1. (V, G-nav, AN-larr-5vill, L, B, BN, Sal; SP, Ht VocGr, Lar, Dv, H; h- BN-baig) Ref.: A; A Apend; Asp Gehi; EAEL 507 .
Trampa, cepo, lazo; artimaña, truco, artificio. "Piège; finesse" SP. "Artes malae, arte gaxtoak " Urt II 368. "Piège" Ht VocGr 402., Dv, H. "Lazo que se arma" Lar, Añ. "Artimaña, red o lazo con que se cogen las aves y animales" Lar. "Fraude, supercherie, artifice" H. "Cepo, lazo. [...] Otsoarte, cepo de lobos; erbiarte, cepo de liebres; txolarte (R-is), cepo de pajarillos (es de madera)" A.
Etsai gaitza jinen baita tentatzera orduian, / Nontik engana niroien bere arte guziaz. E 23. Aién eta eure etsaién arteak eta fineziak desegiten ditualarik. Lç Ins A, 7r. Beren mahaina arte bilha bekié, eta lazo eta trebukamendu, eta haur pagamendutan. "En piège & en appât & en trebuchement" . Lç Rom 11, 9 (He, Dv, Bibl arte; Ol, IBe segada, Ker lakio ). Eztrauzuegu ezagutzera eman Iesus Krist gure Iaunaren botherea eta adbenimendua fable artez desgisatuei iarreikiz. "Des fables sophistiques" . Lç 2 Petr 1, 16. Present ederrez irabaz ezin daite Iujea / eta arte guztien du izanen iakitea. EZ Man I 84. Arte gaixtoz ardiatsiren du. Ib. 65. Ohoinkeriaz, enganamenduz edo zenbait arte gaixtoz usatu behar zuela. Ax 31s (V 19). Gu bagina emaitera prest, erne ta bolondres, ez lezake probeak halako pensurik egin eta ez arterik bilha. Ib. 228 (V 152). [Emazte gaixto] hek hedatzen eta paratzen dituzten artez, sarez, lakioez eta segadez. Ib. 341 (V 226). Erorgarrizko arteak asmatzen eta hedatzen tu ea suertez bere sareetara iraitz dezakeientz bere buruari guardia emaiten eztioena. SP Imit III 39, 3 (Ch, Leon sare, Mst lazo, Echve engañio ). Haren begiratzeko Hignoteen artetarik. SP Phil 145. Ez othe duzu artea ikusten? Ib. 354 (He 356 artifizio gaxtoa ). Bere arteak egiten eta sareak hedatzen. Ib. 287s. Mundukoek ikusiko duten bezain sarri bizitze debotari iarraiki nai zaizkola [...] erranen dute itxuraz eta artez zabiltzala. "Calomnieront votre changement d'hypocrisie, bigoterie et artifices" . Ib. 425. Lauster eroriko da deabruaren artetarat. Ch I 24, 7. Maiz arteak hedatzen badarozkitzu ere. Ch III 6, 4 (Echve lazoak ). Deabruak zenbat arte gaxto enplegatzen dituen. He Gudu 162. Behaztapatzeko harteak [sic] eta arrastatzeko edo atrapatzeko segadak hedatzen baitderauzkigute. Ib. 42. Okasioniak, zointaz Demoniuak zerbitxatzen baitira gure hedatzen dezkiuten trabetan eta arthetan eroraazteko. CatLan 30. Deabruaren arte eta tentazione guzietarik. Brtc 267. Ihes egiozute ispiritu gaixtoak alde guzietarik hedatuko darozkitzun arte eta segada egun orozkoei. Mih 26.
(s. XIX) Inor engaineetako arte asmotsubak. fB Olg 198. Emakume dantzaarijaganik apartau zaite, bere artiagaz ta enkantubagaz galdu ez zagizan. Ib. 77. Inoren kleituba, ondria edo pamia galduteko dagozan legez ainbeste arte ta modu gaisto. fB Ic II 160. Lurpe batera badoa / Hara sartzeko zilhoa / Otso-artez du ereiten. "Des lacs à prendre loups" . Gy 321. Arte bat zagon han ongi harmatua, / Ximinoa hartan izan zen hartua. "C'était un piège: il y fut attrapé" . Ib. 96. Sagu gazteino, eta deus guti yakin bat, / Erori zen behiñ arte txar baterat. Ib. 218. Baldiñ nere ohoiñ handia / Arte hoietan sar-arazten baduzu. Ib. 322. Ez andik ezerbere ostu ezelango arte, marro eta astruziyagaz. Ur BulaAl 31. Ezagutu zuan deabrua zebillela an bere arte gaiztuakin. Bv AsL 220. Bi burdina sator arte baten. HerVal 231. Eta berak desegingo ezpalitu gure arte, lazo eta sareak. Arr May 162. Zozietate guzia da hartua yuduen artetan edo saretan eta framazonen zephoetan. Elsb Fram 180. Ihiztariek ihizi hartzeko hedatzen dituzten saren edo arten pare dire. Jnn SBi 128.
(s. XX) Bainan ez, ez da hor arte bat baizik, Maria, ene neskatoari, hedatzen diodan arte bat baizik. Barb Sup 151. Otsoa arrapatzeko zuloa eta artea izanen ote zen lehen leze ura. FIr 167. Demoniñuak ainbeste arte / hembra gaiztuak baditu. Tx B I 208. Etsai haren beldur ez izan [...] zu galdu nahiz bere arteak maiz hedatzen badauzkitzu ere. Leon Imit III 6, 4. Nonai arteak edaturik baitaude. "Insidiis" . Or Aitork 287. Auek [neska kaxkariñak] zoratu-azteko arte guziak ba-zekizkin. Etxde JJ 97. Horrelako horma-burruntzi tenteak ere ez izaki [...] andrazkoen arteetarik ihes egiterik. MEIG I 182. Eraso eta hutsune honi arteak jarri. "Poner trampas a este espacio" . MEIG IX 128 (en colab. con NEtx).

2. (V-m-gip, G, R; Lcc, Urt, Ht VocGr) Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg ( Berg ) .
Industria, habilida, técnica, arte. "Arte o sciencia, artea, szienzia " Lcc. "Alchymia, [...] metal urtzéko artéa " Urt I 478. " Salbatzeko artea, la méthode, le moyen de se sauver (EZ)" H. "Maña, habilidad" H. " Artia (con acento prosódico en la primera a), arte, habilidad, destreza. Aren biarrak bai artia " Etxba Eib. " Arek bai artia lanian " Ib. "Arte, maña, habilidad. Egundoko artia dauka aixkoran " Elexp Berg. Cf. Lar: "Arte, facultad que enseña a hacer rectamente las cosas, viene del Bascuence arte, artea, que en un dialecto significa rectitud, derechura" v. antze.
Eztugu estimatu behar Dibinitateak urrhea edo zilharra edo harria gizonen artez edo inbenzionez moldatua irudi duela. "Par art & par invention d'homme" . Lç Act 17, 29 (He antzez eta asmuz, TB maneaz eta trebandeaz, Dv antzeak eta asmuak, IBe trebetasunak eta irudimenak ). Arte kuriositatezkoz usatu ukhan zutenek. "Ceux qui s'étaient exercés en choses curieuses" . Ib. 19,19 (TB aztigoako maneak, Dv gaizkinkeriez ). Ea beraz ikhas ezak salbatzeko artea / Zeina baita gainerako zuhurtzien Andrea. EZ Man I 8. Arte majiakoetan bat eztuke parerik. Ib. 66. Baliaturen da hanbat arte Ifernukoez. Ib. 66. Iauna geure arte baño gehiago zureaz / balea zauritu dugu arpoñaren kolpeaz. EZ Man II 155. Hark irakatsten zituen / gerlatako arteak. EZ Eliç XVIs. Orduan bere artea, antzea, maiña eta ahal guztia enplegatzen du [deabruak] . Ax 176 (V 118). Artia azkarrari garhait. Saug 1. Arte gabeko edo berezko Erretorika naturala. Cb EBO 41. Erretorikaren arte onek. Ib. 39. Txito zuurra ta arte andijetakua dalako [miruba], txori ta txitatxubak atrapetako. Mg PAb 180. Erantzuten dogu [anatomia] dala arte bat irakasten dabena diseketan korputzaren partiak. Ib. 82. Fabrok bere arte trebe ta zeloarekiñ. 'La industria y zelo de Fabro' . Aran SIgn 73. Ez gizonen arteak, ez pintatzalle onenak egiñ zezakeala grazi ederragoako gauza bat. Arr May 185. Izadiak indar batzuen bitartez egin oi ditu bere lanak, eta indar oiek arte bat daramate barrenean. Vill Jaink 175. Izadia, naturaleza deitzen nazute, eta ni, naizen guztia, artea, lanegiña besterik ez naiz. Ib. 93. Morala eta zoriontsu izateko artea eztira bat. Ib. 100. Baiña ez det arterik eta gogorik izan ortarako [dantzarako] . JAzpiroz 145. Andikan jaso al zenituen / bertsotarako arteak? Zendoia 119. Nik ez det, baiña [aizkolari-lan] onek artea edo aparteko gauza asko eskatzen ditu. Insausti 211.

3. "(V), medios" A.
Emon zituezan legeak eauren erriai, liburuak eskolai, armahak soldaduai, artea eta modua ofizialeai. Cap (ed. 1893) pról. Nonbait, egizu, Iainkoaren partez, / ikus zitzadan zenbait artez. 'Par quelque moyen' . O Po 15. Ez da aski erresoluzione horren hartzea: baiñan preparatu behar dire bideak eta arteak hori konplitzeko. "Les moyens" . He Phil 119 (SP 117 bideak ). Irabaztekó kalteetán ére, nauzu árte onbát? Ori dá paziénzia ta konformidadea. LE Ong 74r. Saiatu ondorean bada santuak milla arte ta modu. Aran SIgn 71. Eleiza santak [...] ipiñi ditu al izan dituan lege ta arte guziak nagitasunari gerra egiteko, eta arte aben artean batez ere kanpaiak. Ag Serm 361. Irakurlea zentzatzea eta hobetzea ere eleberriaren eginkizunen artean badaude, inolaz ere okerbidez eta zehar esanez bete behar du eginbide hori, hots, berari, eleberria den aldetik, dagokion artez edo moldez. MEIG III 78.

4. "(Sal), palo sobre el cual se cierne el cedazo" A.

5. "Agüero. Hori ezin daiteke arte onekoa izan. Arte txarrekoa da " Asp Gehi.