usaindu.
Tr. Documentado en todos los dialectos, a excepción del suletino; son escasos los testimonios vizcaínos. En la tradición septentrional se encuentra ya desde el s. XVII, pero se limita casi exclusivamente a la primera acepción. Al Sur se documenta desde principios del s. XIX y se hace frecuente en el s. XX. La forma mejor documentada es usaindu. Hay usandu en autores guipuzcoanos y en Lizarraga de Elcano; usaitu en Jautarkol y N. Etxaniz, y useindu en Prop. En DFrec hay 3 ejs. de usaindu y 1 de usaitu.
1.
(
V, G-goi, B; SP, Urt V 234, Ht VocGr 410, Aq 1311 (AN), Añ, Dv, H),
usandu (
G, AN; Lar,
Dv (V, G),
H),
usaitu (
Aq 1311
(G),
H),
usindu (
BN-arb)
Ref.:
A (usaindu, usandu);
Iz
ArOñ
(usainddu);
Etxba Eib (
usaindu, usaindutzia
);
Elexp Berg (usainddu);
Gte Erd 297
.
Oler mal.
"Devenir puant, empuantir"
SP.
"Husmear, empezar a oler mal la carne"
Lar.
"Oler mal, usandua egon
"
Ib.
"Oliscar, oler mal la carne, usandua egon
"
Ib.
"(Hacerse, ponerse) hediondo"
Ib.
"Contracter une mauvaise odeur; empuantir"
Dv.
"
Usandu: 1.º oler, heder; 2.º corromperse"
Ib.
"
Bazter guziak usaindurik daduzka
"
H.
"Empezar a tener mal olor"
A.
"
Usaitu (G-nav, AN?), oler, despedir oloe"
Ib.
"
Dagon sargorixagaz, ez da millagro arraiña usaindutzia, [...] no es extraño que se descomponga el pescado"
Etxba Eib.
"
Ipoiñ ori usainduta dago berriz platerera ataratzeko, ese cuento ya hiede [...]"
Ib.
"Oler mal, heder. Arraiña belaxe usaintzen da frigorifikotik kanpora
"
Elexp Berg.
.
Noizbait mundu behereko gauzak busteltzen ziren, / mende hura ioan daiteke, ezta deus usainduren.
EZ Man I 89.
Ene zauriak usteldu eta usaindu dira.
Harb 327.
O Iaun Lazaro hobitik / iraiki zinduena, / iadanik busteltzen eta / usaintzen hasi zena.
EZ
Eliç
312s.
[Iainkoak nahi du itsasoa higi dadin] zeren bertzela usain liteke, kirats liteke.
Ax 41 (V 25).
Harrak egin zitzaizkon eta usaindu zen.
Urt Ex 16, 20 (Dv, Ur, Ol, Ker, BiblE usteldu, Bibl urrindu
).
[Adio diozute] zure gorphutzari ere, zeiña utziko baituzu iragana, ihartua, desegiña, izigarria, usteldua eta usaiñdua.
He Phil 50 (SP 48 khirasturik
).
Jauna, yá usandurik dago, ezi laur eguntáko ila dá.
LE Io 11, 39 (He, TB, Dv, Leon usaindua da; IBk usaia dario; Lç khirestu duk, HeH khirastua da, Ol, IBe kiratsa dario, Ker atsa dario; v. tbn. en contexto similar Lg II 204 usaindua behar da, Jnn SBi 25 usaindua da, Lap 220 (V 99) usaintzen hasia da
).
Bai, hila da; usaindua ere da.
Laph 206.
>Baserriyetatik Amerikarako irten ziranak ere etorri ziran euren aberrira; [...] ortzetan eta katietan urre asko dutela, baña barrua simaurra baño zikiñago ta gorputza usanduta dutela.
IArt Itzald
II 48.
Usandutako okelak jaten.
Tx B II 66.
Usaindu eta gero / jela eta gatza, / zazpi errialian / libra legatza.
MendaroTx 190.
Errobiko zelaia gaur hola zerk zaitu, / gozo hura kendurik hainbertze usaintzen. / [...] Denak zerk ote ditu gaur hola usaintzen? / Lohitik heldu dira, lohi itzultzeko...
Iratz 85.
(Con complemento en instr.).
Ezen amudio eta intres propioaz usaindua dena, ezta sekulan ez garbi ez eta ere perfekt.
Arbill 130 (III 49).
Hire arima beltz, bihotz lohi, gorphutz bekhatuz usaindu hortan.
Dh 221.
Ikharatzen ez naiz ni, lur puska tzar, guzia bekhatuz usaindua.
Dv LEd 103.
[Keltak] Euskalerrian gelditu gabe joan ziran nunbait: beren izkuntzaz usandutako toki-izenik ez bait-da Euskadiren barrunaldean.
JMB ELG 96.
(
SP,
Aq 1283
(AN),
H),
usandu (
Lar,
H),
usaitu (
Aq,
H),
useindu. (
Part. en función de adj.).
"
Usaindua, qui a mauvaise senteur, empuanti"
SP.
"Hediondo"
Lar, Aq.
"
Haragi usaindua
"
H.
Odioz eta korrotuz beterik projimoaren kontra, aba usandu batekin, milla iuramentu eta maldiziorekin .
BaztSerm1
268.
Belhar usaindu, edo erdi ustelak, hobeak dira ongarrirako ezenetz azienda bazkatzeko.
Dv Lab 119.
Aberetegi usaindu eta usteldu batzuetan, ez dute deus onik ere egiten [abereek]
.
Ib. 155.
Eremanak izatu ziren Andaratxe-ko presondegietarat eta han utziak hirur egunez, kasik airerik ere hartzen etzuen toki useindu batean.
Prop 1904, 45.
Zaurietako zorne usaindua.
Zerb IxtS 32.
Abre beharri-luze, zakhartsu, zorridun, / Usaindu hura zela orotaz hobendun.
Leon GH
1954, 305.
Amak ganbarako berinak zabalik ezarriak zituen aire zahar eta usainduaren erreberritzeko.
JEtchep 25.
(H (+ usandu, usaitu)).
"Il s'emploie grossièrement en parlant des personnes. Urrun adi niganik, usaindua
"
H.
v. GAIZTO-USAINDU.
(Aux. trans.).Estropear, echar a perder.
Eraman erazo zeban bere sorta pilla andiarekin baratzako landarearen ondora; [...] asi zan purrustaka bein batari imurtxi, gero bestea tximikatu, zañak eten, besangak ausi, azalak zanpatu, mamiak miaztu, loreak usandu, orriak igortzi, pipitak otzkatu, [...].
Izt C 165.
Llenar de mal olor.
Gure astoak nekez derama / ura darion ongarri zama. / [...] Hatzak herrestan, putzka badoa, / usain, urrinduz bazter osoa.
Ox 115.
Baizik eta puskila zahar [senhar zenaren zapetak, espartinak, mokanesa] horiek gogoeta ilunak pitzarazten dituztela eta etxea usaintzen.
JEtchep 61.
2.
(
V-gip ap. Gte Erd 4
; H),
usaitu (
Añ,
H),
usandu (
H).
Oler, percibir un olor; olfatear, husmear; aspirar aire por la nariz para percibir un olor.
"Oler, percibir olor"
Añ.
"Flairer, percevoir par l'odorat"
H.
"
Usain txarra usaindu dot (V-gip)"
Gte Erd 4.
Gorputzeko Sendimenduak dira bortz. [...] Laurgarrena: Sudurrez usaintzea.
CatLuz 27 (tbn. en Legaz 50 sudurrez usaintzea
).
Bere birtuteen likurt gozoak usaintzen bagenduzan legez.
Ag Ioan 212.
Baña zakurra alderatu zitzaion, braka zarrak usaindu zituen eta atzeko anka altxatzen asi zan.
Muj PAm 33.
Usain, milik'eta jasta / dena jaten du has eta.
Zby RIEV
1909, 104.
Zaletua nago zure aragi erria usaintzeko.
Ill Pill 26.
Usaitu nuan asetu-arte / bere usaiaren gozoa, / ta zubi-goitik ibai-gañera / bota nuan loretxoa.
Jaukol Biozk 80.
Ez jun ene biotza / baratzera / alako loretxoa / usaitzera; / pozoidun intza dauka / ta ilko zera.
Jaukol (
in
Onaind MEOE 988
).
Soin osoa belarri ba-liz, zerez usaindu?
Ol 1 Cor 12, 17.
Erhiaren lodi hartzen dugu bakotxak geure basorat, usaintzen, jastatzen, ahurraren barnean berotuz untzia.
JE Ber 28.
Itsaspiztien idurira, ixurkia usainduz ibilli ondoren, ondatua besotik zeramakiala azaldu urgañera.
TAg Uzt 40.
Zer usaindu ete-du intxaurrondoan etzanda zegon zakur zuri-nabarrak?
Ib. 13.
Gure mutillok astoa arrantzaka aurkitu eben. --Entzuten dok, Martin? Usaindu gaituzak, antza, astoak.
Bilbao IpuiB 24.
Laister gelditzen geranean, gu, / lorak ezin usaindurik.
Basarri 13.
Puruaren kea usainduaz.
Lab SuEm 169.
Usaitzen dut, arnasean hartzen dudala esango nuke. Bai, lurrin-usaia dario.
"La percibo"
.
MEIG
IX 140 (en colab. con NEtx).
(V-gip, G-to; H),
usaitu (G-to; H),
usandu (G; H)
Ref.:
A (usaindu, usaitu, usandu);
Elexp Berg (usainddu)
.
Husmear; presentir, barruntar.
"Adivinar, barruntar"
A.
"Husmear, barruntar"
Ib.
"Oler, barruntar. [...] Arek laster usaindduko dau dirua nun dauan
"
Elexp Berg.
.
Usandu zutenean beretara zetorrela Gipuzkoa barruko jendea bata bestearen leian, [...] abiatu ziran igesi beren Erri-alderontz.
Izt C 302.
Joab-ek usandu zuenean, Erregeak agintean Amasa ipintzen zuela, galtzeko asmoak artu zituen.
Lard 203.
Salmanasar-ek Osee-ri asmo oiek usandu ziozkanean, aurre-arturik, soldadu-talde andiakin eraso zion.
Ib. 254.
(s. XX)
Txolarte polita ura mojak ikusteko. Uste orretan, elizkizun artara bituriko guztiak, [...] leio-burni ondora pillatu dira. Kabia usaindu nai.
Ag G 340s.
Diruik etzuela usandu zuten nonbait, eta jakiña dago: txanponik ez bada, gaurko eguneko gizasementzat emakumerik ez dago.
Alz Txib 83.
Jarraitu daigun olerki orren irakurketa bukaereño. Bertan azalduko zaizute [...] Barbier-en olerkari doai aurrenekoa. Ikusketa usaintzeko doaia. Begira...
JArt Y
1933, 327.
Badakizute: bi sari edo "cuota" usaindu-ezkero askoek uzkur egiten dute, ta ez bat ez beste.
Ldi IL 153.
Zerbait usaindu ere baitzuen, zelatari maltzurrak; arraunlari eskastzat epaitu zituen, beintzat, lenengo saio artan.
TAg Uzt 219.
Bai al-da ariek [emakumeak] usaindu ta usmatuko ez lukeenik ezer?
Ib. 67.
[Eskutitza] Miren Orreaga lekaimearena zala usandu izan ba zun lenago irikiko zuen.
JAIraz Bizia 124.
Erresguardokoak topatu zituzten; zer gertatu ote zan usandu ere bai.
Ib. 78.
Ori da, ain zuzen ere, guztiok usandu eta sumatu oi duguna.
Vill Jaink 90.
"
Usaindure ez/ezta usaindure, aldez aurretik zehaztutako helburutik urrun gelditu dela adierazten du. Horrek gola usaindure eztik in
"
ZestErret.