Etim. Quizá de cast. cahiz más un sufijo.
(
G-goi-to-bet-nav, AN-ulz, L, BN; Ht VocGr 334 (gaize-), Lar, VP 33r, Añ (G, AN), HeH Voc , Dv, H),
gaitzuru (
AN-gip-egüés, BN, S, R; Aq 14 (R), Arch UFH (S), HeH Voc , Gèze, Ith 44, H),
gaitziru (
B, S; SP),
graitzu (
Sal),
gaitsui (
S),
gaizuru,
gaiziru
Ref.:
A (gaitzeru, gaitzuru, gaitziru, graitzu);
A Apend (graitzu);
Lh (gaitzirü, gaitzuru);
StJayme AnA 5;
Giese MolinS 623;
Lrq (gaitzuru);
Iz R 403;
Ulz
(gaitzéru);
ZMoso 66 (
graitzu
);
Izeta BHizt (gaitziru);
Gte Erd 195
.
Cuartal (medida de capacidad para grano y frutos secos); celemín (en textos bíblicos). "Boisseau, quarte partie d'une conque" SP. "Quartal de trigo, &c." Lar, Añ. "Varchilla, medida" Lar. "Elle valait le quart de la ganga, c'est à dire un décalitre" Arch UFH. "Mesure, boisseau" Gèze. "Le 8.º d'un hectolitre" Ith, que cita a Lç. "Mesure de capacité pour grains et choses semblables, boisseau, demi-quart d'hectolitre" H. "Graitzu (Sal), cuartal (de cuero)" A Apend. "Garia eztien egártan gáitzurian, el trigo no coge en el cuartal" Iz R 403. "Décalitre" Lrq. "(Bi) gaitzéru, cuarto de robo" Iz Ulz. "(Lau kantoneko negurria: cuartal). Erosi dut gaitziru bat banabar. Gaitziru batekin aski dut" Izeta BHizt. "Bi gaitzuru arto emaiten ditu eiheralat (BN-ciz)" Gte Erd 195.
Tr. Documentado desde Leiçarraga (v.
infra GAITZERUPE), aparece sobre todo en textos septentrionales, pero está sin duda más extendido, como lo demuestran el texto de Cildoz del s. XVIII y los testimonios de Aguirre de Asteasu (II 20) y Echenique. En el s. XX aparece tbn. en autores meridionales como Orixe, Iraizoz y T. Aguirre. La forma más extendida es
gaitzeru; gaitzuru aparece en Leiçarraga, Echenique y autores bajo-navarros (
gaizuru en el texto de Zildoz y
HerVal), y
gaitzürü en Inchauspe;
gaitziru en Hiribarren y Barbier (que emplea además
gaitzeru (
Leg 61) y
gaitzuru (
Sup 168)),
gaiziru en un texto antiguo navarro (tal vez baztanés) recogido por A. Donostia.
Kandela ekhartzen othe da gaitziru edo ohe azpian emateko?
He Mc 4, 21.
Erregua eta erregu erdia eta gaizurua eta almotea.
(Cildoz (AN-olaib), 1773).
AIr RIEV
1932, 566.
Gaiziruaterdi arto.
(B?, c. 1777?).
ADonostia RIEV
1934, 692.
Hirur gaitzeru bihi.
Lg I 247.
Erregen yauregiko ezkaratzean, baziren gaitziru urreak, saristatzeko inginu eta lanak.
Hb Egia 150.
Enganatzaile askok badituzte orobat bi gaitzeru, bata erospenetako eta bertzea salpenetako.
Dv Lab 64.
Hekietako kofoinak ez dira hemengoak iduri. Gaitzeru zolagabekoak iduri dute.
Ib. 299.
Ikhatza saldu eta ondoko traza, / gaitzuru bat arthoren saria falta.
ChantP 92.
Artua sei gaizuru.
(1873).
HerVal
13v.
Bi aldiz bira gaizuru.
(1880).
Ib. 30v.
Gelditzen zauzkidala hamabortz gaitzuru olo.
Prop 1897, 89.
(ap. DRA; la ref. es incorrecta)
[Gaztenak] hustu zituen amak [...] gaitziru handi batean hedatu estalki ilhun batetara.
Barb Piar I 77.
Gaitzerutik igaro denean ikusiko, [garia] asko denentz.
Or Mi 88.
Bildu omen zitun iñoiz garitan berreun gaitzeru.
TAg Uzt 16.
[Laminarik] handiena gaitzeru batean sar omen zitaken!
Zerb Azk 97.
Bere adar nasai eta zabaletarik hiru gaitzuru intzaur ixurtzen dituena.
JEtchep 47.
Zonbatetan [eihera arrandan ezarri]? Ehun eta hogoi ogi gaitzurutan.
"
Coussereaux de blé"
.
Ardoy SFran 80.
Amak ezartzen dauzkit bi gaitzuru arto irin.
Etchebarne 26.
[Bigarren Inperioko] kalexakoek xapel-gaitzurua buruan.
P. Iturralde Egan 1955 (5-6), 7.
GAITZERU-HERRI.
Ikusi izan dugu, gaitzeru-erriko ogei gaitzeru bazirela uste ta iru besterik atera ez.
'Il est vu des années --qui promettaient une récolte-- à rendre vingt (hémines)'
.
Or Mi 88.
GAITZERUPE
(En casos locales de declinación sing.). "Gaitzirupean, sub modio" SP.
Eztute iraixekiten kandelá eta hura ezarten gaitzurupean, baina kandelerean.
Lç Mt 5, 15 (TB, EvL gaitzerupean, Ip gaitzürüpian, Echn, Leon gaitzurupean; HeH gaitzeruaren azpian; He erregu).
Gaizki lizateke argiaren gaitzurupean gordetzea.
Lf Murtuts 58.
Hura ezta deustako. / Graitzupean sartu eta / kukusoen eiztatzeko.
(Sal).
A EY IV 317.
Ez nuke gaitzerupean estali nahi [...] argitaratzailearen hitzaurre bikainak esku-zabalki eskaintzen digun argia.
MIH 398.
v. tbn. Ir YKBiz 174. Or Aitork 399.