OEH - Bilaketa

2946 emaitza leon bilaketarentzat

Sarrera buruan (2)


Sarrera osoan (500)

Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
1 artzain.
etimologikoa
Etim. De art- (< ardi- ) + -zai(n) (< *-zani ); cf. la forma de comp. artzan- y ant. (y R) artzaĩ, con pérdida de -n- entre vocales y distinto tratamiento posterior, con y sin -n según las zonas, de la consonante nasal originariamente interior.
Onom.: Semeno Arzaia. (1183). Arig Asunción 23. Garsia Artzaia. (1211). Arzam 131. Domingo Arzaia. (1266). Ib. 131.
sense-1
1. (V, L, B, BN, S, R; SP (-rz-), Urt, Ht VocGr 333 (-rz-), Lar (-rz-), Añ, Mg PAbVoc (-rz-), Arch VocGr , VocBN , Dv, Gèze, H), artzai (G, AN, Sal; -tzaĩ R; Lcc, Lar (+ -rz-), Añ, H), arzein . Ref.: A (artzai, artzaiñ); Lrq /arcán'/; ContR 517; Iz Ulz (artzaie), R 284 (artzáiak), ArOñ (artzaiña); Etxba Eib (ardizaiña, arzaia, arzaiña); CEEN 1969, 211; AtSac 26, 50; ZMoso 70; Gte Erd 59; Izeta BHizt2.
Pastor; (sentido fig.) pastor eclesiástico, prelado. "Ovejero, arzaia" Lcc. "Berger, pasteur, artzáña" Urt Gram 32. "Ardiak alfer dire artzáña [...] ausentatzen baldinbáda" Urt I 61. "Pastor", "pastora", "carnerero" Lar. "Sumo pastor, aita Santua, Kristau guzien arzaia" Ib. "Pastor", "cura, párroco, [...] arzaina, arzaia", "obispo" Añ. "Arzaña o ardijaolia, pastor de ovejas" Mg PAbVoc. "Le pasteur" Arch VocGr. "Berger. Artzain egotea, faire le métier de berger; rester à la garde du troupeau" Dv. "Pasteur, berger" VocBN. "Berger. [...]. Au fig. pasteur d'âmes. Elizako artzainak, les ministres, pasteurs de l'église" H. "Pastor de ovejas. (De ardi-zai). Artzaiak akartau, gaztak agertu (Sal)" A. "Artzáiak, los pastores; xuáitan tun artzáiak ardiéki (lau silaba?)" Iz R 284. "Artzaiña (más pastoria), el pastor" Iz ArOñ. "Gaztetan arzaia izan zan David Erregia" Etxba Eib. "Arzaiña izan arren eta ez besterik, erregiak baño geixago al izan eban Sunango ederran biotzian" Ib. "Artzain joan zen (G-azp, AN-gip, BN-arb)" Gte Erd 59. En DFrec hay 75 ejs. de artzain y 64 de artzai. v. pastore, ardizain, ARDI-JAGOLE, ELIZ-ARTZAIN, ELIZAKO ARTZAIN.
Tr. La forma propia de la tradición septentrional (tbn. Etchenique) y vizcaína es ar(t)zain, y de la guipuzcoana, alto-navarra y salacenca ar(t)zai. Hay con todo -ai en Lazarraga y RS, y en algunos autores vizcaínos modernos como Gandiaga, Anduaga, Alzola y (en alguna ocasión) B. Enbeita; ambas formas en Iztueta y Goyhetche. Se documenta además artzaĩ en los roncaleses Mendigacha (128) y Hualde (Mt 9, 36), y arzein en un ej. de Herr.
Arzain orok bilzen ditu ardiak arratsaldian. E 39. Ni naiz artzain ona: artzain onak bere bizia ezarten du bere ardiakgatik. Io 10, 11 (He, EvS, Dv, Leon, IBe artzain, TB arzain; LE, Ol, Or, IBk artzai ). Orduan ilkhirik ikhus zezan jendetze handia Iesusek, eta konpasione har zezan hezaz: ezen ardi artzain gabeak bezala ziraden. Mc 6, 34. Orain konbertitu izan zarete zuen arimén Artzainagana eta Ipizpikuagana. 1 Petr 2, 25. Akordadu eben arzai aberaspatekin jarten arzaitzat. Lazarraga A, 1146v. Arzaiok arri zitea gaztaeok agir zitea. RS 386 (v. tbn. el mismo refrán con variantes RG A11 arzaiak, Saug 99 artzain, Mg PAb 122 arzañ ). Gorainzi Bidondoren arzaiari. (Sal, 1598). ReinEusk 104. Neure Iabea, eta arzain egiazkoa. Mat 225. Neure Iabea, eta arzain egiazkoa. Ber Trat 41v. Eliza onetako Artzaiek. Ber Doc 113v. Artzaiñaren etxolatxo xumea. EZ Man I 44. Agur, arimen, [...] Artzain handia. Ib. 63. Zeren nola anarteraiñokoan bethi arzain ibili baitzen, ezpaitzen oraiño harmetan usatua. Ax 89 (V 61; 554 (V 354) artzain ). Goihets Sion salbaria / Artzain eta aitzinaria / Kantoretan, koblatan. O Not 73 (cf. FLV 1971, 158ss.). Otsoa artzain. O Pr 382 (tbn. en Saug 11). O ene Iesus maitea, arimen egundainoko arzaina. SP Imit IV 1, 12. Hau zuten lehen Erregek, / Neskatxa arzaiñ debotak, / Hunat laster egizue, / Bildots berri dibino bat / Kontenplatuko duzue. 78. Axular gure Artzain eta Buruzagi ohoratua. ES 151. Arzainak eta populuak bata berzearen lehia saindu batez hari direla. CatLav A, 1v (V 2). Zuñen maithagarri eta profeitable den zuri artzañ hunari bezala jarraikitia. Mst VI. Arzai on Jesusek. Mb IArg I 312. O Arzai ona! zure ardi galdu au infernuko otsoak bazeramaten. Cb Eg II 139. Artzai edo ganadu zai bizi ziranak. Ib. 178. Alde aietako artzai ta unaiak. Cb Eg III 345. Artzain batek bildotsak akherretarik berexten dituen molde berean. Lg I 248. Katixima haur xoilki, [...] erakats edo erakatsaazi dezaten parropietan eta herrietan, eta hori eginen da hanbatenaz gehiago frütürekin, zenbatenaz baita desiratia aspaldian arzaiñez eta popüliez. CatLan 4. Zu zare, Jesus, artzain ona. Brtc 230. Zaitzen ta gobernatzen du bere Eleiza, Arzai, erakusle eta beste Eleiz-gizonen bitartez. Ub 136. Diradiala berthüdiak artzaiñak bere arrotzen bihotzaren barnen jarri behar dütianak. Egiat 196 (cf. la glosa del editor: 'apezak bere fidelen...').
(s. XIX) Arimen Pastore edo Arzain ezin obiarentzat. Mg CO 291s. Kiputz pastore edo arzaiña. Mg PAb 175. Yesus ene artzain ta erosle maitea! EL2 156 ( EL1 140 arzai ). Aditzen ez dezuena galde bakoitzak bere artzaiari edo konfesoreari. AA III 555 (I 538 arzai ). Obispo jaunak dira geure arimen jaolaak; geure arzainak. fB Ic III 289. David arzaina. fB Ic I 51. Eliza gizon eta egiazko Artzainei. MarIl 6. Abel ekintzaz / zan berriz artzaia. It Fab 222. Otsoen etzin-lekuen barri dakiten artzaiak. Izt C 194 (299 arzain ). Mendi onetara batutzen dira berrogei milla ardi bezalatsu, eta zortzi eun artzain txiki ta andi gitxi gora bera. Ib. 225. Artzaiñ bat bizi izan zen soseguan luzaro. Gy 82 (48 artzai ). Artzainek badute lan bildotsan sortzean. Hb Esk 232. Animaen artzai bati dagozkion doai on guzietakoa zan. Lard 500. Behin bederen kofesatzea herriko artzainari. CatAst 52 (ap. DRA ). Artzainak arthoski jarraiki behar du erditzekotan diren ardiei. Dv Lab 272. Arzain ibilia zen haurrean. Laph 123. Arzain ibilia zen haurrean. CatS V. Gure animen billa / or dator etsaia, / Antekristo mundutik, / infernuko artzaia. Ud 107. Ni ere gaztetatik langille naiz izan, / Artzaiñ, serrari eta gaur nekazaritzan. AB AmaE 396. Eder eta atsegin baitzen entzutea, herriko artzaina, predikalkitik goraki erraten: [...]. HU Aurp 88. Aita bethierekoa, arzainetako arzain soberanoa! Arb Igand 199. Artzaiñak bekarren esnea, lurrezko ta burdiñazko ontzietan. Ag AL 41.

(s. XX) Bakian bizitzeko aphez artzaiñeki. Xikito 3. Herriko artzainaren orde, misionest batek zituen meza-bezperak. Lander RIEV 1910, 600. Artzainek arthaldeak nahastera utzi zituztela. JE Bur 21. Galiporniako artzain aberats oriek. A Ardi 13s. Ardi-bidexkaz, mendia goiti, artzain haurra, norat hoa? Ox 20. San Pedro berriz arkaitz gañian / zegon beso bat autsiya, / gañera ala trastornatua / zeru ta lurren artzaia. Tx B I 83. Artzai gaiztuak diran tokiyan / pagatutzen du ardiyak. Ib. 110. Anitz urtez artzain egona hango mendietan. Zub 65. Artzañen txilibitua baño beste musikarik entzun eztabenak. Kk Ab II 159. Ahetzek eta Saraitzukoek / Baxenabarrekoekin / artzai-arteko autsi-mautsiak / urtero ditute berdin. Or Eus 209. Eneolitos-aldian Euskalerriko biztanle geienak abeldun eta artzaiak ziran. JMB ELG 66. Lizardiko malkorrean gaxte nenbillan artzai, / ardi baten joalea oianean entzun nai. Or Poem 543. Hirian egiten ahal dela arzein bezenbat edo gehiago sos. Herr 20-3-1958 (ap. DRA ). Ameriketan artzain egoitea hautatu nuen. JEtchep 73. Hasi zitian kalapitak, artzain eta bakeroen artean, phazka-lekuen gainetik. Larz Iru 58. Hasi zitian kalapitak, artzain eta bakeroen artean, phazka-lekuen gainetik. BEnb NereA 65 (159 artzai ). Mendiyan nenbillen artzai. Uzt Noiz 83. Heben dirade batetan / artzaiñ eta laborari. Casve SGrazi 22. Abel artzaina zen. Bibl Gen 4, 2. Artzain batekilan ezkondu zen. Etchebarne 63. Baiña onek tarteka artzai joan bear izaten zuan. JAzpiroz 60. Eruan ninduan bera artzain ibili zan lekuak erakutsiaz. Gerrika 215. Ameriketara artzai doazen euskaldun gazteak. MEIG III 95. Salaburu izan dut gehienbat artzain hizkuntzalaritza arazoetan; ez da bera, itxurak itxura, nere artaldekoetarik. MEIG VI 108.

v. tbn. Volt 142 (-rz-). Harb 148 (-rz-). Hm 207 (-rz-). Tt Onsa 52. Bp II 32. Acto 329 (-rz-). He Gudu 45s. Mih 57 (-rz-). Monho 38. Dh 79. JJMg BasEsc 55. Astar II 203 (-rz-). JesBih 460. Jaur 170. Etch 350. Arch Fab 141 (-rz-). Elzb PAd 85. Lap 322 (V 147). UNLilia 11. Itz Azald 32 (-rz-). Const 34. Altuna 68. Etcham 224. Enb 84s. Barb Leg 26. Zerb IxtS 53. Akes Ipiñ 17. Xa Odol 133. Artzai: GavS 30 (-rz-). Mg CC 243 (-rz-). VMg 42 (-rz-). Echag 30 (78 -rz-). Arr May 163 (-rz-). Xe 156. PE 105. EusJok II 90. Zab Gabon 90. Sor AuOst 112. Bv AsL 409. Echta Jos 309. Ill Pill 4. ForuAG 313. Lh Yol 33. GMant Goi 75. Garral EEs 1923, 82. Inza Azalp 92. Muj PAm 29. Jaukol Biozk 97. Anab Usauri 5. TAg Uzt 87. EA OlBe 23. NEtx Antz 71. Munita 33. Zait Sof 55. Bilbao IpuiB 52. Gand Elorri 64. Etxde JJ 56. SM Zirik 59. Basarri 152. Vill Jaink 69. And AUzta 102. Salav 80. Ibiñ Virgil 102. Alzola Atalak 39. Berron Kijote 142. Ataño TxanKan 95.
azpiadiera-1.1
(Acompañado de nombre propio). Tr. Aparece por lo gral. pospuesto al nombre propio; antepuesto se documenta en Zabala, Illarramendi y en algunos ejs. de Hiriart-Urruty (Aurp 77) y Orixe
Damian artzaiña kardinaltü. Egiat 244. Perutxo artzaiak. It Fab 84. Eta artzai Migel, danboliñari eragiñaz zegoan. Zab Gabon 48. Eskribaua eta Anton artzaia. Sor AKaik 134. Joanes artzaia. Ag G 13. Emen artzai Pillipe deitzen dirate. Ill Pill 6. Juan Joxe artzaiai galdetu. Tx B III 75. Eta manu bera emaiten dio berriz Manuel Artzainak. Barb Leg 137. Aurrena Ilari artzaia. Or Mi 41. Artzai Petriren txakurra. Or Eus 330. Legairen, Entzia-mendin, trikuarri zar baten gañean dauka bere txabola German artzaiak. JMB ELG 69. Irrikaz erretzen zegoen Koridon artzaia. Ibiñ Virgil 34. Darinel artzaia. Berron Kijote 76. Iru bat ardi erosi zituan [...] Azpilla baserrian negutzen zan artzai Xamoa zanari. AZink 17.
v. tbn. Gy 114. Etcham 77. Zerb Azk 71. BEnb NereA 133. Casve SGrazi 92. Artzai: SMitx Aranz 9. Bilbao IpuiB 73.
azpiadiera-1.2
Artzai Oneko elizan eta Otsaillaren biotzean, bi lore gazte alkartu dira kristau ezkontza legean. NEtx LBB 379.
azpiadiera-1.3
(Como segundo miembro de compuestos).
Zikiro hoiek utzirik, / Athor nerekiñ gorthera / Gizon-artzaiñ izaitera. Gy 316. Ainbeste bider makillaka ta txakurren zaunka artean alde eragin eutsen ardi-artzaiengana jira-bira bat egiteko asmoa artu eban. Bilbao IpuiB 52. Ba omen zan Extremadura-aldean auntz-artzai bat, auntzaia, alegia. Berron Kijote 221 (v. ahuntzain ).
azpiadiera-1.4
(Como primer miembro de compuestos, con los sdos. de 'pastoril' o 'pastoral'). "Madrigal, composición poética, arzaineurrotsa" Lar. v. infra ARTZAIN-GUTUN.
Zier emaiteko Katexima [...] hogei eta hamar urthez honat gure Artzain eginbider ahalaz onsa iarraikitiak. Bp I 21. Zu arzai makil bat eskuan ta arzai oialezko soñekoa baizik gañean ez dezula, arekin nola pelean hariko zara? Mb IArg I 349. [Dabidek] sartu zituen [arriak] saietseko arzai zorroan. Ib. 349. Arzai Korua. Ola goazen Arzaiak / Abel-etxera / Lagun berri bat / ezagutzera. GavS 31. S. Pedro uztekó Elizarén Artzái búru, ontan examinatuzué Jesu Kristo. LE Doc 64s. Artzai-adibideak. " Instrucciones Pastorales" . (ap. Vill CompDer 33 ). Zenbait alditan ere / Arzain aragi ari izan niz jaten. Arch Fab 205. [Gertatzen bazaio] gaixorik oean gelditzea, onen eginkizun guztiak egingo dituzte beraren txabolako artzain lagun leialak aiñ gogoz. Izt C 226 (v. tbn. en contexto similar JE Bur 150, BEnb NereA 132, Xa Odol 29 artzain lagun, Berron Kijote 133 artzai lagun ). Ez da erraz sinisteragiten, bertako artzain samalda andiaren izaera gozoa nolakoa dan. Ib. 225. Artu zituen artzai-soñekoa eta aballa bost arrirekin eta Goliaten aurrera joan zan. Lard 165. Kutxa zenean zabaldu / han etzen deusik agertu / Zarpilleriarik baizen; / Artzai-kapusailla han zen, / Gapelu bat ere bazen. Gy 320. Dauka artzaiñ antza / Arpegiko azala baltzerana dauka. AB AmaE 360. Jinkoak igorri zütian Aingüriak artzain elibati, zoin beitzauden gaiaz bere ardien begiratzen iratzarririk. Ip Hil 96 (v. tbn. CatS 97 artzain eli ). Antxi ontan daukagu / artzai jendia, / iñungo terrenotan / mugarik gabia; / eztu ilko gosiak / onen artaldia, / ezpada kejatutzen / inguruko jendia. Ud 42. Obeki nun Jesusen besoetan baino? Nun or bezain zoritsu, pakez eta alai? Jeiki, jeiki ta ator pozik artegirano, Artzain-deiari gaur erantzun. A Ardi 112. Jantzi didazu artzai-soñeko txukuna / biotzean piztuaz artzai-maitasuna. Jaukol Biozk 97. Ara etortzen zan artzai-antzean mutiko bat txilibitua joaz, neri jatekoa ekartzera. Or SCruz 49. Edontzi ua ikusi ba zendute, etzenuten siñestuko artzai-aiztoz egiña zenik. Or Mi 44. Artzai-tartean yaiotako Yesuri laguntza-eskea. Ib. 3. Artzai-kaikuan esnea bezain / lasa, zabalean, ura. Or Eus 388. Ez-ustekoan, noizbait, ba dute / artzai-mendiek pakea. " La paz llega a los montes de los pastores" . Ib. 208. Ta artaldien ordu onetan / baserri-ertzeko landetan / artzain-matte diran neskatxak / pozkiro dagoz gorubetan. Laux AB 45. Lau-aizetaratuz / artzai-aldarria, / lau probintzitara / an doa irrintzia. SMitx Aranz 56. Igoko zela Kaillatietara artzai langintza ikasteko. Etxde JJ 9. Baiña lenik emaidazu, otoi, Gotzai-onespena, nik Zure Artzai-eraztunari muñ ematen diotan bitartean. Or Aitork 6. Jose Maria Caballero Jaunari. Diputazioko artzai-buru ta lendakari izan genduan, urte asko ez dala, tolosar seme argi au. Basarri 41. Sirakusar edo artzai-bertsu orobat dugu. Ibiñ Virgil 50n. Unai-kantaetan artzai-bizitza goraipatzen du nolarebait. Ib. 24. Ahantzi gabe etxean eta auzoan kausitzen zituen bere heineko haurrak, izan ziten aitoren seme edo artzain seme. Ardoy SFran 73. Ez dakit xuxen zonbat urte dituen hasi zirela uda azken alderat artzain besta baten egiten. Xa Odol 233. Solasaldi auetan zijoazen, artzai-talde bat ikusi zutenean bi mendi aundiren bitarteko lepotik beera zetorrela; ogeiren bat ba ziran. Berron Kijote 149. Artzai onek bere artzai-ibilketa onela egiten zuan. Alkain 73.
sense-2
2. " Artzai (R-uzt), nombre de la Osa mayor (constelación), o también artzaia makoareki, 'el pastor con el cayado'" A. v. infra ARTZAIN-MAKO.
azpisarrera-1
ABADE-ARTZAIN. v. abade.
azpisarrera-2
ARTZAIN-ABESTI. Egloga, bucólica; canción pastoril. v. ARTZAIN-KANTA.
Zetanbait minkiro zesaion Titirori Melibeok: Zure txilibitu sumurrarekin artzai abesti alaiak joka diarduzu pago abartsupean. J.M. Tolosa EEs 1913, 114. Bukolikon guztiak itzulita eman zizkigun Virgilio-ren Artzain-Abestijak deritzaion liburutxoan. Ibiñ Virgil 23.
azpisarrera-3
ARTZAIN-ADAR. Cuerno, turullo.
Une berean artzai-adar eta alboken durundi lodiak ibar guzia arrabotsez betetzen dute. Eston Iz 109.
azpisarrera-4
ARTZAI-ANDRE. Pastora. v. artzaintsa.
Gogoan ere daukat Tolosako Frantziskotarrek haur nintzela ipintzen zuten jaiotza: artzaiak eta artzai-andreak hemengoak ziren, euskaldun itxurakoak. MEIG I 77.
azpisarrera-5
ARTZAIN-BELAR. "Arzainbelhar, herbe de berger, espèce de lotus" Hb. "Artzain belharra, digitale" GH 1930, 227.
azpisarrera-6
ARTZAIN BERRI.
Artzai berriek nola dakite / umagintzako legea? "¿Cómo puede saber el nuevo pastor el oficio de comadre?" . Or Eus 224. Errekaldeko saldoarekin / Mikel artzai berria da. "Es pastor novato" . Ib. 222.
azpisarrera-7
ARTZAIN-BITANTZA. "Hatería, hato, provisión de pastores para una semana, otamena, arzai-bitanza, asteko janaria" Lar.
azpisarrera-8
ARTZAIN-BORDA. Cabaña de pastor. ARTZAIN-TXABOLA.
Berriz ere nitaz behartzen bazaizte sekulan, orhoit Artzain-Bordan egoiten direla Manuel Handi eta Marro Beltz Ardi. Barb Leg 149.
azpisarrera-9
ARTZAIN-EGUZKI. "Artzai-eguzki (G-to), sol de la tarde a punto de ponerse" A s.v. artzai.
azpisarrera-10
ARTZAIN-ETXE (V-gip ap. Elexp Berg). Cabaña de pastor. v. ARTZAIN-TXABOLA.
Artzai-etxea nolakua dan / nik esango det garbira. Auspoa 39, 61.
azpisarrera-11
ARTZAIN-ETXOLA. Cabaña de pastor. v. ARTZAIN-TXABOLA.
Iparretik hotzik datorken aizearen gordabian, / etxetik urrun han dago gure artzain etxola mendian. Xa Odol 102. Eta nolakoak bertako artzai-etxolak, apain eta txukun aukeran egindakoak! AZink 165. Ardi-borda edo artzai-etxolaren jiran. Ostolaiz 37. Ene artzain-etxolak. Larre ArtzainE tít.
azpisarrera-12
ARTZAIN-GABE.
(Oveja) sin pastor.
Ardi artzain gabiak bezala. SalabBN Mt 9, 36 (TB, Echn ardi ar(t)zain gabeak; Samper ardi artzai bagekoak, Leon artzainik gabeko ardi, IBk artzairik gabeko ardiak;ardi artzainik eztutenak ).
azpisarrera-13
ARTZAIN-GABEKO.
(Oveja) sin pastor.
Zeren baitzauden gaizki paratrik eta barreatrik kona eta kara ardi artzai bagekoak bezala. Samper Mt 9, 36 (Ir YKBiz 208 artzai gabeko ardi, IBe artzain gabeko ardiak; TB, Echn ardi ar(t)zain gabeak ).
azpisarrera-14
ARTZAIN GAZTE. Zagal, pastor joven. "Zagal, zagala, pastor, pastora joven, arzai, arzain gaztea" Lar. v. ARTZAIN-MUTIL.
Artzañ gaztik deitziet / berset horik hüntü, / Nahiz izan zitien / maitez ezagütü. Etch 618. Bi artzai gazte zebiltzan Jaizkibelgo mendian. Zab Gabon 90. Mutiko artzain gazte bati. HU Aurp 77. Marie, artzain gazte bat, bere galtz'erdi orratzak eskuan. Barb Sup 51. Artzai gazteek eta artzai nagusiek lekugi-gañean zear-etzana zuten. Or Mi 110. Etxahuniako artzai gaztea ardi kontari ari zen. Etxde JJ 5. Artzain gazte batzuen kantuak. Ardoy SFran 33.
v. tbn. Ox 20. JEtchep 56. Artzai gazte: Ag G 211. NEtx LBB 98.
azpisarrera-15
ARTZAIN-GUTUN. Carta pastoral. v. artzainkor.
--Ta Españiko apezpikuek? --1930garreneko Artzai-gutun batean au esan zunaten: Gobernu ari, orduko ari, men egin bearra zegola, ta ez zala zillegi guda sorreraztea. Or QA 77. Sevillako Kardinalari Artzai-gutun bat zabaltzea galarazi ziolako. Ib. 93.
azpisarrera-16
ARTZAIN-IKAZKIN (Pl). Pastores y carboneros.
Gipuzkoa-Nafarroetako mugan artzain-ikazkin eta nekazarien artean hazia eta bizia zen basa-mutikoa Xabierra eraman zuten, Jesusen Konpainiaren ikastetxera. MIH 259. Gauzatxo bat ahaztu zaigu, beti bezala: teologiako eta fisikako hizkuntza bereziaren eginbidea ez dela alegia artzain-ikazkinentzat adierraz eta adierazkor gertatzea. Ib. 87.
azpisarrera-17
ARTZAIN-IZAR. Venus.
Zeruan pizten diren izarretan haundiena eta dirdirantena, artzain-izarra. Herr 12-11-1959 (ap. DRA ).
azpisarrera-18
ARTZAIN-JANTZI, ARTZAIN-JAZKERA, ARTZAIN-SOINEKO, ARTZAIN-JANZKI. Ropa, vestimenta de pastor.
Saulek, noizbait bere morroi izan bazuen ere, etzuen ezagutu [Dabid] , artzai-soñekoakin eta eguzkiak belztua zegoalako. Lard 165. Artzain soinekoetan da. Arthalde bat badu: ardi eta bildots jostagailuzkoak. Ox 38. Jantzi didazu artzai-soñeko txukuna / biotzean piztuaz artzai-maitasuna. Jaukol Biozk 97. Bein batean an agertu zan artzai-jantzian, larru-zamar, makilla ta guzi, ikasle-jantziak, eskolatik ekarriak, erabat utzi-ta; eta berakin batera artzai-jantzian beste bat ere: Anbrosio zeritzana. Berron Kijote 134. Marzela [...] Gillermo aberatsaren alaba, inguruotan zokorik-zoko artzai-jazkeran ibiltzen zana. Ib. 133. Haurrek, artzai-jantzian eta kantari, etxerik etxe daramatzaten jaiotzak. MEIG I 77.
v. tbn. Artzain-janzki: Enb 176. Artzai-yantzi: Or QA 65.
azpisarrera-19
ARTZAIN-JOKO (L, BN, R, S; Dv, H; artzanjokü S). Ref.: A (artzainjoko); Lrq s.v. artzan; Lh (artzain-ioko). "Jeu de marelles" Dv y H. "Juego con seis piedrecillas" A. "Artzanjokü, jeu de berger" Lrq s.v. artzan. "Jeu de berger au moyen de petites pierres en échiquier; marelle" Lh.
v. tbn. AEF 1955, 187. v. ARTZAIN-MARRA.
azpisarrera-20
ARTZAIN-JOLAS. v. ARTZAIN-SOLAS.
azpisarrera-21
ARTZAIN-KANTA (arzai- Lar y Añ). Pastorela, égloga. "Pastorela" Lar y Añ. v. ARTZAIN-ABESTI.
Irugarren otsaldia. Arzai kanta. GavS 21. Pastorela edo artzai-kanta. Echag 247 (tít). "Artzaiñoa" olerkia, orobat, J. M. Blecuak Parisko Liburutegi Nagusian arkituriko artzai-kanta ezezagun batetik dator. Gazt MusIx 161.
azpisarrera-22
ARTZAIN-KOPLA. Égloga, bucólica. v. ARTZAIN-KANTA.
Artzai-koplak. / Melibeo: Titiro zu or zaude / faza ederrean, / luze-luze etziñik / pago-itzalean. It Fab 175.
azpisarrera-23
ARTZAIN-LAN. Trabajo de pastor, pastoreo.
Zahar eta erdi-itsutua, bakarrik arkitzen nauk mendian. [...] Inguruetako auzoak egiten zizkidatek artzai-lanak geroztik. Lek EunD 21. Artzai-lan oiek neke geiegi sortzen dizue, Errodrigo. NEtx Antz 50. Nahi badu, ageria ere emango zioiat, bere artzain lana ondo egin duela! Larz Iru 94.
azpisarrera-24
ARTZAIN-MAISU. Mayoral.
Orregaitik artzai-maizuek [sic] ur goxoetan garbitu oi ditute artaldeak. Ibiñ Virgil 103 (93 artzai-maixu).
azpisarrera-25
ARTZAIN-MAKILA.
" Arzai-makilla, cayado" VP 6r. "Artzai-makilla, cayado" A, que cita a Mb.
Beste eskuan arzai makilla artu ta asi zen ibilzen filistar izugarriagana. Mb IArg I 349. Eskuko artzai-makilla edo bakulloa da, lurrean sarturik dadukan bere gurutzea. Mb OtGai III 32. Israeldarren eskuko bakuluak edo artzai-makilak? Ib. 314. Artzái-makila non dú? Ori dá gurútzea, zeñeki garaitzen [...] tuén infernuko ótsoak. LE Urt (ms.) 67r. Mayik kantari ziardun artzai-makillan kokatuta. Etxde JJ 56. Artzai makilla lurrean gogor tinkatuaz. NEtx LBB 98. Bi artzai-makilla urritzezkoak. JAzpiroz 29.
v. tbn. Ibiñ Virgil 47.
azpisarrerakoSense-25.1
" Artzain-makilla (L-sar), palo grande del que se sirven los pastores para transportar las vasijas de leche" A.
azpisarrera-26
ARTZAIN-MAKO (a rtzai-mako R-vid ap. A). "El grupo (estrellas) de los Tres Reyes" A. Cf. Bera EEs 1915, 164: "Izarpillo edo izarti aunitz ikusten dire. Agirienak dire Artzaia makoarekin deritzan pilloa, ta Zazpi lapurrak deitzen den bertzea".
Izarrak nork dabilzkin / eta nork pizten ditun ederki, / ain tinel eta zoar; / zelan Artzai-makoa / itxasoratzez erabe dan beti. "Las dos Osas" . Gazt MusIx 127. Artzai-mako bikoitzen inguru eta barrena, itxasoan murgiltzeko erabe dauden Artzai-makoak (Arctos). "Circum perque duas in morem fluminis Arctos, / Arctos Oceani metuentis aequore tingi" . Ibiñ Virgil 74. Orra basa-gizonok Goizaldiko artzai makoaren babesean. Ib. 102.
azpisarrera-27
ARTZAIN-MARRA. "Juego de pastores que consiste en un cuadrilátero hecho con simples rayas y en cuyo interior se han trazado diagonales y líneas medianas. Uno de los contendientes tiene que conseguir poner en una misma línea, en sus tres puntos, las tres piedrecitas de distinto color en cada jugador" ADonostia BAP I 5 (ap. DRA). v. ARTZAIN-JOKO.
azpisarrera-28
ARTZAIN-MOLTSA (a-musa S; Foix). Ref.: A (artzain-musa); Alth Bot. "Bourse à pasteur, artzain musa" Alth Bot. "Paniquesillo, (bursa pastoris Lin)" A. "Capselle" Foix. "Artzain moltsa (Capsella Bursa pastoris). Landare guti da hau baino hedatuago denik: nun-nahi heldu da. Ardiek arras maite omen dute. Eskuarazko izen hau ez othe dio Altabek bere burutik atheraturik emana?" Zerb GH 1931, 230. v. ARTZAIN-ZORRO-BELAR.
azpisarrera-29
ARTZAIN-MORROI. Zagal. v. ARTZAIN-MUTIL.
Artzai morroiak berriz, artzai-nausia eztanak, ardien yabe eztanak, otsoa datorrela ikusten duenean, ardiak utzi ta iges-egiten du. Ir YKBiz 335.
azpisarrera-30
ARTZAIN-MUTIL (artzai-m. L, BN, a.-mitil S ap. A), ARTXAMUTIL. Zagal. v. ARTZAIN GAZTE, ARTZAIN TTIPI.
Bere artzái-mutiléki, baitira aingiruak ta sazerdóteak, eta bere tzakurréki, baitire predikári ta elizagizónak. LE Urt (ms.) 67v. Deusetan etzian utziten saldoa artzain mithil baten gomendian. Eskual 10-1-1913 (ap. DRA ). Artxaun, maister, artzai eta artxamutil. Garral EEs 1923, 82. Berak baitaki nola behar den othe gaixtoa lilitu, / Eta nolako dohain argiez artzain-muthil bat argitu. Ox 21. Artzai-mutil motz zaneko egunetan bezin gogotsu jardun zuan gero ere ttunttun jotzen. Mok 7 (cf. ib. 8 Hura soiñua zekiten txilibitu garratz ari aterazten artzai-aundiaren ezpain bigunak!). Belaxe beste artzai-mutillen ondoan / asi nintzan poz-pozik nere artzaingoan. Jaukol Biozk 97. Buenos-Airestik urrun sartu zen artzain-mutil eskualdun Baigorriar batekin. Zub 86. Udaldi batez berarekin artzai-mutil egona zen Ahuzkiko mendi ederretan. Etxde JJ 190. Artxamutil batek, ustekabekorik, ardi bati gidall bat autsi zakon. ZMoso 53. Oso buru argikoa da artzai-mutilla. Berron Kijote 126. Artzai mutilla zanik, beiñ ere etzidan artean esan. Alkain 93. Amabost urte nitualarik, artzai-mutil egon nintzan, etxean geneukan artzaiarekin. BAyerbe 41.
v. tbn. TAg Uzt 73. Aurre-Apraiz "Illuntzeko otoitza baserrian" (ap. DRA).
azpisarrera-31
ARTZAIN-MUTILGO. Oficio de zagal.
Gure putikoa Kaliforniarat artzain mutilgorat yuana zen. Zub 49.
azpisarrera-32
ARTZAIN-NAGUSI (Lar (arzainagusi), BeraLzM). Mayoral. "Mayoral, el pastor principal de una cabaña" Lar.
Animen arzainagusi egiazkoak bezala zure anima bere ardien artean beretzat ezagutu ta lekua dizula. Cb Eg III 270. Or datoz artzai-nausi / ta morroitxoa. Jaukol Biozk 51. Artzai gazteek eta artzai nagusiek lekugi-gañean zear-etzana zuten. Or Mi 110. Artzai morroiak berriz, artzai-nausia eztanak, ardien yabe eztanak, otsoa datorrela ikusten duenean, ardiak utzi ta iges-egiten du. Ir YKBiz 335. Udaraldi oso bat egin zun morroitzan Ahuzkiko bazter zoragarrian, geroztik Kaillatietako artzai nagusi bera izan zedin. Etxde JJ 9.
azpisarrerakoSense-32.1
Eskualdunek Aita Sainduari. [...]. Othoitz hau entzunazu / o! artzain nausia; / Baiona izan dadin, / alkhi berezia. Zby RIEV 1908, 607.
azpisarrera-33
ARTZAIN-NEKAZARI. Pastor y labrador.
Baserrikoa izan beharrean herri larri batekoa baita, eta fabrika langilea artzai-nekazaria izan beharrean. MEIG II 91.
azpisarrera-34
ARTZAIN-NESKA, ARTZAIN-NESKATXA. Pastora. v. artzaintsa.
T'ez ote-dek ikusi / antxe larrean / artzai-neska eder bat / ardi-tartean? Jaukol Biozk 51. Artzai gaixoak min du bakar, / pozik gabe, atsekaberik, / artzaineska gogoan emanik, / biotza zauriz aren maitetan. Gazt MusIx 223. Galatee, artzai neskatx bat. Ibiñ Virgil 41n. An abiatu zan landetan barrena bertako artzai-neskekin batera, auen abere-taldeak zaintzeko asmotan. Berron Kijote 138.
azpisarrera-35
ARTZAIN-OLERKI. Egloga. v. ARTZAIN-ABESTI.
Sikiliko Musak, au da, artzai-olerkia abestu zun Teokritenak. Ibiñ Virgil 44n.
azpisarrera-36
ARTZAIN-PALANKA. "Arzaia palanka izeneko burdin aga bat (Leiza, 1860)" Garm Olag 119.
azpisarrera-37
ARTZAIN-SARE. "Artzai-sare (AN-5vill), zurrón" A.
azpisarrera-38
ARTZAIN-SAROBE, ARTZAIN-SAROI. Majada.
Trikuarri sallak gaurko artzai-saroberik aundi eta ospetsuenak dauden toki berberetan arkitzen dira. JMB ELG 65s. Tregoarriak artzai-saroitarako aukera-aukerakoak diran tokietan arkitzen dira. Ib. 90.
azpisarrera-39
ARTZAIN-SINFONIA. Sinfonía pastoral.
Artzai-sinfoniakoaren modura, ez baita uda erdiko hodei trumoitsu baten eraso laburra baizik izan. MEIG III 98.
azpisarrera-40
ARTZAIN-SOINEKO. v. ARTZAIN-JANTZI.
azpisarrera-41
ARTZAIN-SOLAS (Urt), ARTZAIN-JOLAS ( arzai- Lar). Egloga. "Aegloga, artzain solasa, akhotz solasa" Urt I 299. v. ARTZAIN-ABESTI.
Virgiliok esaten du, bada, bere Artzain-jolas edo Eglaga [sic] etako batean, nola Tirzi eta Damon alkarren kontra ikusi izan ziran itz-neurtuetan apustu andi bat jokatzen. Izt C 214.
azpisarrera-42
ARTZAIN TTIPI. Zagal. v. ARTZAIN-MUTIL.
Handik goiti otoitzean zeraman denbora gehiena, artetan mendiko artzain ttipieri katixima zenbeit eginez. Zerb Azk 45.
azpisarrera-43
ARTZAIN-TXABOLA. Cabaña de pastor. v. ARTZAIN-BORDA, ARTZAIN-ETXOLA, ARTZAIN-ETXE.
Artzai-txaol batean / uzten du astoa. It Fab 124. Mendi goi-goian / laño tartean / arrizko artzai-txabola. Jaukol Biozk 18. Leizako trikuarri bat berriz (Agorritz-mendin dagona alegia) artzai-txabola izan da luzaroan. JMB ELG 69. Artzai-txabola inguruetan sail ederrak ikusi oi dira bere ostoa onduta txabolan ardientzat gordetzeko. Munita 46. Arboladi xotil baten alboan zuten Etxahundarrak Otsoats-borda esaten zioten artzai txabola ta saletxea. Etxde JJ 8. Alde guzitara begira zegolarik ea gazteluren bat bixtatzen ote zuan, edo artzai-txabolaren bat [...] benta bat ikusi zuan. Berron Kijote 45.
v. tbn. Echta Jos 336.
azpisarrerakoSense-43.1
Ta antxe il-zorian otzez otoizka negola ikusi nuan artzai-arrizko txabola. Jaukol Biozk 95.
azpisarrera-44
ARTZAIN TXARRAREN IZAR. "Los nombres de las constelaciones son: Artzain txarrain izarra, la primera estrella de la noche. Ollo koroka bere txituekin [...] Itzaina bere idiekin, el carro de la Osa Menor" Satr VocP 269.
azpisarrera-45
ARTZAIN-TXIRULA (arzaintxirola Lar). Flauta de pastor, caramillo. "Zampoña" Lar. v. ARTZAIN-TXISTU (b).
Ioango naiz eta Kalkidiko eraz antola ditudan bertsuak Sikiliko artzai-txirulaz ioko ditut. Ibiñ Virgil 63.
azpisarrera-46
ARTZAIN-TXISTU.
azpisarrerakoSense-46.1
a) "Artzaitxiztu (L-ain), silbido que se produce con los dedos metidos en la boca" A.
Artzain-txistu bizia sakan-zidorretan, / Bere ogei artzarrak nunai gale-otsa, / eta artzanora ausika bedartza-langean. Ker (ap. DRA ).
azpisarrerakoSense-46.2
b) Flauta pastoril. v. ARTZAIN-TXIRULA.
Ixildu ziran neskatzen kantak / Mututu artzaiñ-txistuak, / Zelai zabal ta jolas-lekuak / Gaur dira basamortuak. AB AmaE 17 (tbn. en Or Eus 198).
azpisarrera-47
ARTZAIN-TXAKUR, ARTZAIN-XAKUR, ARTZAIN-ZAKUR, ARTZAINTZAKUR (L ap. A). Perro de pastor. "Mastín, perro de pastor" A. v. artzanor.
Gure herriko etxe-xakhur, artzain xakhur, hora handi [...]. Elsb Fram 142. Artzai zakurren pesta / egin da Oñatin. Basarri 151. Artzai txakurra ere, Nabar, oitua zegoen lagunarte artara. NEtx LBB 97. Ixurdeak artzain txakurrak ardiak batzen dituen eran batuko eben antxoba sardea. Etxabu Kontu 118.
azpisarrera-48
ARTZAIN-XOLA. "Camera pastorum, cabane de pasteur" Dv A. v. ARTZAIN-ETXOLA, artzanola.
azpisarrera-49
ARTZAIN-ZORRO-BELAR. "Bolsa de pastor, pan y quesillo" Labayru Hist I 468 (ap. DRA). v. ARTZAIN-MOLTSA.
artzain
<< artezkari 0 / 0 artzapezpiku >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper