OEH - Bilaketa

6170 emaitza mA bilaketarentzat

Sarrera buruan (0)

Emaitzarik ez


Sarrera osoan (500)

Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
ahari.
etimologikoa
Etim. Es tradicional la comparación con lat. aries (Charencey, Unamumo, Schuchardt), recogida por Corominas en DCEC s.v. red , pero no en red Add., ni en DCECH. Es altamente verosímil que haya que partir de *ana- (*anari o *anali ), es decir, de una forma trisílaba de que da fe también la acentuación anómala arià (frente a ariá 'el hilo') en zonas occidentales.
sense-1
1. (V-arr-ger-m-gip, G-azp-to, AN-gip-5vill, L, B, BN, S; SP, Urt I 336, Arch Gram, VocBN , Hb, Dv (BN), Gèze, VocB , H), ari (V, G, AN, Ae, Sal, R; Mic 6r, VP 3v, Lar, Añ, H), adari (V-gip), arari (Hb), arai (V-gip). Ref.: Bon-Ond 142; VocPir 418; A (aari , ari); Inza EEs 1915, 209, 210; Lrq /ãhãi/; ContR 517 (ária); Satr VocP (ardi); Iz ArOñ , UrrAnz (adaríxa), To, IzG (araixa), Ulz (ari); Etxba Eib (adarixa, arixa); Holmer ApuntV ; EAEL 84; Elexp Berg (aari, adari); Gte Erd 288. En la zona de acentuación I (vizcaína, guipuzcoana y parte alto-navarra), se distingue arià 'el carnero' frente a ariá 'el hilo'.
Carnero. "Es la calonia I cafiz de trigo, una quoarta de vino, I carnero quoal el fuero manda; et esta calonia es clamada gauca aari" (Fuero General de Navarra) TAV 2.2.13. "Cordero", "carnero" Mic 6r. "Aharia, capitán de manada, carnero" SP. "Mouton" Gèze. "Mouton" VocBN. "1. bélier, [...]; 2. mouton, en général" H. "Artzantza esaten diote ariari, ta aria, osatua danean" Inza EEs 1915, 210. "Según Lander, en L es el morueco o carnero padre y en BN el carnero que se destina al matadero" DRA. v. aharzatz, zikiro.
Orduan naiko dezu ofrenda andia, / orduan txaala eta aaria. Miserere 334. Arien grisolak Maiatzean dira onak. "Las turmas del carnero en Mayo son buenas". RS 115. Nola zuen erriko jendek atzo gure erriko bezino bati eraman dutela bi ogei ari. MRos 10.2r. Mendi gorak iauzi ziren / ahariak bezala. EZ Eliç 261. Arzaiñak mendian bere ardia eta aharia urte batian galdurik ere. Tt Onsa 69. Mendi portitzak aariak bezela, danza. GavS 18. Denbor-artako presentak ziran bildots, txekor, ari, idi, lepoak kendu ta aldarearen gañean erreak. Ub 29s. Otsoari dütügü ahariak emaiten. Egiat 245. Ardiak edo ariak moztuarazi (76). LE-Ir. Irurogei ardi, aari bi ta zortzi aunz. Mg PAb 109. Gelditu zan lagun gabe ari galant ta mardo bat. VMg 69. Eskeñi ziozkan, beste sakrifizioen artean, ogei ta bi milla zekor, eta eun ta ogei milla ari. AA I 494. Sorthü hintzan axuri izateko ardi, / bena beldür nün egin hizala ahari. Etch 412. Begira non datorren / lasterka aria. It Fab 197. Ahariak ez du ardirik jokhatu behar hiru urthe bethe aintzinean. Dv Lab 271s. Larretan dabiltzazan aarijen okelan. Ur Dial 58 (Ip ahari; It zikiro, Dv zikhiro). Nausi du aharia hezurrez, eta bereziki adarrez. Hb Egia 130. Topeka narabiltzu ari bat bezela, / Txomiñ, baña bakizu bildotxa naizela. AB AmaE 410. Otsoak ahari bat / baitzuen klaskatu. Zby RIEV 1908, 767. Ahari hilari baizik ez diola arranoak begirik. Barb Sup VI.
(s. XX). Ari mutur gorriya / bildu da etxera. Tx B 191. Ezin gainkatuzko aari, elbarri, adarrak eta ederra galduak. Or Mi 43. Zenbait zaldi, zezen, txalgorri, aari, sai eta suga-itxurako izaki edo jainkoizunak. JMB ELG 50. Artaldeari beti aurrelari dabilkion ari adar-biurria. TAg Uzt 86. Ohoinak aserratu, ahari-ebaslea agertu. A EY III 46. Sasian adarrez lothua, ahari bat ikusi. Zerb IxtS 20. Aharia eho gabe begiratzen bada. Egunaria 12-9-1957 (ap. DRA, s.v. aharki). Euskera-auzion zu zaitugu zu, Unamuno, ugaldearen aurka juna ta juna, auskalo noraño, aaririk aarien ori. SMitx Unam 23. Nik ikusi zuat ona! Irureun aari aza baten azpian bixaotan. And AUzta 53. Ahariaren sabelki ta barrukiak. Zait Plat 58. Adari ta zezenen oparia. Ker EMeza 187 (ap. DRA). Ahari zuri biurtu omen zen Pan Illargiaren maitasunez erreta. Ibiñ Virgil 106. Aari ta ardien beka-marraka besterik ez dut nik aditzen. Berron Kijote 200. Batean zela ahuntzen ondotik, bertzean zela aharien ondotik. Etchebarne 62. Talkako aariak bezela, aurrez-aurre jartzen itun bereala. Ataño TxanKan 239s.
v. tbn. AstLas 40. Arch Fab 167. Gy 39. HerVal 153. Elzb PAd 75. Elsb Fram 162. Arb Igand 94. Ezale 1897, 330b. Anab Poli 90. Arti MaldanB 200. JAzpiroz 21. Ari: Astar II 203. Izt C 241. EusJok II 129. Lh Yol 21.
"Castrón, [...] (AN) aria" Añ.
"Euzkixak zeruan eiten daben bidian, amabi zatixetako bati esaten jako Arixa (Aries) eta zati artan Martixan euzkixa" Etxba Eib. v. AHARI-IZAR.
Ustai antzeko izar-gerrikoa ageri baita amabi izar-mordorekin; Aria, Zezena, Bixkiak, eta abar ua ikusten nunan guzia batean. Or QA 189.
(Pl.).
Ariak galdu, baiña "auntzak" irabazi. "Perdieron la apuesta de carneros, pero han obtenido el desquite". Or Eus 151.
sense-2
2. (BN-baig ap. Satr VocP ) .
(Uso adj.). " Ardi, oveja [...]; aari, macho; urrix, hembra" Satr VocP. .
Familiaren formatzen behar urrix eta ahariak, / bien arteko birtute horrek ekartzen fruitu berriak. Arrosg 113.
sense-3
3. "Un instrumento de introducir ejes que llaman aria, que pesa un quintal" (1786). GoiBur 232. "Un bocado de mazo mayor que sirve de aria" (1791). Ib. 232. No es seguro que se trate de la misma palabra, aunque cf. lat. aries, cast. ariete.
azpisarrera-1
AHARI-APUSTU. Apuesta de carneros.
Ari apustuak. Izt D 180.
azpisarrerakoSense-1.1
Amezketako eliz-aita jaunak, aari-apustu zalea izan zalako, ezin zuen bada egon, aariak talkan ikusi gabe.Zubill 71. Suertez, egun artan aari-apustua zegoan. JAzpiroz 195.
azpisarrera-2
AHARI-ARTALDE. Rebaño de carneros.
Luzaidetik ereman zituzten bortxaz, ahari artalde bat bezala bahituak mutiko gazte andana bat. Zub 58s.
azpisarrera-3
AHARI-AZPI.
Pierna de carnero.
Ura zan, erdaldunen araura "asado con cuero" edo ari-azpia, bere narru ta ilekiñ olako ikatzetan errea. Lh Yol 22.
azpisarrera-4
AHARI-BILDOTS.
"Bildots arra" ZestErret .
azpisarrera-5
AHARI-BURU. a) Cabeza de carnero.
Gari-igitean Olite-errian / jan oi zun âri-burua. Or Eus 236. b) "Aari buruak, arai buruak, los nubarrones redondos que aparecen a la salida del sol (señal de lluvia)" Iz ArOñ.
Goizean Aizkorri gaiñera aari-buruak datozenean, ogeita lau ordu barru lurra bustiko dau. (Aari-buruak dira laiño-moltsuak, motroka-motroka daudenean). And AUzta 103.
azpisarrera-6
AHARI-EULI. Mosca borriquera.
Artzai batek aari-eulia bezala artu idi uztartuak eta airean bota zumartxuri baten gañeraño. 'Hippobosque' . Or Mi 57.
azpisarrera-7
AHARI-IZAR. "Aries, signo del Zodíaco, ariizarra" Lar.
azpisarrera-8
AHARI-IZTER. Pierna de carnero.
Ari-isterra jaten / alegin guztian. It Fab 20. Arister bat janaz. Ib. 254.
azpisarrera-9
AHARI-JABE. "Adari jabia , dueño del carnero, el que lo trae a la pelea. Jokuak ekitzerakuan, adari jabiak ezkutau biarra izaten dabe, kontrarixo bixak bakarrik agertu deittian plazan" Etxba Eib .
azpisarrera-10
AHARI-JOKETA. Apuesta, competición de carneros.
Ari-joketa bat. Bilbao IpuiB 267.
azpisarrera-11
AHARI-JOKO (G-azp; ari-joku V-gip; adari-joku V-gip). Ref.: Etxba Eib (ari-jokua); Elexp Berg (adari-joku). Apuesta, competición de carneros. "Ari-jokua, pelea de carneros en que median apuestas" Etxba Eib. "Len, Uberan, adari-jokua urtero izaten zan" Elexp Berg.
Bi ari-joko dira / Bizkaian jokatu. EusJok II 125.
azpisarrerakoSense-11.1
Oso aari-joko zalea nintzan gaztetan.Zendoia 173.
azpisarrera-12
AHARI MOTZ (V-gip; adari motz V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg (adari motz). Carnero sin cuernos.
azpisarrera-13
AHARI-TALDE. Rebaño de carneros.
Aiek ez zirala gudalosteak, aari-taldeak baizik. Berron Kijote 201.
azpisarrera-14
AHARI-TALKA. Pelea de carneros. Cf. Lar: "Carnero que acomete y topa, ari talkaria".
Ari-talka etzaie bêlaxen âztuko. Or Eus 146. Ari-talka ta zanka nola dan itzegin. Ib. 27. Bere joko gogokoenak ari-talka, aizkora, arri-jasotze, idi-apustu. EgutAr 4-2-1958 (ap. DRA ). Pelota... ari-talka... aizkora-joku... MAtx Gazt 55.
azpisarrerakoSense-14.1
Artzaiak bakarrik ez dira bada aari-talka zaleak. Amezketako apaiz ura [...] artzaiak bezin aari-talka zalea izango zan noski. Zubill 71.
azpisarrera-15
AHARI-TEMA. Apuesta, competición de carneros.
Ari temaetara ere guziz itxutuak eta txit etziñak Gipuzkoatarrak. Izt D 180.
azpisarrera-16
AHARI-TOPEKA (ari-topeka V-gip; A (s.v. topeka); adari-topeka V-gip). Ref.: Etxba Eib (ari-topekia, adari-topekia). Pelea de carneros. "Ari-topeka ederragorik eztogu ba sekula ikusi, pues jamás hemos visto lucha más hermosa de carneros" A (s.v. topeka).
Aari-topeka bat. Ezale 1897, 330b. Eztago dema bezelako akullurik nekazaririk txepel, nagi ta geldoena dendatzeko. Naiz dala aberien ari topeka, ollar borroka edo idi dema. Ag G 80.
azpisarrerakoSense-16.1
Neu pe orixe [barre eiñ] eingo neban, bada enaz bape aari-topeka-zalia.Ezale 1897, 330b.
azpisarrera-17
AHARI-ZIKIRO. "Ahar xikhiroa (BN), mouton qui a deux laines" H. "Ahar-xikhiroa, bélier châtré de même que akher xikhiroa, boue châtré" Ib. (s.v. xikhiroa).
Abere txe edo geriaren izenarekin adietutzen dira ari, moixo, aritxikiro, ardi [...], eta arteliari dagozkion gañerontzeko guztiak. Izt C 167.
ahari
<< ahardi 0 / 0 ahariko >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper