1.
(
G, AN-gip-larr-5vill, L, BN, Sal, S; SP, Urt I 28, Lar, VP 43v, VocS 134, Añ, VocBN , Gèze, Dv, H; -lx- Ht VocGr , Arch VocGr
),
altxa (
G-bet; Deen I 465,
Lar),
ailtxatu,
altzatu (
V (-au), G; Lar, Añ, H (V, G)),
altza (
V, G, AN; Lar)
Ref.:
A (altxa, altza, altzatu);
AtSac
43;
EI
352;
Echaide Nav 283;
AtBou
361;
Holmer ApuntV (altzadu);
EAEL
32;
Gte Erd 21;
Elexp Berg (altzau)
.
Levantar(se), alzar(se), elevar(se). "Hausser, élever" SP. "Élever, exalter, alxatzea, goratzea" Ht VocGr. "Desaferrar, aingurak altxa" Lar. "Subir el precio, &c. goratu, altxatu" Ib. (tbn. Añ). "Alzar, levantarse [...]. Levántate, altxa adi; levántese Vm., altxa bedi. Levántate, en modo más cortés, altxazaite" Ib. "Enarbolar" Ib. "Lever, élever, se lever, s'élever" Dv. "Lever. Eskuak altxatzea, lever les mains. [...] Zama altxadezadazut, aidez-moi à lever (levez-moi) ma charge. [...] Zama hau altxa dezakezu? pouvez-vous lever cette charge?" H. "Levantarse. Gaur berandu altzau naiz oetik. [...] 2.º levantar, izar" Elexp Berg. v. jaso,
goratu, 1 jaiki,
zutitu.
Tr. De empleo gral. salvo en la tradición vizcaína, donde es poco frecuente.
Heuskaldun den gizon orok altxa beza buruia, / Ezi haien lengoajia izanen da floria.
E 259.
Andere hona den lekhura ailtxa itzak begiak; / Mundu oro eztakidik hura bezain balia.
Ib. 19.
Eta angurák altxaturik itsasoari unzia abandona ziezoten.
Lç Act 27, 40 (He, Dv altxatu, TB alxatu).
Hunetarakotz altxa ditzagun goiti gure spirituak eta bihotzak.
Lç
Ins
B, 4v.
Eta orain ere badiakusagu hire eskua gure punitzera altxatua.
Ib. A, 6r.
Seigarrena, gurutzean hala itzaturik airean gora ailtxatu zutenean.
Mat 190.
Altxa dezagun geuren pensamentua lurreko gauzetatik.
Ber Trat 90v.
Atratzen baitirade Mezatik Sakramentu sandua altxatu eta bereala.
Ib. 98r.
Bisaia eta begi urdin Zerura ailtxatuak, / Lurrera itzultzen dire guztiz ganbiatuak.
EZ Man I 46 (128 alxa).
Baiñan eria ohetik altxatu den bezala, / Lehen esku zuenari nigarrez doakola.
Ib. 22.
Alzifrea altxatzen da arboletan gorena.
Ib. 36.
Illea altxaturen zaie zutik eta begiak / Trublaraziko darozte beldurtasun handiak.
Ib. 82.
Sanson sendoa oraño / handiro duk ospatu, / zeren zituen Gazako / portaleak altxatu.
EZ Noel 30.
Eta gero orduan, onak bere loriako ailtxatzeintu, eta gaixtoak sekulako penetara egotzteintu.
Ax 120s (V 79).
Ahalkez ere bururik ere ezin ailtxatuz.
Ib. 383 (V 251).
Izanez aipatua / Zirat' ororen ahoetan, / Et' amorosen gogoetan / Zerurano altxatua.
O Po 41s.
Bi hegalez alxatzen da gizona lurreko gauzetarik; sinpleziaz eta garbitasunaz.
SP Imit II 4, 1.
Kalitza altxatzean errateko.
Arg DevB 194 (93 alxatu).
Zeiñ egunez piztu zen, / Zerura noiz altxatu?
Gç 213.
Altxatu tut zureganat ene eskuak.
Ib. 50.
Eta zapatzen naute ezin altxa dezakedean karga pisu batek bezala.
Ib. 44.
Beraz, zeruko iguzkia / Ez zaiku guri altxatu / Eta egiazko bidetik / Urrun gare errebelatu.
Ib. 172.
Pena handia du etzana denian bere lekutik ezin altxatuz.
Mong 590.
Egün hortan Aingüriak beno gorago hura alxatü izan zela.
Bp II 107 (I 29 altxatü).
Ikhusi zuen Thales gizon handi hau begiak goiti altxaturik.
ES 170.
Neure biotza Jaungoiko miserikordiosoagana altxaturik.
OA 53.
Zure burua sentitzen duzunean betan zeruraiño altxatua.
Ch III 6, 3.
Ezen xumeak altxatuko dire millen artean.
Ib. 58,9.
Eman diozka arrozoina eta libertatea, zeinek alxatzen baitute berze kreaturak baino gorago.
CatLav 39.
(V 28)
Eta Arima, bere baitan zarraturik, kreaturak ezagutzearen medioz altxa dadiñtzat berehala Jaiñkoaren handitasunak kontenplatzera.
He Gudu 128.
Berehala hilla biztu eta altxatu zen han ziren guzien begietan.
Lg II 205.
Bertze emakumez gorago alxatu baitzinduen.
Mih 93 (107 altxatu).
Zeliala khorpitz eta arimatan alxatia.
Mercy 21.
(s. XIX)
Taula bat alxa, korpitza ediren, oro bellarika.
Xarlem 1186.
(acotación escénica)
Hirurgarren egunean / Altxatu zen pizturik [...] Bera hillen artetik.
Monho 76.
Or jausi, emen altza, / lupatza artian, / edurra ta eurija / dodala gainian.
DurPl 62.
Besteen gañean gere buruak goratu edo altxatu nai izatea.
Gco II 21.
Lanho guti bat, airetan altxatu den bezain laster suntsitzen dena.
Dh 199.
Bada altxa nai izan du ezkonza bere Sakramentuen mallara.
AA I 564.
Meza esaten zegoanean, askotan geratzen zan lurretik altxatua, eta ezer aditzen eta ekusten etzuala.
Ib. 414.
Begira eskua altxa diozun gurasoari.
AA II 68.
Zerren altxatua zijoan ura eta etzan nora iges egiñ.
Ib. 131.
Zer da, Jauna, gizona, zuk ainbesteraño gizona altxatzeko esaten dio Job Santuak Jaungoikoari.
AA III 340.
Zoin izanen da zuen artean, balin badu ardi bat, eta hau erortzen bada zilo batetara errepausako egunean, hartuko eta altxatuko ezduena?
TB Mt 12, 11 (SalabBN altxatuko
).
Emen eror, an altxa, / bera eta gora, / eskintxoka dijoa / Karlosen denbora.
Echag 163.
Zer zori ona saindu harentzat hoin dignitate gorara altxatua izaitea!
Jaur 391.
Zelüko errege, / Egizü fabore, / Orai zuri gaude, / Othoi altxa zite / Gure arima doloratien jabe.
'Montrez-vous'
.
Etch 654.
Ostia sainta / Altxatzen dianian / Orhit zite khürütxe hori altxatürik lürrian lanthatü ziela.
UskLiB 58.
(70 alxatü)
Eta asto gaiztoak, / altxarik bizkarra, / egiten zion beti burla eta farra.
It Fab 121.
Anka altxatu eta / txakurraren gisa, / egiten dio batek / zar zar goitik pisa.
Ib. 76.
Lenengo abantadan zezenak altxatu omen zeban gora mutilla.
Izt C 249.
Beriala altzau zituzan eskuak umiai eskabidia egiten eutsala.
Ur MarIl 116.
Franziako errege, Filipe ederrak / Hekin ume Yoanna tronurat altxatu.
Hb Esk 78.
Eta faraonek ukatu zionean, eskuko zigorra altxatu zuen.
Lard 70.
Zugana begiak altxatzen ditut.
Dv LEd 157.
Altxa hadi eta ibil.
Hb Egia 98.
Elizaren kontra bandera altxatu duten izpiritu hautuak.
Ib. 127.
Lurretik gorunz altxatua ikusten zuela.
Aran SIgn 53.
Or dauka jendea / Txit garaitzallea / Bandera altxaturik / Gerran azaldu nairik.
(Marcha de S. Ignacio).
Ib. 215.
Bihotza harengana dut bozik altxatzen.
Elzb Po 193 (215 alxatu).
Gero altxa, txutik jarri, / pipa bana lurrez jarri.
Xe 214.
Begira neskatxa orren / dantzarako planta, / airoso altxatzen du / ezkerreko anka.
Ib. 184.
Ekusi duenian / andrea erortzen, / altxatzera asi da / gizona makurtzen.
JanEd I 57 (II 111 altxa).
Bizirik etortzia / ez nuben espero, / zutik eziñ altxatu / erori ezkero.
Noe 61.
Guztiyak altxatzen dira galaia ta Erramun ez bestiak eta alde egiten dute.
Sor AuOst 98.
Aditu bezain aguro altxatu zan Santua Kardinal Jaunaren aldamenetik.
Bv AsL 198.
Aingura altxata denbora gutxian eldu ziran Chipre ugartera.
Ib. 212.
Antxe beragaz pikea altzaurik uluka asten da: / Ea mutillak ez itxi armai amatetan.
AB AmaE 187.
Zegoen lekutik altxa, konfesore bat billatu, eta [...].
Arr May 71.
Altxatu zuen ezkerraz bigarren basoa.
Elzb PAd 33.
Ahal nuen bezala altxaturik etzina nindagon lekhutik, guan ninduan etxera.
Ib. 51.
Erori garenean / Gaituzu altxatzen.
Zby RIEV
1908, 294 (209 alxatu).
Herri eta jende aberatsek eginen ahal dute oraikotik emaitza ederrik, gure pilotako ohorea alxatu nahi duten muthikoeri.
Ib. 87.
Altxa bedi aguro!
Alz STFer 134.
Behar duta besoa altxatu, zin egiteko?
HU Zez 56.
Diote gizon hori apaldanik altxatu zela: larru-apaintzaile baten semea, bere lanetik zenbeit sos bakar irabaziz bizi izana eta argitua.
HU Aurp 77s.
(s. XX)
Ni altxako nintzake pozik, baña kalluak miñ ematen dirate.
Iraola 21 (83 altxatu).
Eta gero, ohartu zireia uhin heier? Ehun metratik ehun metrara, bizpahiru altxatzen ziren batean, kukurusta gora.
JE Ber 79.
Altzaixu ankea gora, ia txixik egiten dozun.
Kk Ab I 22.
Martxuaren amabostian / egin giñaden jokatu, / amabost arruako arria / zeñek geiago altxatu.
EusJok 38.
(54 altxa)
[Lur-txoriak] gora ta gora aidean altxatuz joaten diralako.
Inza Azalp 119.
Bainan, den mendrenik kexatu gabe, altxatu zen polliki.
Barb Sup 38.
Besoak altxatuz oiu egiten zigun ito itoan.
Or Mi 128 (SCruz 77 altxa).
Lurrera erori ziñan, / aiton zar batek laundu ez bazizun / altxako ere etziñan.
(In Tx B II 217
).
Puska ezin altxarik / giñadela ari.
Tx B III 132 (I 149 altxatu).
Gau eta egun nere buruan / bueltaka dabilt euskera, [...] altxa gogotik, kuidado gabe, / gu zure kontra ez gera, / lenago maite izan zaitugu / ta oraiñ ez guaz uztera.
Tx B I 253.
Bururik altxatu gabe ari dira lanhari lotuak goiz guzia, lehiatsuki.
Zub 98.
Apaiza agertzerakoan, ama semeak altxatu dira.
Alz Ram 24 (Burr 35 altxa).
Ukabilla altxiaz.
Alz Burr 29.
Eskua altxata!
Ldi IL 84.
Arraiotan! aulki urdiña ez ikusten noizean-bein altxata ez bada...
Ib. 20.
Etxe-zokoan ezin oiña-altxaz / aitona damuz geldia... / Bihotza altxatuz odeia zula, / ain baitu fede bizia.
Or Eus 259 (Tormes 57 altzau).
Enetxo maitea, / altxatu zaitea!
SMitx Aranz 219.
Usoak, ugazamaren arpegiari tankera artzearren altxa zittun ostera begiak.
Etxde AlosT 29.
Etxe errentak altxatzen badira ere berea jasotzerik ez.
Ugalde Iltz 57.
Apaiza altzatu zen berehala hasarrez.
Arti MaldanB 209.
Noizean behin, leiho bateko gortina, pizka bat altzatzen da.
Arti Tobera 268.
Askotan asi zera baña porrot egin dezu, altxa ta erori. Nai ta ezin.
MAtx Gazt 96.
Espaldak altxatua, ostatuan sartzen da.
Larz Iru 146.
Baten belak altxatuz, bestean apalduz, untzia joan zadin edo lasterrago edo emekiago.
Ardoy SFran 245.
Guk bien artian altxatu ezin gendun karga.
Auspoa 77-78, 22.
Zure ganik hartu dut / egun nik ordena / kantu-lana altxatzeko / ahalik gorena.
Mattin 40.
Moxkorra heltzian etxeat / erortzen bazira, / andriak altxatu faltan / hantxet hilen zira.
Xa EzinB 99.
Sillatik altxa ta maiera abitu omen zan.
Uzt Sas 340.
Illunabarrerako / lairik ezin altxa, / gaurko aldian zegon / bizimodu latza.
Ib. 96.
Muttuak desapioa egin omen zion, baiña izeba ez altxa. Ia esotik eldu ta altxa omen zuan.
JAzpiroz 19.
Goizean altzau eta / nik ez daukat lanik.
FEtxeb 132.
Askotan eskuz elduta bere sotanari, pixka bat altxaz.
Albeniz 24.
Dena dela, han altxa zitzaigun Txillardegi. Laburki eta funtsez adierazi zigun ez zuela ontzat hartzen sarituaren iritzia, baita zergatik ez zuen hartzen ere.
MIH 296.
Nazioarteko mailaraino altxatu zuen.
MEIG VIII 85.
Eskubide osoa baitute kopeta altxatzeko.
MEIG VI 144.
v. tbn. Harb 76. Tt Arima 85. Mst III 23, 5. Brtc 216. LE Kop 49. MarIl 107. Bordel 46. Gy 321. Ur BulaG 504 (BulaAl 2 altzau). ChantP 190. CatS 104. Legaz 19. Elsb Fram 94 (146 alxatu). Jnn SBi 39. Lap 36s (V 20). Ip Hil 121 (188 alxatü). Arb Igand 153. Ag Serm 90. Ox 163. CatJauf 56. Const 21. Etcham 218. TAg Uzt 286. Iratz 119. Zerb IxtS 9. Izeta DirG 75. Vill Jaink 155. And AUzta 123. JEtchep 80. Salav 17 (53 altxa). Alxatu: Volt 184. Hm 182. CatLan 33. He Gudu 69. In Hm 169-170. Arch Fab 129. Balad 261. Altxau: Bilbao IpuiB 110. Altxa: Zab Gabon 49. Goñi 31 (39 altxatu). Ill Pill 10 (con aux. no indicativo). Mok 22. ABar Goi 45. EArzdi in Kk Ab II 6. Lek SClar 141. Txill Let 133. Anab Aprika 48. Basarri 105. Lab SuEm 208. Berron Kijote 210. Altzau: Ag Serm 78. Lh Yol 37. Altuna 49. SM Zirik 90. Altza: BEnb NereA 28 (con aux. no indic.). Etxabu Kontu 80. Alzete-: Cb CatV 30.
(Part. en función de adj.). Elevado (tanto en el sentido físico como en el moral, intelectual, etc.). "Alxatua, élevé" Ht VocGr. "Roma, altxatua, gorá" Lç Decl Mm 4v. "Ioram, altxatua" Ib. 4r. "Empinado, jasoa, altxatua, goratua" Lar. v. LUR ALTXATU.
Alfer ihesi egiten zuten mendi gañera / Edo ezperen alzifre altxatuenenera.
EZ Man I 95.
Ohigabeko gauzen hain nahitze gorak eta alxatuak hagitz dira suiet lilluramenduetara.
SP Phil 188 (He 190 igan nahizko irritsak eta lehiak).
Ezta deus ere zeruan, ez lurrean eztiagorik, eta borthitzagorik amudioa baiño, deus ere altxatuagorik, edo hedatuagorik, [...] hura baiño.
Ch III 5, 3.
Hain saindua, hain garbia, hain altxatua den errelijione bat.
Lg II 150.
Ez ahal da berriz dignitate altxatuagorik nola izatea [...].
Ib. 125.
Misteriorik ilhunenen eta egiarik altxatueneen ezagutzeko dohain miragarria.
Ib. 298.
Behar gindiela eman Katixima bat, zointan Errelijioneko lehen prinzipuak izen ziten explikatiak manera laño eta arrunt batez [...] eta zointan Jinkuak ispiritu altxatiago bat eman deenek ideren zezaten halaber nontik edifika bere buriak.
CatLan 3.
Segurako Erri ta Zegamakoan igarotzen da bere prozesioarekin Idiazabalko Alkatea zigor altxatua eskuan dabela.
Izt C 502.
Taula pisu altxatuak / Doiean xotx batek airean dauzkanak.
Gy 248 (ref. a las trampas para ratones).
Gurutzia goora atxikia beso altxatiez, eta arrosarioa kantatzen ozenki, apezaren otoitza errepikatzen.
Zub 78.
[Horra nun] saltzen dituen bere ardiak, amets ez zitzaken salneurri altxatuenetan.
Ib. 65.
Zaletasun orren gain gizonak asmo altxiagoak ta iraunkorragoak jartzen ditulako.
ABar Goi 26.
(VocBN, H).
Alzarse, levantarse, sublevarse (contra).
"Se soulever, s'insurger, soulevé, insurgé"
VocBN.
.
"Se lever, se soulever. Herria altxatua da, le pays est soulevé"
H.
Ezen altxaturen da nazionea nazionearen kontra eta resumá resumaren kontra.
Lç Mt 24, 7 (He, SalabBN altxatu, TB alxatu).
Ez gaitezela bada deskonforta, mundu guzia bere bothere eta indar ororekin gure kontra altxatua ikus genezan orduan ere.
Lç
Adv
** 7r.
Bañan Iainkoaren kontra ezta behar altxatu.
EZ Man I 126.
Nahiz altxa dakiela / Ezkutari bakharra / Edo ezperen jendetsu / Prinzearen armada, / Baten bezain kontra / sendo hañitzen duk besoa.
Ib. 45.
Gurekin izan ezpaliz / Gure Iauna guduan [...]. Gurekin izan ezpaliz / Etsaiok alxatzean [...].
Hm 134.
Ene kontra alxatzen badira ere armadak ene bihotza ezta beldur izanen.
SP Imit III 6, 4.
Ez baitzuen nahi izatu [...] Jainkoaren kontra altxatu.
ES 390.
Garaitzeko etsai hori, eta bertze etsai zure kontra altxatu diren guziak.
He Gudu 100.
Adimenduaren edo arrazoiñaren kontra altxatzen diren instant berean.
Ib. 82.
Ezi bestela aragia ezpiritiaren kuntre altxa litezü.
Mst III 26, 4.
Zugatik ainbeste ejerzitu gerra bizietan altxatu, ta ainbeste eriotza izan ziran?
Cb Eg II 140 (Dv LEd 250 hanbat armada altxatu dira).
Gure Eskal-hizkuntzaren abokat naiz agurtzen, / Ziburu, Donibandarren egun kontra altxatzen.
(L, 1765).
RIEV
1923, 153.
Bat egin izan zen denboraz Absalonekin, altxatu izan zenean bere aitaren kontra.
Lg I 318s.
Altxatuko dire borthitzki Laphurdiko herriei eta partikularrei bere onthasunentzat berrirozki <-coz-> pagarazten diotzoten dretxuen kontra.
Revol 111.
Giren xipi handiak, / zaharrak eta gaztiak, / altxatuko gira guziak.
Iraultza 108.
Itzal horren kontra gerlan / Kokin guziak armetan / Ziren bazter guzietan / Altxatu ordu danik.
Monho 64.
Eskandala izigarri, / Debotak dire altxatu, / Bardotzen eliza berria / Behar zutela fundatu!
Ib. 44.
Eta aren Majestadearen kontra altxatu, eta beraren [...] gorrotoan erori.
Gco II 9.
Nausi botheretsu haren kontra altxatzea.
Dh 135.
Altxako dira jendeak jendeen, erreñuak erreñuen kontra.
AA III 474.
Kainek, bere anaiaren kontra altxatu, eta Abel il zuen.
Lard 6.
Kantabria altxatu, ez nahi nausirik; / Munduaren ikharan ilkhi etxetarik.
Hb Esk 31.
Altxatu zaizko kontra handi eta ttipiak.
Hb Egia 146s.
Ire kontra altxatua zegokan Jainko asarratuaren besoari eutsitzen.
Aran SIgn 72.
Badaki jo duela armada berriaren altxatzeko orenak.
Laph 122.
Au desobeditzea ezezik, Espiritu Santuaren kontra altxatzea ere da.
Arr May 104.
Erregeren nahia baldin hala ba zen, / Miliunka zitian gizonak alxatzen, / Harmak har-arazten.
Elzb Po 214.
Bada Jenerala juan bazan ere emendik gauza konponzera, ez bire zan atrebitu arrimatzera zeren jende gutxi zuan altxa ziranenzat.
CartAnd 381.
Aitarren-seme altza bear gara danok, agiñak erakutsi bear deutsaguz arrotzari.
Ag AL 125.
Alferretan altxatu ziren etsaiak bazter guzietarik, haren suntsitzeko.
CatJauf 30.
Gosearen errabiak erakharri du jendea... altxatzerat eta misioneko atherbe mota guzietakori su ematerat.
Prop 1911, 6 (ap. DRA
).
Jaungoikoaren aurrez-aurre altxa ziralako, inpernura amilduak izan ziran gogo utsak dira diabruak.
KIkG 13 (
KIkV 21 jagi
).
Alare, negu artan bertan --Abenduan-- altxa ziran berriz ere kataluñiarrak eta euskaldunak.
Or SCruz 23.
Zure kontra zauzkitzu altxatu harmetan.
Etcham 56.
Donostian lendabizi militarrak altxatu ziran.
Salav 52.
Afrikan ejerzitua altxa dek, eta laister emen altxako dituk.
Alkain 33.
Bilbotar danak Zamakolaren / aurka zirean altzatu.
FEtxeb 54.
v. tbn. Gç 85. Ch III 23, 5. Brtc 90. Jaur 126. Elsb Fram 115. Jnn SBi 76. Ag Serm 92. Zerb IxtS 41. Bilbao IpuiB 208 (-(r)en kontra). Altxa: Goñi 103. AZink 55. Altzatu: Arti Tobera 265 (-(r)en kontra).
Alzarse (a favor de).
Sathan gaixtoak diotsa gero Aingeruari / Arimaren faborera griñaz altxatuari: / Hunen gaiñera hedatu uste uke eskua / Ni saihetsean nauela xoro Spiritua?
EZ Man I 54.
Hanbat lekhuko ageri ziren haren inozentziaren alde altxatzen zirenak.
Lg II 269.
Eskal-Herri guzia, etsaia inguru, altxatu bere alde, emateko buru.
Hb Esk 50.
Konstantin enperadorea atheratu eta altxatu zenean giristinoen alde [...].
Jnn SBi 127.
Ekadoi edo juezak alkargana batu baño lenago, altxatu emen zan plazako jende guzia deadarrez.
Muj PAm 25.
Levantarse, surgir (un viento, tormenta, temporal...); surgir, producir(se), suscitar (un alboroto, revuelta, disputa...).
Eta huná, tormenta handi bat altxa zedin itsasoan.
Lç Mt 8, 24 (TB alxatu zen betbetan tenpesta, SalabBN altxatu zen [...] tenpesta bat; Ip jaiki, Echn goratu).
Orduan altxa zedin haize buhunba handi bat.
Lç Mc 4, 37.
Demetriusek sedizione altxatzen.
Lç Act 19, tít. (cf. Act 21, 38 sedizione bat biztu duana
).
Altxa zedin bada kestione bat Ioanesen diszipuluetarik Iuduekin purifikazioneaz.
"Il y eut une question"
.
Lç Io 3, 25 (TB izan zen leia bat alxatua).
Ezen eriden diagu gizon pestilenzioso haur sedizione altxatzen drauela Iudu guziei mundu orotan.
Lç Act 24, 5 (He truble ematen daroena, TB asaldura pizten duena).
Tormenta alxatzean othoitza.
Harb 403.
Lauda zazue tormentak / Zuek gisa berean, / Zein altxatzen baitzarete / Hark [Iaunak] nahi duenean.
EZ
Eliç
192.
Badarik ere erne egon behar da beregainki tentamendua alxatzen denean.
SP Imit I 13, 5 (Ch tentazionearen hastean).
Zeren hainitz gogoramendu alxatu dira ene baitan eta beldur handiek bilhakatzen dute ene arima.
SP Imit III 23, 3.
Alxatzen dituen bueltak eta eragintzak <-t> gatik ezta nihoiz ere gelditu behar gure Iesus maitearen gorputz preziosaren hartzetik.
"Insultus eius & commotiones quas suscitat"
.
SP Imit IV 10, 2.
Naski, Philothe maitea, bizitzeko ganbiatze hunetan hainitz gogorapen alxatuko da zure barrenean.
SP Phil 430 (He 435 hainitz altaramendu altxatuko zaizkitzu zure barnean).
Iakin ezazu tentazione xoil handirik alxatzen dela idortasunen eta agorteen artean.
Ib. 497.
Ezen nola hiri edo herri batetakoen artean alxatzen diren guduek eta kontrakotasunek hura osoki galtzen baitute [...].
Ib. 461.
Othoitzik egiten ezpaduk, / Tromenta duk altxatuko.
Gç 139.
Munduko gure faltek tie / Hemen altxatzen haizeak, / Eta gure plazer lizunek / Su-elementen aireak.
Ib. 161.
Ezdeus gatik altxatzen dire hauzi ahalkagarriak.
Ch III 3, 3.
Baldiñ bizio hori zure baitan altxatzen bada [...].
He Gudu 86.
Haizea aphur bat altxatzearekin, hasi zen izitzen eta ondoratzen.
Lg II 164.
Eta Ejipto guzian altxatuko da, sekulan izan eta izango ere ez dan bezalako iskanbilla.
Lard 71.
Hortan berri-berritan hor dute disputa altxatzen; / Baietzka, ezetzka hek horla zirelarik berotzen [...].
Gy 147.
Bi xoriek liskar hor altxatzen dute.
"Entre les deux oiseaux il arriva querelle"
.
Ib. 311.
Batetan altxatu zan ekaitz izugarri bat.
Bv AsL 84.
Horra nun altxatzen den / kalerna bat gaitza; / Hedoi itsusi batzu / airean dabiltza.
Zby RIEV
1908, 771.
Orduan altxatu zen santuaren biotzian sentimentu berri bat.
Bv AsL 37.
Bainan kolpez altxatzen da / Furian zirimola, / Untzia kostara doha / Bazterka dabilala.
Arb Igand 158.
Duela sei edo zazpi urte agertu zen Parisen liburu bat, izigarriko haroa Frantzia guzian altxatu zuena.
HU Aurp 59.
Panamako kalapita hori guzia ere harek altxatua da.
Ib. 60.
Kontseilu zuhur zenbeit emanik beraz jaun Apezpikuak, gaitzitu bertzeri, edo alegia gaitzituarena egin. Haro bat altxatu zioten; eta zernahi ateraldi tzar, bai buruz-buru, bai beren kideko kazetetan eman.
Ib. 122.
Perzako erresuman ere nahastura handiak altxatu dira.
Prop 1911, 7.
(ap. DRA)
Haro bat gaitza altxatu zen Eskual-herrian. Gernikan, Uztaritzen biltzarrak egin ziren.
Barb Sup 163.
Mattin zubizainarekin hizka-mizka zerbait altxatu zen.
Lf Murtuts 23.
Itsasoan ditazken galerna edo ekhaitz izigarrienak ziztuz altxatzen eta gu lo!
Ib. 13.
Rotschild! Izenak berak zer nolako irudiak altxatzen dituan gugan!
Vill Jaink 130.
Egoaizea arro samarra altxatzen bazan.
AZink 127s.
(Referido a la masa de pan, etc.).
"
Altxatzea, lever, prendre le levain"
H.
Cf. altxagarri. v. infra ALTXAGABERIKO.
Konparatu da zeruetako resumá altxagarriarekin, zein emazte batek harturik hirur neurri irinen barnean gorde ukhan baitu, guzia altxa dadin arterano.
Lç Mt 13, 33 (He orre guzia altxa diteken artean, TB hura altxatu arteraino, Ip orhia oro altxa artio, SalabBN oria oro altxatia izan artio; HeH, Dv haz, Ur legamiatua dan, Echn arzitu, Hual oranzatruk edo etsitruk, Ol murtzitu, IBk harrotzen).
Elizaren kostuma duzu ogi altxatutik eta jaten dugunetik konsekratzia.
AR 222.
Eta ikusi zuen atseginekin jadanik irinak orratuak zituela, orrea altxatua zela ederki.
Jnn SBi 511.
Behar da goitatu pasta ongi altxatu arte.
ECocin 40.
Behin, labearen pizteko bezpera-arratsean, ama ohartu zen altxagarria zaharra zuela. Eta futxo, batere ez duk altxatu! erran zuen hirugarren aldikotz usaindatuz.
JEtchep 36.
Ensalzar.
Zeure obrez nahi zaitut, / Iainko Aita, altxatu; / Zeru-lurrak zeren tutzun pena gabe moldatu.
EZ Man I 11.
Zeruetan altxatzeko zure izen saindua.
EZ Man II 109.
Ordea ez othe dira bihotz flakatuak hain gauza [...] ergelez bere balioa eta aiphamena handitu, berretu eta alxatu nahi dutenean?
SP Phil 199.
Elizako aita guziek handizki altxatu dute Dabiten emetasuna.
Lg I 290.
Kantatuz esker-onezko kantika bat, zeinetan altxatzen baitzituen Jaelen zuhurtzia eta animoa.
Ib. 204.
Jesu-Kristok kondemnatu zuenean ontasunen alderako yaidura sobraniazkoa, eta altxatu bihotzezko pobrezia, erran izan zuen [...].
Lg II 195.
O Betleem Ongi bai du distiatzen! / Zu ganik heldu den argiak / Betetzen tu bazter guziak, / O Betleem! Zer ohore! Ala baitzare altxatua! [...] Zeruaz zare hautatua.
Monho 142.
Ona noraño altxa eta laudatu zuan S. Juan Jesu-Kristok berak.
AA III 481.
Izan bedi gauza guzietan egina, laudatua eta bethikotz altxatua eta bethikotz altxatua Jainkoaren borondate guziz zuzena, guziz gora, eta guziz maitagarria.
JesBih 437.
O Jainkoaren Ama! Ezdakit zer laudoriz altxa zure handitasunak.
MarIl 77.
La Fontainaren alegia zenbaiten uskarara itzultzian, ene lehen atsia izan da, Franzia guziak alxatzen duen gizon horren ohizpenaren alxatzia Uskal-herriaren erdian.
Arch Fab 9.
Etorri da ordua, gizonaren Semea gloriaztua edo altxatua izango dana.
Lard 430.
Eta Jesusen Izen santua altxatua zan.
Ib. 517.
Guti dukegu erran haren altxatzeko. / Omen handia badu urrungo hiritan.
Hb Esk 105.
Yaun apheza, mintzatu zare ezin gehiago hobeki; altxatu duzu yaunaren ontasuna.
Hb Egia 20.
Mahomet aiphatua da mendetan. Izan ditu dizipulak, bainan hura ere nahi bezain bat altxaturen dute, ez da Yainko, ez profeta.
Ib. 78.
Ez diot kendu gura iñori kreiturik, / geiegi ez altxatu baña Amerikarik, / Aberastzeko ez da arako bearrik / Emen ere billatu ditudalako nik, / Len pobre ziradenak aberats egiñik.
AB AmaE 286.
Nola biar dan bezela altxatu leiteke zure serbitzari S. Martin?
Ag Serm 102.
Ikhusi behar da: urgulutsu izan denetz, bere burua estimatuz bertzeak baino gehiago; aiphatua eta altxatua izan nahiz.
CatJauf 17.
Paulino Uzkudun, ematen dizut / mereziya dezun fama, / beti gogorki egiten dezu / sartzen zeran tokin lana. [...] Merezi duna altxatutzia / ez dala nago pekatu, / orrelakorik egin badegu / Jainkuangatik barkatu.
EusJok II 141.
Bere buruaz prezatzea, laudatzea, alxatzea, lorifikatzea [...] da benial.
Harb 184s.
(
Lar,
Añ,
Foix).
Erigir, construir (un edificio, monumento...).
"Construire"
Foix.
v. jaso
(I, 3),
eraiki
(2).
Berrogei eta sei urthez edifikatu izan duk tenple haur, eta hik hirur egunez altxaturen duk?
Lç Io 2, 20 (He altxatu, TB alxatu; Dv egin).
Bañan eztezala altxa figura gizonenik / Eliz-Amak Sainduetan kondatu gaberenik, / Ezen hark iduri likek gaixto idolatria.
EZ Man I 29.
O saindu gloriosoak [...]. Zuen figurak ditugu elizetan altxatzen.
EZ Noel 170.
Zeren alxatu dukezu / Siongo eliza ederra.
EZ
Eliç
336.
Alferrik hariko gara, / Etxearen alxatzen, / Ezpazaiku Iainko Iauna / Beharrean lagunzen.
Hm 141.
Eta Ebanjelioko Dorre, bethiere lurraren gainen handitzen duen hunen, zeruraino alxatzeko.
FPrBN pró.
Altxatzen diotzozun aldaren gainean, / Hetan ofritzen zaion bitima garbian / Jaunak aurki dezala behar den guzia.
Monho 162.
Izandu zan [...] Obispo Lugon [...], non altxatu zeban eliztarrentzako azitetxea San Lorenzoren izenarekin.
Izt C 486.
Abadiatik hurbil kapera altxatu.
Hb Esk 62.
Nahi nuke altxatu herri bakhotxari / Zor zaion aldarea haren denborari.
Ib. 72.
Iru egunean altxatuko det beste [Eliza] bat eskuz egin gabea.
Lard 446.
Ikusazu non diren zure aintzinekoek utzi izan zerotzuten etxea, zure ondokoentzat altxatu izan zinduena, zure atseginetako lekhuak.
Dv LEd 252.
Giristinotasuna mizterio horren gainean altxatua da.
Hb Egia XI.
Zuk ainbeste amorioarekin altxatu zinuzun eliz-etxe santuak.
Bv AsL 135.
Haien üngürian herri bat altxatü zen laster.
Ip Hil 194.
Lehenbiziko sendatze horren oroitzapentzat altxatu zuten handik ondoan harrizko orroitgailu eder bat.
HU Aurp 77.
Orretarako, baratz-inguruban arresi andija jaso (altzau) ta idazkun bat ezarri eban.
Altuna 44.
Ez dut ez etsai nik, urkabea / altxako didan arotza.
Or Eus 123.
Orduan altxatu ziren, bertzeak bertze, Angouleme, Nantes, Angers, [...] eta Bordeleko roman moldeko eliza-nausi ederrak.
Zerb IxtS 103.
Erromako enparantza nagusian arri-iduri bat altxa zioten.
Or Aitork 186.
Olagarayek altxatu zuen aspaldian lurreratua zagoen Oilandoiko kapera.
Xa Odol 88.
Ez leitia ere altxa / üngürünetan lantegiak, / Herrian bizi ditian / behar bezala gaztiak.
Casve SGrazi 62 (66 altxatu).
Handik fite, huna ene arditegia altxatua.
Etchebarne 84.
Etxe berria altxatu degu / ederra ta dotorea.
JAzpiroz 62.
v. tbn.
EE 1884b, 77. Barb Sup V. Etcham 110. Alzola Atalak 117. Altxa: Iraola 84. AZink 93.
Irten ziran gure asabak sart-aldeko lurrak berriro jendez betetzera, eta gelditu ziran Kaukaso-pean, altxaturik emen beren dendak.
Etxeg EE
1882c, 561.
Eta orain altzatzen dute haien kanpamentua herriaren inguruetan.
Arti Tobera 263.
Levantar (el ánimo, la moral).
(Empleado frecuentemente en la expr. bihotza altxatu
).
Cf. BIHOTZ-ALTXAGARRI.
Orain, bada, altxa ezak / heure gogo tristea, / entzutean iausten dela / Iainkoaren semea.
EZ Noel 30.
Zer ere hartaz kanpoan irakurtzen edo enzuten baitut, ezteraut bihotza alxatzen ez eta plazer osorik emaiten.
SP Imit III 56, 3 (Ch ez naute konsolatzen, ez naute osoki kontentatzen).
Emaiten duzu ere konseillu onik, eta badakizu bertzei bihotzaren alxatzen hitz ederrez.
Ib. 57,1 (Ch zure hitz onez borthizten ditutzu).
Maria duzu salbatu, / Ohoin onari barkhatu; / Niri bihotza altxatu.
Gç 159.
Jainko hil denak ziarotak, / Ene bihotza altxatzen; / Ez naizela segur galduko / Jainkoa badut maitatzen.
Ib. 155.
Prosperitate handietan / Ez zait bihotza altxatzen; / Ez fortuna baxoan ere / Eztzait kuraia flakatzen.
Ib. 169.
Maiz yenden erranen beldurrak gelditzen [...] nau. Ikusten duzu nolako beharra dudan bihotza alxatua izateko.
Mih 114.
Denbora laburrik barnean altxatu ziren filistindarren bihotz eroriak.
Lg I 255.
Salbatzailleak altxatu zituen hekin gogo eroriak.
Lg II 210.
Ikhuste horrek derio bihotza alxatzen bai eta ere indar honik emaiten.
Arch Fab 167.
Jainkoaren baithan ahal duke bethi fidantza / Hersturetan altxaturen dioela bihotza, / Eta etsaien menera ez duela utziren.
Arb Igand 86 (EZ Eliç 258 hersturan konsolatuko dioela bihotza).
Aiphatu ditutzun ikhusgarri horiek altxatzen derautate bihotz guzia.
Ib. 55.
Bihotzaren altxatzeko on ditezken sokorri guziekin.
HU Zez 21.
Enrike bai, Enrike! Ura zalako etxe guzia altxa ta poztutzen zuena.
ABar Goi 69.
Beraz altxa dezagun denek burua, altxa bihotzak, eta har elgarrekin xede handi bat.
Lf Murtuts 11.
Altxa bihotza, ene semea.
Leon Mt 9, 2 (He egizu kuraie, Dv egiozu bihotzari).
Bihotzaren altxatzen, berritzen gogoa, / askotan zuk laguntzen nauzu, Gipuzkoa.
Xa Odol 318.
Proferir (un lamento, grito...).
Auhen altxatuko dute bihotz urragarria, / Zeren sofritzera doazen bethiko lazeria.
EZ Man I 87 (Noel 88 auhena altxatu).
Fazoñ hunetako tuzte altxaturen oihuak: / Mendiak eror zaitezte othoi gure gañera, / Arima eta gorputzaren ezteus bilhakatzera.
Ib. 82.
Hala dute damnatuek oihua altxaturen / Zeru izarraturaño zeña baita helduren.
Ib. 82.
Alferretan altxatu zituzten bere oihuak, ezin deusik ardietsi zuten.
Lg I 353.
Kopla sustsu orik aditzearekiñ, zelai guzian gora ta gorak altxatzen asi ziran.
Lh Yol 52.
[Urdeak] altxa du karraisia, mâiera jasorik.
"Redobla su gruñido cuando le levantan a la mesa"
.
Or Eus 136.
Erigirse (en).
Jende guztiak aurkhi du profetatzat harturen; / gure erregetzat zaiku guztioi altxaturen.
EZ Noel 92.
(Añ).
Levantar (falso testimonio); sacar a relucir, delatar (un defecto, falta...); hacer, presentar (una acusación, una objeción... contra alguien).
"Levantar algún testimonio, (c.) eregi, altxatu, jaso
"
Añ.
Bertzeen falta aphurrak hitzez alxatzen tugu, eta gure handiagoak iragaiten tugu ixilik.
SP Imit II 5, 1 (Ch mehatxatzen ditugu bertzeak falta xumeen gatik eta gure buruei hutsik handienak ere barkhatzen diotzogute).
Zeren edozein iduripen edo estima gaixto alxa ahal badezate gure aiphamenaren kontra [...].
SP Phil 226 (He 228 edozeiñ iduripen eta opinione gaxto har eta bana dezaten gure kontra).
Falso testimoniorik ez altxatzea, ta gezurrik ez esatea.
Ub 169 (CatUt 63, Añ CatAN 39, CatLuz 5 altxatzea).
Bertze phondu gehienen gainean bai, bainan garbitasunaren gainean eztitutzu utzi zure etsai errabiatuak zure kontra akusik xumena altxatzerat. O Jesus adoragarria!
Dh 84.
Eta oni esaten diogu testimonio falsoa altxatzea.
AA II 212.
Jauna, dio besteak: egia da, nik esan dedala urliaren tatxa edo utsegite anditxo bat; baña ez da nik altxa edo asmatua.
Ib. 213.
Erreguezazue zuei atsakabeak emanaz ta ez diran gauzak altxatuaz dabiltzanak-gatik.
AA III 291.
Zer dakizu zuk? Etzazula orrela salgaiztarik altxa.
Sor AuOst 94.
Den hutsik ttipienak, altxatzen diozkate. Nahi bezen zuhur eta zuzen eta jakintsun izanikan ere auzapez bat, beti kitzikan ariko zaizko, burutik joan arazi arte, ahal badute.
HU Aurp 89.
Badakit zer moduzko objezioa altxa dakidaken.
Vill Jaink 102.
Envanecerse.
Beldurrez sobera alxa zaitezin gauzak heldu direnen zure nahiaren eredura.
SP Imit III 30, 4 (Ch beldurrez zure nahira gauzak izateak erroraraz zaitzan orguilleriarat).
Animar.
Eta eztakizula bihotza flaka: zeren laster alxa zaitzaket eta zure tristura alegrianzara itzul dirot.
SP Imit III 30, 5.
Konbentuetan daudenek eztute adiskidetasun partikularren premiarik; baina munduan dabiltzanek hekin beharra dute elkharren alxatzeko eta elkharri heltzeko.
SP Phil 296 (He 297 elkar lagunzeko eta bata bertzeari helzeko).
Fundar.
Saindu haren ohoretan alxatu dute Konfrario eder bat.
CatLav 418.
(V 200)
Ez du beñere utziko ainbeste nekerekin altxa zuan bere Eliza edo kristau fededunen artaldea.
AA I 562.
Kongregazione hau altxatua da Jesusen bihotz sakratuaren debozionearen gainean.
JesBih 408.
Kongregazione hari iuntatzeko munduan altxatuak diren eta altxatuko diren kongregazione guziak.
Ib. 390.
Hortik ere oraino hanbertze debozionezko pratika saindu establituak Mariaren ohoretan, hanbertze konfrario eta kongregazione, hanbertze fraide eta seroren ordena suerte altxatuak.
MarIl 66.
Santxo handiak zuen altxatu [Bitoria] hiria.
Hb Esk 72.
Aita Sainduari zitzohakon ordre berriaren altxatzea.
Laph 174.
Santa Xantalekin batean altxatu duen emazten ordena sainduaz.
Jnn SBi 68.
Alzarse (una voz, unas voces), alzar (la voz, las voces).
Baina ezagutu zutenean ezen hura Iudu zela, altxa zedin guzietarik boz bat, kasi bi orenez oihu egiten zutela: Efesianoén Diana handiá!
"S'éleva"
.
Lç Act 19, 34 (TB alxatu zuen, He altxatu zuten).
Baina zutik zegoela Pierrisek hamekekin, altxa zezan bere boza eta minza zekién zioela: [...].
Lç Act 2, 14 (TB alxatu zuen, Dv altxatu zuen; He mintzatu zitzaien haltoki).
Hibaiek alxatu zuten / Bere boza zinzinez: / Alxatu zuten, o Iauna, / Ezin ixil egonez.
Hm 84.
Erran zioten boza altxaturik: [...].
Lg I 289.
Salbatzaillearen ingurutan zirenek altxatu zituzten bere bozak [...] haren lorifikatzekotzat.
Lg II 221.
[Jesus] iragaten zela Samariako herritan gaindi, bathu zituen hamar lepradun haren ganik errespektuz urrun zaudenak. Altxatu zuten boza, eta othoitztu zuten izateaz hetaz urrikalmendu.
Ib. 173.
Zioen oraino, altxaturik boza, Jesus zaritzon gizonak bihurtu zioela bista.
Ib. 178.
Kanta dezagun eta boza altxa gora.
Iraultza 79.
Altxaturik bozak / Erragun bertsotan [...].
Monho 62.
Badire bazterretan / oihuz dagozenak, / Hedatzeko orotan / argi yakinenak: / Balakite hainitzak / nola bizi diren, / Aphalago luzkete / bozak altxaturen.
Hb Esk 168.
Botza altxatu baitu etxe guziak entzuteko gisan.
Laph 82.
[...] diyo berriz zerbait boza altxatuaz.
Iraola 39.
Artetan, bere boza altxatuz goraki, arrosarioa du erraiten kartsuki.
Etcham 174.
Boza gero-ta-gehiago altxatuz ari zen: [...].
Lf Murtuts 13.
Memento batez ez zen mekanikaren arrabotsaz bertzerik adituko. Eta horra non hixtu legun hurrisko bat altxatzen den, bihotz guziak hartzen eta betetzen bezala dituelarik, xaramelan. --Mayi, zer dun aire hori?
Lf Murtuts 45.
Recuperarse (de una enfermedad, disgusto, impresión...).
Sarthu zen eritasun handi batean. Konsultarazi zuen Beelzebuth Accaronen Jainkoa, yakitekotz altxatuko zenez bere eritasunetik.
Lg I 363 (364 etzara altxaturen eritasun hortarik).
Han ziren soldaduak laztu eta ikharatu ziren; erdi hillak ziruriten. Bere izialduratik altxatu zirenean yoan ziren, ahal bezala, [...] legeko doktoren ganat, eta eman ziotzoten hobiko berriak.
Lg II 285.
Erlijio gaixoa! Nekez altxatuko din gurean.
Or QA 3.
Prosperar, alcanzar renombre; levantar, hacer prosperar, dar prestigio.
Bakharrik sei ehun benjamintar itzuri ziren desmasia hartarik. Ihes egin zuten mortutarat: hek behar zuten egun batez, altxatu benjamintarren tribua edo populua.
Lg I 242.
Merkataritza erori bezain laster, nekazaritza asi izan zan altxatzen.
Izt C 180.
Balinba nahiko du holako gizonak / Laguntzen duelarik zeruko dohainak, / Eskaldunen fedea berriz besarkatu, / Eta heiekin biziz herria altxatu!
Hb Esk 81 (ref. a Chaho).
Aski izan zitzaion handi eta berthutetsu egitea sorthu zen erresuma. Altxatu zuen hauzoetan yelosia emateko heinerat.
Hb Egia 67.
Zük zelüko eta lürreko Erregiak, zure ganat deitzen düzü kreatüra ezdeus eta bekhatore hau; nahi düzü zure Aragiaz hazi, nahi düzü zure jinkotarzünaz nobletü eta altxatü.
Ip Hil 237.
Beatzi apusturetatikan / ekarri ditun dirubak, / altxa dituzu zere erriya / ta gañera ingurubak, / baserritako famili asko / ondo jartzeko modubak; / aziyo gutxiyago eginda / artzen dituzte gradubak.
EusJok I 164.
Napar, Bizkaia eta Alaba, / Gipuzkoa dala parte, / orrek [Paulino Uzkudunek] joku oi irabaztia / sekulako poza dute; / len sonik etzuten lau probintziyak / orain altxa dira dezente.
EusJok II 147.
Amerikek, hemengo etxe gehiago altxatu dituzte, galdu dituzten baino!
Larz Iru 26.
Lanaren bidez erri bat nola / altxatu dan ikustera.
Olea 238.
Eta erri au altxatutzeko / Jaunak lagun egin zizun.
Insausti 278.
Euskara altxatu nahi izan zuen [Larramendik] eta egin ere egin zuen.
MEIG VII 30.
Levantar (un sitio).
Joabek altxatu zuen sethioa.
Lg I 320.
(En la expr. mahaitik altxatu 'levantarse de la mesa').
Altxa zan gizona maitik, eta eman zion bigarren zurra.
AA II 94.
Golo eta gonbidatu guziak asaldatu, eta izu-zaparrean maitik altxa ziran.
Arr GB 94.
Maietik altxata.
Sor AuOst 99.
Arratsa jin zitzaioten, mahainetik altxatu gabe.
Barb Leg 130.
Mâietik altxa dira bukatuz afari.
Or Eus 374.
v. tbn. Ugalde Iltz 47.
Establecer, instaurar (un rito, devoción...).
Jesusen bihotz sakratuaren konfrarioa edo kongregazionea bere Elizan altxatu nahi duen Jaun erretorak aski du haren gana adrezatzea.
JesBih 467.
Jesu-Kristoren bihotz sakratuaren debozionea altxatu den Elizetan.
Ib. 404.
Zeren asmatu duen eta altxatu edo establitu aldareko sakrifizio adoragarria.
Jnn Bihotz 113.
Levantar (la caza).
Nik gaur altxatako erbi edo ollagor oietakoren bat bota bear det.
TxGarm BordaB 126.
Zakurra azaria altxata zalapartan.
JAzpiroz 138.
Laster joan nintzan [erbi] ura altxatu zan tokira.
BBarand 47.
(Ref. al sabor de una salsa, guiso...).
Sabroso.
Erakit zazu salda hori ekrebizak eman gabe. Yasta zazu eia gostu aski altxatua duen.
ECocin 21.
(En la expr. koleran altxatu 'alzarse en cólera').
Iñazio orduan koleran altxatzen da.
Laph 10.
(Rad.; empleado para animar a los bailarines).
Azkenez soñu-joten plautiaz asten nok / Asten dok gure Jonpe... Ak ebillan autse! / Nire atsuak dantzan... Altza, Marikontze!
Enb 178.
Santa Kurtzetan Legazpin / dantzatu nintzan berakin; / Pazkoetan Bergaran / altza dringilin drangala dan. [...] Pazkoetan Bergaran, / altza dringilin drangala dan.
JanEd II 52.
(Expr. empleada en el juego de cartas al cortar la baraja).
"
Pikatu! (G-goi, AN-gip), altxa! (AN-gip), pika! (BN-arb), motz! (BN-arb)"
Gte Erd 192.
"
Altzau da bera! Se dice de alguien que está de aspecto enfermizo. O sea, que no está valiente"
Etxabu Ond.
.
2.
(
AN-ulz-ilzarb-olza-gulina-arce, B, Sal, R; H)
Ref.:
Bon-Ond 156; A (altxa, altxatu); Iz Ulz (iduzkie), R 283; EAEL 380; Izeta BHizt2.
.
Guardar; esconder(se).
(En algunos ejs. de Etcheberry de Ziburu aparece con complemento alativo).
"Mettre en réserve. Altxatzera ematea, donner à garder"
Dv.
"Garder, mettre en réserve"
H.
"
Altxatu zitzaidan (R), se me escondió"
A.
"
Iduzkie altxatu dé, se ha escondido el sol"
Iz Ulz 431.
"
Áltxatu nún, me he escondido; altxádi, escóndete; áltxazte, escóndete; áltxaztei, escondeos"
Iz R 283.
"Guardar. Altxazazu ongi. Altxatu lur azpien
"
Izeta BHizt2.
.
Cf. VocNav: "Alzar, guardar, esconder un objeto [...]. Es voz típica de Navarra y de uso general. [...]. En las Ordenanzas de los corredores (comisionistas) de Pamplona de 1563 [...] 'Cofres y arcas donde los metan y alzen de noche'". Cf. tbn. LzG: "Alzar, esconder; recoger; guardar". v. DCECH: "Pero en el poblado non osó fincar, / alçóse a la sierra por mas saluo estar" Alex 1934; "Alçaron se en Casty(e)lla, as(s)y se defendieron" (Cid 2286).
Tr. Documentado en textos septentrionales, alto-navarros y roncaleses.
Bide beraz abertitu / zuen Iosef prestua, / berze herritara altxa / zezala Haur saindua.
EZ Noel 68.
Erregeak ziren bada / berze bidez bihurtu, / baita Iosefek Haurtxoa / Ejiptura altxatu.
Ib. 68.
Hargatik Iaunak zintuen / gloriak khoronatu, / hargatik eman sainduen / artean (zuri) leku. / Munduan ere izatu / zintuen ohoreak, / ohorez altxatu ziren / relikia zureak.
Ib. 153.
[Beirazko untzia] ailtxatzen eta begiratzen denean, irauten du mendez mende.
Ax 61 (V 40).
Eta bihia, onak, zeruko bihitegian ailtxatuko direla; eta lastoa, gaixtoak, ifernuko labean.
Ib. 572 (V 367).
Zure beztimendek dute / Mirra baten urrina, [...] Armario xahuetan / Zaudezin alxatuak.
Hm 51s.
Hillen hezurrak goiti daude galerietan inguru inguru, alxaturik eta hedaturik, eta hezur haien pian [...] hitz hoiek daude [...].
Tt Onsa 40s.
Ezen badakigu kobre, eta letoin puskak bat bederak joiatzat bezala altxatzen eta begiratzen tuela.
ES 97.
Eta arkan aberastasunak bezala altxatuak, gordeak, eta goardatuak.
Ib. 388.
Birjina Maria Sainduak bere bihotzean alxatuak zagozkan bere Seme Dibinoaz erraiten zituzten gauza guziak.
CatLav 20.
(V 17)
Bere bihien alxatzeko graner edo bihitoki berrien egiten.
Ib. 65 (V 41).
Fidatu darokuten depositoa edo ontasun alxatzerat emana ez bihurzea.
Ib. 137 (V 71).
Zorren pagatzea, altxatzera emanak errendatzea.
Brtc 65.
Altxa pobrearén zórroan limósna; eta limosnagúra egonendá otói ta otói zure faboretán eskátzen Jangoikoái librazaitzan gaitz guzietáik.
LE Ong 19r.
Ô Jesus ón onegía, adibenáza ni; / Bére llágaen bárnean altxabenáza ni.
Ib. 41v.
Jesus ónak gure onnáies zerutik etorrizénak, [...] eta guregátik geldituzénak altxaturík sakramentuan.
Ib. 23r.
Zein artzáiek sustentatzentú bere gorpútz ta odolaréki bere árdiak? [...] Baña zergátik alá altxaturík? Ori ere gure onnáies, ezkaitzan lotsátu bere majestadeak eta gloriak.
LE Urt (ms.) 68r.
Atheratzen dute khoroa kaxatik / Zointan altxatua baitzagon bethitik.
Gy 95.
Hiri beira eta erran zukek hain ungi, ohoin bat haizela, nola tratulari. Gutiek eman lezaketek moltsa altxatzerat.
Hb Egia 131.
Zore limosna bara dein altxatruk; eta zore Aitak ekustan baitu altxatrukago dagona, rekonpensaten daizu publikuan.
Hual Mt 6, 4 (Lç sekretuan, Dv itzalekoa, Ur ezkutuan, Echn gerizean, Samper okultoan
).
Santa Graziren erhi bat / Ardietsiz Saragoiztik / Ekharri zuten herrirat, / Eta han dago geroztik. / Erhi hura bera denez / Santagrazin altxatua, / Gure Jaun aphezpikuez / Bethi da begiztatua.
Zby RIEV
1908, 419 (hablando de una reliquia).
Eltu zaitad orren tarjeta [...]; ene familiari ezau onki andi urdutu, ekus tzan mundiuak zer erraiten daitadan eta erraiten daiteid, erran dazaudala, ezbadoke Parisen erden paperik eskribitako, nik, kementik oilten daudala paper eta estalki, eskribi daztadan altxatruk.
'
Privadamente'
.
Mdg 135.
[Zorriak kikosoari]: Ni ez naiteken brinka; lasterra dian llabur eta txiker; korrengatik biardian txerkatu leku non laster txikiz biarduan altxatu.
Ib. 164.
Hortzak galduak ziren, eta ontsa galduak. Eta bizkitartean, bethiko beren tokian ez zituena bada artharekin altxatuak, bezperan?
Barb Sup 102 (v. tbn. Leg 64).
--No, altxazkin; ni banian oherat, akitia eta trenpe txarrian nun. [...] [emaztea] badoa beiaren eta aretxaren sari ederraren gordetzerat armairuko xoko kukutuenean.
Zub 43.
Tori Josetxo, zuretako altxatu dut goxo au.
TP Kattalin 196.
Ikusi nuenean lapurrek iges egin zutela, lau milloiak mai gañean utzirik, kartera erlojuekin batean artu ta nere abrigoen azpian altxatu nuen.
Izeta DirG 124.
Altxatzen den gauza, urre biurtzen da.
(AN-gip).
EZBB
I 31.
Nik altxatu nun maletian paper ura, bañan orai alere galdua dago.
Auspoa 77-78, 257.
(Part. en función de adj.).
Guardado, oculto.
Graziagáu dá margarita preziosogúra, tesóro altxátua, balioduéna infinito.
LE Urt (ms.) 79v.
Jangoikoaren justizia ellegatzendá [bekatu] guzietará, txipi, andi, agéri edo altxa, biotzen barneraño.
LE Bail 224.
(AN-5vill ap. EAEL
381
).
Recoger.
v. jaso.
Tr. Documentado en autores septentrionales y en Txirrita, Lekuona y Bilbao.
Borz ogiak hautsi nerauztenean borz milla gizonei zenbat saski zathiz beterik altxatu zentuzten?
Lç Mc 8, 19 (He, Dv altxatu; TB bildu).
Iaiki adi, altxa ezak eure ohea, eta ebil adi.
Lç Io 5, 8 (cf. Mt 9, 6 Iaiki adi, har ezak eure ohea, eta habil eure etxerát).
Bañan errenkura dute xoill tristea altxatzen / Zeña ez baitzaie deusik, ordean, probetxatzen.
EZ Man I 113.
[Liburu] hetan begiratuak eta altxatuak egonen ziren gauzen izenak.
ES 399.
Ediren zuten idola hura ahuspez emana Jaunaren arkharen aitzinean; altxatu zuten, eta ezarri bere lekhuan.
Lg I 258.
Notaritan dirua errex da altxatzen, / Bainan ezin bihurtuz, etxea egortzen.
Hb Esk 209.
Haina da lur gizonik hoberena zeinak bihia eta bazka bazter berean altxatzen baititu.
Dv Dial 46 (It, Ur aterat(z)en, Ip eraikiten).
Lur onean uzta txarra altxatu duenak, hazia laster alda beza.
Dv Lab 47.
Ene semea, etzaitezela izan axola-gabea ongarriaren gainean, ezen ongarri duenak altxatuko du bihi.
Ib. 132.
Bizkitartean gure tokiko laborariak nekhez altxatuko ditu etxean behar dituen ergi eta hazgei guziak.
Ib. 256.
Garbiki ageri da ezen galtzerik baizen ez dela onbor utzietarik heldu. Hekiek utziz, egur altxatuko da gutiago.
Ib. 370.
Aita Coduri hitz hau altxatu zioten: "Zorionaren bizitasunak ithotzen ari nau".
Laph 189.
Arrantza txarra dute; sarea hamarretan aurthikitzen dute urerat, eta hamarretan hutsa altxatzen.
Ib. 216.
Erain hazia ederki altxatu da, eta hortakotz bihiaren balioa puxka bat aphaldu.
Prop 1876-1877, 232.
Bere zitzia zaio / lurrerat erortzen. / Axeria hain xuxen / altxatzeko han zen.
Zby RIEV
1908, 759.
Liburu baten geia baginuke, nahi bagintu oro altxatu eta orori ihardetsi.
HU Zez 48.
Katalogne, jaun zenator gorria bertzeak bezalatsu mintzatu da hartaz. Gogoan zer bazuen ere, han erran dituenak ez dire gaizki. Bakarrik altxatu duguna da: gure aldea daukaten gizon guziak Minjonnet zena bezen gizon zuhurrak [...] balire, aspaldi bakea ginukela Frantzian.
HU Aurp 179.
Urthe bakar bat laboraria / geldi baledi lanetik, / asun laphar gaixtoak kanpo / zer altxa litake lurretik?
Ox 137.
Jaiotakuak pasa biar du / munduan zenbat otz-bero, / zeñek gerenak altxa ditugu, / zor artzekorik ez dago.
Tx B I 220.
Bai, eun dukat. Pikope ontantxe gordeak neuzkaken. Nere bizi guzian altxatako diru-pizarrak ituken.
Lek EunD 42.
Ta aldatz-bera baten gure Jaunak zaldi-burdin bat aurkitu eban bide ondoan. Peru, esan eutsan San Pedrori, ia altxa eik zaldi-burdin ori. San Pedrok, baiña, garriko miña edo eukan, antza, goiz atan. Zetako altxau burdin zar ori?
Bilbao IpuiB 109s.
Herriko etxetik jakinarazten daukute, martxoaren 7-tik eta apirilaren 8-a artean, gure herrian bizi diren guzien izenak altxatuak izanen direla.
Herr 1-2-1962 (ap. DRA
).
Mahaina altxatzen du.
Larz Iru 14.
Kasinuan nola ibili naizen / danek duzue aditu: / jornala altxa nuen nik eta / hura jokatzen gelditu.
Mattin 134.
Orain, egia da, grabazioen bitartez badugu lehen itzuri zihoazkigunak altxatzeko eta gordetzeko modua.
MEIG VI 130.
Robar, quitar.
Estomaka agerturik bele erroiak gibela / Ausikitzen lioela eta altxatzen okhela.
EZ Man I 101.
Iuduek ezarri zuten / sepulturan guardia, / diszipuluek gauaz altxa / etzezaten [Jesus Kristoren] lohia.
EZ Noel 99.
Ikus, jende hunak, ikus ene pena, / Altxatzen darote nik nuen maitena.
O Po 19.
Bertzgin gaxtoak, xilo baten thapatzeko, altxatzen diotza bertzari zathikoak.
"[Il] enlève de grosses pièces de son chaudron"
.
O Pr 563.
Iauna, Sabaea herritik zure etsaiak jinik armaturik, zure bortz ehun idi pariak, eta bortz ehun astoak oro, alxaturik elgetik eraman dituzte.
Tt Onsa 51.
[Zure etsaiek] zure hirur milla kamelonak altxaturik herriz kanporat eraman eta idoki dituzte.
(Iob 1, 17).
Ib. 52.
Ordean Galaadarrek altxatu zituzten gauaz errege haren eta haren hirur semeen gorphutzak, erre zituzten, eta lurpean sarthu heien hezurrak.
Lg I 297.
Erran zioten, nigarretan, altxatu zutela hobitik haren nausi onaren gorphutza, eta etzakiela zer egin zuten hartaz.
Lg II 286.
Ejiptienek haiñ azkar zien sinhestia, arimak behar ziela latzatiak izan, mündian egin zien bekhatietzaz, non hilen ehorzetan khorpitza erdiratürik altxatzen beitzien ürdailla, hütxa nimiñi batetan ezarten [...].
Egiat 177.
Bainan han gerthatu zitzaukun ustegabeko atsekabea: kafia guziak miatu berriak ziran eta arroltze guziak altxatuak.
Prop 1892, 280.
(
Foix ap.
Lh.).
Coger preso, hacer preso.
"(S; Foix), mettre en prison"
Lh.
Baratzetik daramate soldado hiratuek. [...] Ohoin baten gisa altxatu zuten sokaz lothurik.
EZ Noel 95.
Min zitzaien dizipuluei ikhustea altxatzerat zaramatela bere nausi dibinoa.
Lg II 259.
Goiz batez, hiriko muthilak harmetan sarthu ziren ospitalean, hirur gizon gazteak altxatu zituzten eta zoin beren etxerat ereman. Han, enganioz eta mehatxuz hertxatuak atxiki zituzten, Iñazioren kontra hitz bat edo bertze atherarazi nahiz.
Laph 106.
(En la expr. preso altxatu y menos frec. kaptibu altxatu
).
Urrikaldurik erosi / Duzu zeure poplua / Zein beitzegoen etsaiak / Kaptibu altxatua.
EZ
Eliç
255 (v. tbn. 276).
Yaun-doni Petri izan zen preso altxatua.
Lg II 91.
Behin beraz altxatu zituzten preso bi etxeko seme handi.
Jnn SBi 129.
Bainan ez! etzuten preso altxatu.
Ib. 127.
Hiltzalea preso altxatu dute.
HU Zez 23 (171 preso alxatu).
Erreboluzione-egunetan soldado joan nahi ez zirelakotz, eskualdun gazte andana bat preso altxatu zituzten.
Barb Sup 146s.
Uste gabetarik edo bertzela, preso altxatu zuten Lohilakat!
Ib. 149.
Jazarleak preso altxatu behar zirela.
Lf Murtuts 49.
Anton preso altxatua dute hobendun gisa.
Larz Senper 14.
v. tbn. v. tbn. Zerb Azk 109.
Reclutar, levar.
Adi-arazi zioten balinba hobe zela erregina zezan berak bakharrik ezen-ez haren haurrideek, erran nahi da, Gedeonen hirur hogoi eta hamar umeek. [...]. Eman zioten dirutze handi bat, eta altxatu zituen berehala zenbait manduler eta gaixtagin. Eraman zituen Gedeon, bere aitaren herrirat, eta hil-arazi zituen bere hirur hogoi eta hamar anaiak.
Lg I 216.
Errege Espaniakuak ordre emandaukula altxadezagun Lejione edo tropa Franzes bat.
(1793, bando de la guerra de la Convención).
MEIG
I 252.
Badaki jo duela armada berriaren altxatzeko orenak, eta armada hortako lehen soldadoak ezagutu nahia da.
Laph 122.
Gobernamenduak 1lazoan" hartzen ditu eta doldado altxatzen.
Zerb Metsiko 345.
Apeztasunerat heltzer eta... / soldado altxatua.
Iratz 162.
Soldado hiza? [...]. Eri hiza? -- Eri, ez. Zango bat hautsirik ukana diat. Duela sei hilabethe jadanik altxatzeko galdea ukana nian. Bainan ohean nindian, plastrian.
JEtchep 98.
Nehork nahi ez dituzten ofizio errefusetan, han Eskualdunak ar-arazten dituztela. Batzu, bortxaz, soldado ere altxatu dituztela.
Larz Iru 142.
Ixtante semea soldado altxatua izanen duk.
Etchebarne 124.
Desaparecer (una dificultad, impedimento...).
Bertze hainitz hitzetan ere orobat daiteke, eta horrela bethi asmuka hari behar da eta Erregelarik gabe. Difikultate guzia altxatua da G, berenaz Eskuaran den bezala, bethi gogorra eginez, hala nola hitz hautan: agintza, higuintza.
MarIl XIV.
Cobrar.
Nahi zare orai pagatua izan? --Ez andre, nahiago dut dirua altxatu hirur hilabetetarik.
Darthayet Manuel 388.
Lau hogoi liberako urhe sakelatik atheratu zituen Prefetak eta Aitaxori eman [...]. Behin edo bietan altxatu zituen Aitaxok bere urhettoak.
Barb Sup 177.
Ni joan behar poztara, zoza anitz altxatzera.
Ib. 55 (en boca de un personaje que no habla bien el vasco).
Mutiko perestu eta langileak, ilabete bakotx altxatzen ahal zuen dirua bere ama gaizoari igortzen zakon.
Zub 86.