERE-IZATE.
    Izakiok geronekin daramakigun aberegaitasunak txarrera eragiten gaitu, baiñan zentzuak garbi darakuskigu onbidea nundik dan. Etxde JJ 210.
    azpisarrera-39
    ABERE GAIZTO. Fiera, alimaña. v. ABERE ZATAR.
    Abere gextoa da gorrotoa. "Mala bestia es la mal querencia". RS 71. Bortxa itzazü abere gaixtuak, erran nahi dit, desirkünte plazeretara enjogi direnak. Mst III 23, 4 (Ch bestia kruel, Ip ihize gaistoak). Otso edo beste abere geiztoren batek esetsi eutsela ardiari. Echta Jos 246. Abere gaizto aragizaleari arpegi emanaz. Ag G 152. Abere gaiztoa da gorrotoa. Eguzk GizAuz 188. Hitzartu zuten hiltzeko eta abere gaixto batzuek jan zutela aitari sinhets-arazteko. Zerb IxtS 25.
    azpisarrera-40
    ABERE GARRAIOKO. "Abere garraiokoak, les bêtes de somme" Hb.
    azpisarrera-41
    ABERE-GINTZA.
    Aberezaintza eta Abere-gintza Saillak. "Industrias Pecuarias". EAEg 17-10-1936, 67.
    azpisarrera-42
    ABERE GISAKO. "Bestial hombre, gizon aberetia, abrearra, aberegisakoa" Lar.
    azpisarrera-43
    ABERE-GOROTZ, ABEL-GOROTZ (S). Ref.: Lh; Lrq (abere). Estiércol de ganado.
    Badakigu herri bateko aintzindari aphal bat, abel gorotz batean, dioenaz, dagokioena izpiritua. Prop 1902, 131. Abere gorotzari kendu lezaioken ezetasuna [...] ona da, ta ukulluetan bildu egin bear da. EEs 1916, 269.
    azpisarrera-44
    ABERE-GRINA. Pasión animal.
    Bere abere-griñari aurka egiteko. Etxde JJ 163 (v. tbn. 210).
    azpisarrera-45
    ABERE-GURDI. Vehículo de tracción animal.
    Abere-gurdi mota guzietakoak. (1921). ForuAG 347. Abere-gurdi jabeak. Ib. 347.
    azpisarrera-46
    ABERE ILEDUN. Ganado lanar. v. ABERE XEHE.
    Oro bat gertatzen da abere illedunarekin. "Ganado lanar". It Dial 71 (Ur lanadun aberiakaz, Dv azienda xurietan, Ip hazienda ilhedünetan).
    azpisarrera-47
    ABERE-HILTEGI (S ap. DRA). Matadero.
    Ardiak eta idiak milaka eta milaka joan zirela abere-hiltegietarat. Zerb IxtS 58. Abere iltegitik, mataderiatik, bei batek iges egin eban. Etxabu Kontu 57.
    azpisarrera-48
    ABERE-HILTOKI (BeraLzM). Matadero.
    Abere-iltoki, azoka ta onen antzeko enparau uri-ardurak. (1918). ForuAB 155 (v. tbn. ForuAG 325). Abere-iltokietako zuzendariei. EAEg 17-10-1936, 68. Abere-iltokiaren orma-ondora joan zan neskatoa. Erkiag BatB 54. Iturri eta aska oien aurrez aurre, abere-iltoki bat dago. "Matadero". Garm EL I 108.
    azpisarrera-49
    ABERE-INDAR. Fuerza bruta, fuerza animal.
    Abere-indarra / (La Fuerza Bruta) / bi ekitalditan. / Benaventek erderaz / idatzi / ta Zaitegi-Ibiñagak euskeraz. EG 1950 (3-4), 11. Esku, beso, gerri ta bizkar-lanak ba dira, abere indarrez egin bearrekoak. Erkiag BatB 150.
    azpisarrera-50
    ABERE ITSU. Animal (ciego). Cf. ABERE MUTU
    Enas ni kriatura zantar ezertako bat; bekatuz kiratstua, abere itsu bat. Añ EL1 156. Eralle, zittal, madari orrek, ez ete dok ikusten euk egiñiko dongakerija, abere itsu andi orrek? Otx 140. Torileko atea zabaldu zuen, abere itsu, adardun eta basatiak arratsaldeko argi bizira irten zuen, ezer ikusi gabe. Arti Ipuin 57.
    azpisarrera-51
    ABERE-IZATE. Naturaleza animal, condición animal. v. ABERE-GAITASUN, aberetasun (2) .
    Abere-izatea badau gizonak be: baña gizona beste abereak baño geiago da, gorago dago. Eguzk GizAuz 92.
    azpisarrera-52
    ABERE-JABE, ABEL-JABE. Ganadero.
    Abere jabeak aztu bear ez duten gauza. (1920). ForuAG 325. Nekazari eta aberejabe Batzorde Onularia. EAEg 13-6-1937, 1807. Abel-jabe aberats au [...]. "Ganadero rico". Berron Kijote 221. Entzutekoak ziran [azokan] baserritarren galdeak, abere jabien erantzuerak. Ag G 86.
    azpisarrera-53
    ABERE-JAKI. Alimento del ganado.
    Berorretarako darabilzkiten abere-jakiak. "Pastos utilizados por el ganado". EAEg 26-12-1936, 649.
    azpisarrera-54
    ABERE-JANA, ABERE-JANARI, ABERE-JATEKO. Comida para ganado.
    Azpiak atera aldituzue? --Bai, jauna. --Abere jana ekarri? --Baita ere. Ag G 20. Abere janariak gordetzeko lekua. Ib. 14. Erdi bakarrik zabiltzaz Txomin, / Abere jatekogiñan, / Eta ni barriz oial garbitzen. Enb 181.
    v. tbn. Abere-janari: Munita 39.
    azpisarrera-55
    ABEL-JAOKUNTZA.
    Bazkintza barri onen ixena Gatx-iraskorren Bizkaiko Abel-jaokuntzea ixango da. "Caja de Epizootias". (1917) ForuAB 89.
    azpisarrera-56
    ABERE-JENDE (abregende Sal, R). "Chevaux, ânes, etc." VocPir 362.
    azpisarrera-57
    ABERE-JOKALARI. "Arenarii, jokaláriak, gudukaláriak [...] zezen jokalariak, abrejokalariak" Urt II 284.
    azpisarrera-58
    ABERE-JORRAI. "Buttoir, abere-jorrai, pasarri" T-L.
    azpisarrera-59
    ABEL-KALPAR.
    Abel-kalparraren antza ba zuan nolabait aren ille-adatsak. "Crines". Berron Kijote 179.
    azpisarrera-60
    ABERE KARGADUN. "Caballería, bestia, (c.) zamaria, abere kargaduna" Añ.
    azpisarrera-61
    ABERE-KUME.
    a) "Ganado menor, (c.) elumea, eliumea, aberekumea" Añ.
    b) ABEL-KUME. Cría de ganado. Cf. abelume.
    Lensemeak oro [...], il egingo dira; ta orobat abelkume lenak. Ol Ex 11, 5 (Dv abereetako ume lehen-sorthu guziak, Ker abereen leenume guztiak).
    azpisarrera-62
    ABERE-LAN. Trabajo ganadero.
    Soro-lanak, abere-lanak, esne-lanak, sagrdo-lanak eta beste geigo. (1919). ForuAG 291.
    azpisarrera-63
    ABERE-LARRE. Pasto.
    [Lurrak] zuaitzez jantzia egon bear duala, gori, euri, iturri, erreka, ibai, abere-larre ta gizonen osasuna bear bezela ibilliko badira. Munita 130.
    azpisarrera-64
    ABERE LARRI (BeraLzM; abrelarri Urt II 333), ABELARRI (Hb). "Armentinus, abrelarriena, bestialarriena, abreadardunéna" Urt II 333. "Gros bétail" Hb (Lh transcribe erróneamente abelari, y traduce "vacher"). "Ganado mayor, o sea vacuno, caballar, asnal" BeraLzM. v. ABERE HANDI, ABERE NAGUSI.
    Idi, ardi, abre larri, / Orobat ehiziak . (Ps 8, 8). Hm 42 (Dv ardi, idi eta bertzalde larretako abereak). [Film honetan] ikusten ditugun aziendek, abere larri eta txeek [...]. MEIG I 175.
    azpisarrera-65
    ABERE-LARRU, ABELARRU (Hb). Piel de animal. "Cuir (il signifie surtout la peau du gros bétail)" Hb.
    Abere-larruzko soñeko batzuekin Adan eta Eba janzirik. Lard 5. Urteak [dira] abere-narrurik Mendiolan sartu eztala. Ag AL 12. Abere-narruz egindako soñekoak zerabiltzkiten. JMB ELG 46.
    azpisarrera-66
    ABEL-LUGIN, ABELUIN. Agricultor y ganadero.
    Lau itundari Abeluin Batza porbintzijalekuak. "Consejo provincial de Agricultura y Ganadería". (1918) ForuAB 139. Abeluin-Baso Bazkintzea. "Junta Agro-Pecuaria-Forestal". Ib. 150.
    azpisarrera-67
    ABERE-LUGINTZA, ABEL-LUGINTZA, ABELUINTZA. Agricultura y ganadería.
    Abel-Lugintzeari indarra emotia. (1917). ForuAB 89. Bizkaiko Abel-Lugintzazko Bazkintzea. Ib. 87. Abeluintza ta baso-arazoei. Ib. 153. Abere-lugintzeari indarra artu eragiteko. Ib. 145.
    azpisarrera-68
    ABERE-MERKATU. Mercado de ganado.
    [Irurzun] Iruña-inguruko abere-merkatu handienetarik bat. JE Ber 24.
    azpisarrera-69
    ABERE-MOTA. Clase de ganado; especie animal.
    Kutxa andi zabal bat, egazti ta abere mota guzietatik ar-emeak beregan idukitzeko diña izan zitekeana. Ub 13. Abere mot bakoitzak, / lengo denboretan, / erregea bazuten / toki guzietan. / Gabetanika zeuden / igelak bakarrik / [...]. It Fab 57. Zein da abere motik onena nekazariarentzat? "El mejor ganado". It Dial 92 (Dv y Ip abere motarik; Ur abererik). Baserri-etxe asko, [...] abere mueta guztiaz ondo janziak. Izt C 182. Kutxan sartu zituen [Noek] abere edo animali-mota guziak, bakoitzetik pare bat. Lard 9. Eta abere mota guzietarik pare bat sarraraziko duzu [...] eta aziendetarik beren moten arabera, eta lurreko zierpetarik beren moten arabera. Dv Gen 6, 19s ((Ur abere mota guzietatik)). Ikhusi behar da herri bakhotxeko zer abere mota sori den. Ip Dial 73 (Dv abere mota, It abere mot, Ur abere mueta). Urderik itxusi ta zikiñenak eta beste euron antzeko milla abere-muetak. A BeinB 92. Abel-gorriaz gañera beste abere-mota batzutakoak ugari badira (ardi, zaldi ta abar). ForuAG 297. Abere mota abek bear lituzke euki batez ere: abelgorria, zerriak, [...] ateak eta antzarak. NekIr 70. Astua ixan arren, zaldija baxen jatorri onekua zala, beste abere mueta gustijen antzera bera be egun beratan Jaungoikuak irazanikua zalako. Otx 120. Ondoren abere-mota asko galdu ziran, otzaldikoak beintzat. JMB ELG 55 (50n abere mueta). Jainkoak egin zituen lurrean bizi diren abere mota guziak. Zerb IxtS 8. Goi-langillearen begipean, abere-mota guztiak biraldakuntzak egiten ari dira mendeetan barrena. Vill Jaink 55.
    azpisarrera-70
    ABERE-MULTZO. Rebaño. v. ABERE-SALDO.
    Non pentze edo sorho aski baitute abere moltzo hazkar baten hazteko. Dv Lab 91. Herri bati khenozu igandea eta geroztik ez dukezu han arimagabeko abere multzo lurtiar bat beizik. Arb Igand 58s.
    azpisarrera-71
    ABERE MUTU.
    a) Animal (mudo).
    Xoriek orobat dute / egiñen errepika: / abre mutuek orobat / akorduzko musika. EZ Noel 56. Guztiak barur zitezilla, eta are abre mutuei ere, etzekiela eman iatera eta ez edatera. Ax 70 (V 46). Are abre mutuek ere eztute [...] lehen izan diren ostatuetarik, aitzinat iragan nahi. Ib. 92 (V 62). Aitzitik abre mutuak bezala guthizien arauera doaz. SP Imit III 12, 4. Presunak eztirela abre mutuekin konparatzeko. ES 171. Abere mutu biren erdian jaio dana. Acto 374. Bena abere mütü eli bat bezala, baduatza arimaren perdizioniala. Mst III 12, 4. Argirik eztauken abere mutuak. Añ EL2 45. Eguno eztabe / abere mutuak / ta piztia uzuak / egin berbarik bapere. Zav Fab RIEV 1907, 93. Ikusten ditugu / beraren liburuak, / nola abere mutuak / ikusten dituen / goizaldean zeruak. Arti MaldanB 213. Auspez belauniko, letariak kantatuz, / egunsentiari intzentsua botatuz, / zimuek ziruditen abere mutuak. Ib. 196. Ipui lagunak, nahiz abere mutuak nahiz hala-holako gizon emakumeak, bizirik daude egilearen irudimen hezean. MEIG II 131.
    Astaka abre mutu batek, gizon gisa mintzaturik [...]. "Subiugale mutum animal". He 2 Petr 2, 16 (TB asto urrixa mutu bat, Dv abere hezi mutuak, IBk asto mutu bat).
    b) (-mute BN-ciz), ABELMUTU (BN-ciz-baig). Ref.: Bon (abelmutu); A (abere-mute). "Ganado caballar" A. "Abelmutu, caballería (BN-baig; Lacombe)" DRA.
    azpisarrera-72
    ABERE NAGUSI. "Ganado mayor, abere nausia" Lcc.
    Pagau eragiten deutsa [...] urtian buruko errial bat giberrietan ta geiago, abere nagusietan. CatElg 114r.
    azpisarrera-73
    ABEL-HODI (HeH Voc (s.v. hodia), Hb). Pesebre. v. hodi (2) .
    Hantxe gizon-iduritan / Gauherditan / Iesus iaio zekion, / Mihiskando' oihal lodiz / Abel odiz / Ohakoa zegion. 'Son petit berceau d'une mangeoire de bestiaux'. O Po 58s.
    azpisarrera-74
    ABERE-OIN (Añ), ABROIN (Lar, Hb). "Pata, el pie de los animales" Lar. "Pata [...]. Si es de animales, (c.) abere oña" Añ.
    azpisarrera-75
    ABERE-ONGARRI (L-ain ap. A; Dv), ABEL-ONGARRI (L ap. Lh; Dv, A), ABEL-UNGARRI. Abono de establo. "Fumier d'étable" Dv. Cf. SABEL-ONGARRI.
    Etxeak ihiz eta abel-ungarriz eginak dira. Prop 1882, 279. Etxe luze aphal bat [...] sahetsak beltz, ihia abere ongarriarekin gogortuz eginak. JE Bur 8.
    azpisarrera-76
    ABEL-OSALARI. Veterinario.
    Abel-osalarijen (albaiteren) eta aberien jabien artian. (1917). ForuAB .
    azpisarrera-77
    ABERE-PORTU. "Feria, paraje público en el que se exponen los animales" Lf (sg. DRA).
    Pharte hartu nahi dutenak (aberen "konkurran") othoiztuak dira herrikotxean har dezaten beren aberentzat lumero bat, abereporturat agertu aitzin. Herr 7-4-1960 (ap. DRA ).
    azpisarrera-78
    ABERE-PRIMA. Concurso de ganado.
    Herriko bestetan, biharamuneko partiden ondotik eta abere-prima saridunetan, han zituzten han Mattin eta Xalbador bertsulariak. Larre ArtzainE 245.
    azpisarrera-79
    ABERE-PROBA. Prueba de animales en el deporte rural.
    Abere-probak. EusJok II 75.
    azpisarrera-80
    ABERE-SALDO, ABEL-SALDO. "Rebaño de ganado, atajo de bestias (Darric)" DRA. v. ABERE-SAMALDA.
    Piarres atera zen bere abere saldoak ikustatzera. Etxde JJ 11. Ta abere-saldoek ez ditezke leoi aundien beldur. Ibiñ Virgil 43. Oian, larre ta abel-saldoen jainkoa. Ib. 64n.
    azpisarrera-81
    ABERE-SAMALDA. Rebaño. v. ABERE-SALDO.
    Abere samalda andiak bazkatzen. Izt C 31 (v. tbn. 38).
    azpisarrera-82
    ABERE-SARIKETA. Concurso de ganado.
    Abere-sariketetara arauzko apotokiko zekorrak bakarrik eruaten itxiko da. (1917). ForuAB 101.
    azpisarrera-83
    ABERE-SENDABELAR. "Asyla, begi larrikia, begi larri belharra, abrasenda belharra" Urt III 17.
    azpisarrera-84
    ABERE-SENDAGILE. Aberesendagilleen Burutzak ikustatu gabeko abelgorri berriz ezin ikulluak jantziko dira. EAEg 1-12-1936, 430.
    azpisarrera-85
    ABERE-SENDALARI. Veterinario. v. ABERE SENDATZAILE.
    Bein batean Alkar gaxotu zitzaion, eta abel-sendalariari deitu arren, ez zan agiri ta ez zan agiri. Muj PAm 76. Abel-sendalaria, ori entzun bezin aguro joan zan sendalariaren etxera. Ib. 76. Aberesendalarien Burutzak ikuskatu gabeko abel-gorri berriz ezin ikulluak ornituko dira. "Jefatura de Higiene y Sanidad Veterinarias". EAEg 17-4-1937, 1517.
    azpisarrera-86
    ABERE-SENDALARITZA. Veterinaria.
    Aberesendalaritza ikasle dan Anduiza Saloña'tar Errapeleri. EAEg 17-1-1937, 826.
    azpisarrera-87
    ABERE-SENDATZAILE (BeraLzM). Veterinario. Cf. Lar: "Albeitar, [...] abereen sendatzallea". v. ABERE-SENDALARI.
    Al dan guztian deitu biar da abere sendatzallea. It Dial 79s ((Ur abere sendatzalliari) (Dv abere sendatzailea) (Ip aberen atxeterra)). Abere-sendatzalleak, abereetazko gaiak erakutsi-ta; sendagilleak, umeak nola azi ta osasunazko gauzak azalduaz. EEs 1917, 74. Erriko Abere-sendatzalleari jakin erazi diyela. ForuAG 325. Euzkadin ari diran Sendagille [...], Abere-Sendatzalle [...] eta agiridun gaxo zaintzalle guziak. EAEg 2-11-1936, 196.
    azpisarrera-88
    ABERE-TOKI. "Redil" Añ.
    Abere toki batean jaio eta aska batean abere artean ezarria izateraño. Gco II 28. (Jorraillan) abere-tokiak antolatu, aziak gertu eta gazta biguinak egin (G). EgutAr (ap. DRA, que no da más ref.).
    azpisarrera-89
    ABERE-TRATU. Venta de ganado.
    Esan nien: Jaunak! Abere-tratuetan / bazatorzkidate, esanen dut benetan: / Ez naiz merkataria, eztut erosten nik. Arti MaldanB 209.
    azpisarrera-90
    ABERE-TRESNA (Lar, Añ, Hb). "Aparejo de bestias" Lar (tbn. en Añ abere tresnak). "Desaparejar, aberetresnak kendu, abereak tresnabagetu" Ib.
    azpisarrera-91
    ABERE TXIKI, ABERE TXIPI (Lcc). "Ganado menudo, aberea txipia" Lcc. v. ABERE XEHE.
    Zein da abere motik onena nekazarientzat? --Toki zelaietan abere aundia eta desberdiñetan txikia. "Ganado [...] pequeño". It Dial 92 (Ur abere txikija, Dv abere ttipia, Ip abere txipia). Ango mendietan ebiltzan katamotxak egitten eutsezan kalteak abere txikietan; noizbait ilda topaten ebezan ardi, bildots da auntz bat edo beste. Echta Jos 310.
    azpisarrera-92
    ABERE-UZTARRI. Pareja, par de bestias de yugo.
    Bazütian zazpitan hamar ehün ahari [...]... bost ehün abere-üztarri. ArmUs 1899, 3.
    azpisarrera-93
    ABERE UZTARRIKO. "Abere uztarrikoak, bêtes du joug" Hb.
    azpisarrera-94
    ABERE UZU. "Fiera, [...] (G) pistia; (V) abere uzua" Añ. v. ABERE ZATAR.
    azpisarrera-95
    ABERE XEHE (Hb), ABERE TXE (A, que cita a Izt), ABELTXE. a) Ganado lanar. v. ABERE ILEDUN.
    Abere txe edo geriaren izenarekin adietutzen dira ari, moxo <moisho>, aritxikiro, ardi, [...]. Izt C 167. Probinzia onetan komunkiro jaio ta azi oi diran abere eskurakoiak dira abere txea edo geria [...]. Ib. 167. Zergaitik beraganako [zama-abereaganako] ez daben ifinten nekazariak ainbeste ardura, nola abere txe, abelgorri eta azienda beltzetara. Ib. 183. Gañera, emengo abelgorri ta abeltxeak gutirenak bezin on eta umakor dire. Bera EEs 1915, 215. Azkenez, abere enda guzitarikoak arkitzen dire, abeltxe, abelgorri, mando ta bertze zamari aunitz. Ib. 227. Aberezaleak abere-mota abek bear lituzke euki batez ere: abelgorria, zerriak, aberexea (illedunak), astoak, olloak, [...]. NekIr 70. Abelgorriak, abeltxeak, auntzak eta zerriak. "Ganado [...] lanar". EAEg 13-2-1937, 1055. Ahuntzaren esnea nuen pozoatu. / Hutsitu nituen aharien adarrak. / Ebaki nizkion akerrari bizarrak. / Abeltxeak nituen osorik larritu. Arti MaldanB 200. Ondasun aundien oiñ-ordeko gelditu zan bera: lur-ondasunak [...], abere xee naiz larri ez gutxi [...]. "Ganado mayor y menor". Berron Kijote 137.
    v. tbn. A. txee: MEIG I 175.
    b) Animal pequeño. v. aberetxo.
    Miresten zinduen iragan egunean ikhusteaz zenbat on diozkategun zor abere xehe batzuei [se refiere a seda pinpirina, perla maxkor, etc.]. Dv Dial 26 (It aberetxo, Ur aberetxu, Ip abereska).
    azpisarrera-96
    ABEREZ.
    (Ir, llevar) a lomos de animal.
    Ezin suportazaket abrez ioatea. Volt 205. Emen datoz aberez gure billa. Ill Pill 20.
    azpisarrera-97
    ABERE-ZAINDARI. Ganadero. Cf. abeltzain.
    Aldama'tar Tomak, Aberezaindarien Bazkun izenean. "Como representante de la Asociación de Ganaderos". EAEg 9-11-1936, 254.
    azpisarrera-98
    ABERE-ZAINDARITZA. Ganadería.
    Etxeegilleen, inkenieroen, osagilleen eta aberezaindaritzan trebe diranen esan eta onuak. "Técnicos agropecuarios". EAEg 12-12-1936, 525.
    azpisarrera-99
    ABERE-ZAINTZE. Cuidado del ganado. v. abeltzaintza.
    Arimea, beintzat, kemen ta adore guztiarekin maitearen mendeko duzu; ez du aurrerantzean abere-zaintzerik, eta lengo lagunak, zelai ta belardi zear ikusi ez badagite, maiteketan ibillirik galdua dala uste izan bezate. Onaind (in Gazt MusIx 156).
    azpisarrera-100
    ABERE ZAMARAKO. Bestia de carga. v. KARGAKO ABERE.
    Abere txea edo geria, abelgorria, abere zamari edo zamarakoa. Izt C 167.
    azpisarrera-101
    ABERE ZAMARI. "Abere zamari, [...] (c.), acémila, bestia de carga" A.
    Abere txea edo geria, abelgorria, abere zamari edo zamarakoa. Izt C 167.
    azpisarrera-102
    ABERE ZATAR, ABERE ZANTAR. Fiera, alimaña. v. ABERE GAIZTO, ABERE UZU.
    Jangoikoaren borondatea da ni enterratzea leiza baten abere zatar bat bezela. Mg CC 118. Eizari, edo kazadore batek jarraituten deutsa basaurdiari, jaurtigiten deutsa tirua [...] ta bertan geratuten da illik abere zantarra. Mg CO 45. Jangoikuari egin deutsan injurija, egin dalako abere zantarren irudikua. Ib. 59. Irten zion esan degun bezelako abere zatar edo gizon-piztiatu itxusiak. VMg 87. Aurrean jartzen zitzaiezten abere zatar izugarri eta ikusteko ikaragarriak. Lard 71.
    azpisarrera-103
    ABEREZKO (L ap. Lh; H; abrezko H). Bestial, animal.
    Atsegintasun abrezkoa eta erhoa. SP Phil 254 (He 256 bestiakarakoa). Abrezko iaidurak. Dh (ap. H, que traduce "passions bestiales").

    abere

    abere
    << aberastu 0 / 0 2 abereki >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper