Azpisarrerak (sarrerak) (2)
apain.
Tr. Como adjetivo se documenta desde mediados del s. XIX en textos meridionales; al Norte lo hallamos en Birjin (con un sdo. algo diferenciado), J. Etchepare y Mirande. Como sustantivo, aunque lo recoge Larramendi en su diccionario, apenas hay testimonios. En DFrec hay 21 ejs., todos ellos meridionales.
I.
(Adj.).
(V, G, L, BN, S; VocCB
→Dv, H; -ph- Urt I 82, H)
Ref.:
A;
Iz ArOñ;
EAEL
216;
Elexp Berg
.
Adornado, arreglado; elegante. "Elegante" A. " Aphaina, apaina, paré, orné" H. " Oso gizon apaiña zan " Elexp Berg. v. dotore.
Ibiltzen airetsua, / jantziyan apaña. Bil 61. Beor eder apañ baten gañean. Arr GB 9. Eta begira lurrera, amatxo, eta zeñ gauza garbi, pollit eta apañak dauden! Ib. 55. Soñeko ta arroparik apaiñenak. Aran SIgn 85. Urrezko orduari edo erlojoak eundaka ta kate apañ dizdizariak millaka. Ag Kr 190. Andre apaña. Ib. 161. Odei tarteko arranoaren ibillera apaña. Ag G 2. Orrelako gizon apañik, ikusi al dezu gaztain-biltzen? Urruz Zer 135. Etxe aberats bateko gela apaña. Alz Bern 49. Azal ederreko esku-liburu guziz apaña. ArgiDL 7. Mendian topo egin dezun etxe eder eta apain bateko atariak zabalik ikusi ta sartzen zera barrura zure adiskide batekin. Inza Azalp 31. Bestelako apaiñak, aren aldean, bere gazte denborako neskamotzak, beren buru-zapi nabar [...], ta zanko-erditaraiñoko gona gorriakin! Mok 16. Toki berezi ta apañetan. Muj PAm 8. Gizon bizardunak eta neska apaiñak. Or SCruz 144s. Buenos Airesko probintzijako / Lenengo euzko Batzoki / Eder apaña, zuek egiña / Dala edozeñek daki. Enb 123. Igandeetako yantzi apaña. Or Mi 75. Arrosako ibarra bere bizitegi apainekin. JE Ber 11. Idazki txiki apain bat egingo nuke. Ldi IL 33. Gaur apañen bezala agertzen zaizkigun izkuntza oietxek, "bilinguismo" zuzen ura galazi baitute! Ib. 138. Eseri-aulki apañak eta beste edergarri asko. ABar Goi 14. Goxoagorik izketan dio: / "Ori burruntzi apaiña!". Or Eus 166. Etziran artean sortu gaur Zumaiatik Zumarragara ibiltzen diran bultzi apañak. TAg Uzt 17. Bertso txikiok azal apañik / etzeukatek, baña mami / goxua beintzat. EA OlBe 33. Jende mordo beltz aren aurrean agiri zan gizon beltz apain bat. JAIraz Bizia 34. Amaren laguntzaille zan Madalen neskatilla apaiña agertu zan kale-aldetik. Erkiag Arran 19. Gainera, goxo da andre apain batekin irtetzea igandetan. Mde Pr 147. Ta aldiz aren lizunkeriak itz ugariz eta apaiñez ebakitzen zitulako biziki edertzen bazuten? Or Aitork 32. "Bois de Boulogne"ko bazkaldegi apain aien aurrean. Txill Let 114. Zure euskera ain da aberats, / apain, txukun, dotorea. Basarri 50. Ikasgu zabal, apain eta garestietan. Zait Plat 123. Ta krabelina, / apain ta fina, / orain ezta mundutarra. Arti MaldanB 193. Betiko apal, al dauan legez lurretik jasoa, ez dauka margo apaiñik, ez jaiotasunik. Gand Elorri 30. Nik erantzuna emango dizut / guztiz era apañean. Lasarte ( in Uzt Noiz 113 ). Itxas ondoko ertzak oso apañak ditu [Bermeok] . Alkain 109. Idazkera dotore, apain eta eskertsuan idazten dau. Onaind STeresa 14. Alboan ikusi nuan, soiñeko pinttorratu apain batekin, nik nai nuan izarra. JAzpiroz 158. Ikusgarri asko ditu, ikaragarri apaiñak eta zabalak, jardin, baratz da kale. Gerrika 239. Gizaseme apain eta atsegin hau. MIH 147. Ez dela hitz ozen eta esaera apainen adiskidea. Ib. 333. Estalki apainen azpian. MEIG I 145. Itxura apain baino apainagoan dator. MEIG II 142.
v. tbn. TP Kattalin 187. Aitzol in Ldi UO 4. Munita 9. BEnb NereA 54. Vill Jaink 130. MAtx Gazt 33. Etxabu Kontu 203. Ataño TxanKan 144. Apaiñ: Etxba Ibilt 475 (488 apañ). Apañ: PE 150. Otx 119. Lab EEguna 113. Eguzk GizAuz 55. Anab Poli 127. NEtx LBB 48.
Adornado, arreglado; elegante. "Elegante" A. " Aphaina, apaina, paré, orné" H. " Oso gizon apaiña zan " Elexp Berg. v. dotore.
Ibiltzen airetsua, / jantziyan apaña. Bil 61. Beor eder apañ baten gañean. Arr GB 9. Eta begira lurrera, amatxo, eta zeñ gauza garbi, pollit eta apañak dauden! Ib. 55. Soñeko ta arroparik apaiñenak. Aran SIgn 85. Urrezko orduari edo erlojoak eundaka ta kate apañ dizdizariak millaka. Ag Kr 190. Andre apaña. Ib. 161. Odei tarteko arranoaren ibillera apaña. Ag G 2. Orrelako gizon apañik, ikusi al dezu gaztain-biltzen? Urruz Zer 135. Etxe aberats bateko gela apaña. Alz Bern 49. Azal ederreko esku-liburu guziz apaña. ArgiDL 7. Mendian topo egin dezun etxe eder eta apain bateko atariak zabalik ikusi ta sartzen zera barrura zure adiskide batekin. Inza Azalp 31. Bestelako apaiñak, aren aldean, bere gazte denborako neskamotzak, beren buru-zapi nabar [...], ta zanko-erditaraiñoko gona gorriakin! Mok 16. Toki berezi ta apañetan. Muj PAm 8. Gizon bizardunak eta neska apaiñak. Or SCruz 144s. Buenos Airesko probintzijako / Lenengo euzko Batzoki / Eder apaña, zuek egiña / Dala edozeñek daki. Enb 123. Igandeetako yantzi apaña. Or Mi 75. Arrosako ibarra bere bizitegi apainekin. JE Ber 11. Idazki txiki apain bat egingo nuke. Ldi IL 33. Gaur apañen bezala agertzen zaizkigun izkuntza oietxek, "bilinguismo" zuzen ura galazi baitute! Ib. 138. Eseri-aulki apañak eta beste edergarri asko. ABar Goi 14. Goxoagorik izketan dio: / "Ori burruntzi apaiña!". Or Eus 166. Etziran artean sortu gaur Zumaiatik Zumarragara ibiltzen diran bultzi apañak. TAg Uzt 17. Bertso txikiok azal apañik / etzeukatek, baña mami / goxua beintzat. EA OlBe 33. Jende mordo beltz aren aurrean agiri zan gizon beltz apain bat. JAIraz Bizia 34. Amaren laguntzaille zan Madalen neskatilla apaiña agertu zan kale-aldetik. Erkiag Arran 19. Gainera, goxo da andre apain batekin irtetzea igandetan. Mde Pr 147. Ta aldiz aren lizunkeriak itz ugariz eta apaiñez ebakitzen zitulako biziki edertzen bazuten? Or Aitork 32. "Bois de Boulogne"ko bazkaldegi apain aien aurrean. Txill Let 114. Zure euskera ain da aberats, / apain, txukun, dotorea. Basarri 50. Ikasgu zabal, apain eta garestietan. Zait Plat 123. Ta krabelina, / apain ta fina, / orain ezta mundutarra. Arti MaldanB 193. Betiko apal, al dauan legez lurretik jasoa, ez dauka margo apaiñik, ez jaiotasunik. Gand Elorri 30. Nik erantzuna emango dizut / guztiz era apañean. Lasarte ( in Uzt Noiz 113 ). Itxas ondoko ertzak oso apañak ditu [Bermeok] . Alkain 109. Idazkera dotore, apain eta eskertsuan idazten dau. Onaind STeresa 14. Alboan ikusi nuan, soiñeko pinttorratu apain batekin, nik nai nuan izarra. JAzpiroz 158. Ikusgarri asko ditu, ikaragarri apaiñak eta zabalak, jardin, baratz da kale. Gerrika 239. Gizaseme apain eta atsegin hau. MIH 147. Ez dela hitz ozen eta esaera apainen adiskidea. Ib. 333. Estalki apainen azpian. MEIG I 145. Itxura apain baino apainagoan dator. MEIG II 142.
v. tbn. TP Kattalin 187. Aitzol in Ldi UO 4. Munita 9. BEnb NereA 54. Vill Jaink 130. MAtx Gazt 33. Etxabu Kontu 203. Ataño TxanKan 144. Apaiñ: Etxba Ibilt 475 (488 apañ). Apañ: PE 150. Otx 119. Lab EEguna 113. Eguzk GizAuz 55. Anab Poli 127. NEtx LBB 48.
(Con reduplicación intens.).
Sedazko piñ moda berrikua, / apaiñ-apaiña. MendaroTx 267.
Sedazko piñ moda berrikua, / apaiñ-apaiña. MendaroTx 267.
(
apainpean
).
Oni agertzen zekienen bati, naiz ardipat berak izan ez, ta jazkera ta itxura apain-pean gogo ta soin ustelduak estali. ABar Goi 43.
Oni agertzen zekienen bati, naiz ardipat berak izan ez, ta jazkera ta itxura apain-pean gogo ta soin ustelduak estali. ABar Goi 43.
(
apaindun
).
Ez gizon buru-yantzi, ta korbata apaindunek, baizik gizon lau batzuk, bekokiari izerdia atereaz bizi diran langille batzuk izan ziran. Ldi IL 134.
Ez gizon buru-yantzi, ta korbata apaindunek, baizik gizon lau batzuk, bekokiari izerdia atereaz bizi diran langille batzuk izan ziran. Ldi IL 134.
(Usos pred. y adv.).
Zillar zurizko, ta urre gorrizko / Distiadura ixuririk, / Soñeko ederrak daramazkite / Aizeak apaiñ jarririk. Aran SIgn 211. Postrek ateratzian / agertu zan txanpain, / kantu ederrekin / genden gu oso apain. JanEd I 95. Iduritzen zaio bere modestiari apainegi daguala. Bv AsL 92. Alperrik jantzi zan iñoiz baizen obeto, alperrik orraztu zan egundo baizen apañago. Ag Kr 182s. Piper miña da onentzat iñor / apaiñago ikustia. Urruz Zer 77. Garbiak dira izar ederrak, goiko zerua. / Baiñan eztago nere aldean apain dagonik. EEs 1916, 29 (ap. DRA). Baserriko apaizari eztio inork begiratzen apain ala narras jantzia datorren. A Ardi 31. Beti apain ibiltzen zan neska. Anab Usauri 57. Alik apaiñen. Ldi IL 12. Eta ara eltzean, garbi ta apain aurkitzen dau [etxea] . Ker Lc 11, 25 (Lç, Dv, Brunet, Leon ap(h)aindua, Oteiza alajatua). Orra zure eskuetara eldu, aspaldian zai ziñan liburua. Apain, mardul eta menditar datorkizu. FLab ( in Munita 5 ). Itsusi ta lizun izanik, apain eta iendekiko agertu nai nuen. Or Aitork 54. Apain agertzen zara / zelai, baso, mendiz. BEnb NereA 207. Mendi-malda beera / ba dut baratza eskuz landua, / udaberri aldian / lore ederraz apain. Gazt MusIx 77. Txit panpox eta apaiñ agertzen ziran. Berron Kijote 125. Or dator gure bikotea apain da arin. TxGarm BordaB 103. Eta nolakoak bertako artzai-etxolak, apain eta txukun aukeran egindakoak! AZink 165. Arras txukun, apain eta dotore agertu dela jendartean. MEIG III 72.
v. tbn. GMant Goi 40. Enb 203. Lab SuEm 206. TAg Uzt 25. JAIraz Bizia 66. Erkiag Arran 27. Basarri 9. MAtx Gazt 80.
Zillar zurizko, ta urre gorrizko / Distiadura ixuririk, / Soñeko ederrak daramazkite / Aizeak apaiñ jarririk. Aran SIgn 211. Postrek ateratzian / agertu zan txanpain, / kantu ederrekin / genden gu oso apain. JanEd I 95. Iduritzen zaio bere modestiari apainegi daguala. Bv AsL 92. Alperrik jantzi zan iñoiz baizen obeto, alperrik orraztu zan egundo baizen apañago. Ag Kr 182s. Piper miña da onentzat iñor / apaiñago ikustia. Urruz Zer 77. Garbiak dira izar ederrak, goiko zerua. / Baiñan eztago nere aldean apain dagonik. EEs 1916, 29 (ap. DRA). Baserriko apaizari eztio inork begiratzen apain ala narras jantzia datorren. A Ardi 31. Beti apain ibiltzen zan neska. Anab Usauri 57. Alik apaiñen. Ldi IL 12. Eta ara eltzean, garbi ta apain aurkitzen dau [etxea] . Ker Lc 11, 25 (Lç, Dv, Brunet, Leon ap(h)aindua, Oteiza alajatua). Orra zure eskuetara eldu, aspaldian zai ziñan liburua. Apain, mardul eta menditar datorkizu. FLab ( in Munita 5 ). Itsusi ta lizun izanik, apain eta iendekiko agertu nai nuen. Or Aitork 54. Apain agertzen zara / zelai, baso, mendiz. BEnb NereA 207. Mendi-malda beera / ba dut baratza eskuz landua, / udaberri aldian / lore ederraz apain. Gazt MusIx 77. Txit panpox eta apaiñ agertzen ziran. Berron Kijote 125. Or dator gure bikotea apain da arin. TxGarm BordaB 103. Eta nolakoak bertako artzai-etxolak, apain eta txukun aukeran egindakoak! AZink 165. Arras txukun, apain eta dotore agertu dela jendartean. MEIG III 72.
v. tbn. GMant Goi 40. Enb 203. Lab SuEm 206. TAg Uzt 25. JAIraz Bizia 66. Erkiag Arran 27. Basarri 9. MAtx Gazt 80.
Apain baino apainago argitaratua.
MIH 341.
(Con reduplicación intensiva).
"
Apaiñ-apaiñ jantzi, vestirse muy bien"
Iz ArOñ.
"Jai egunetan, apaiñ-apaiñ jantzi tta mezetara juaten giñan" Elexp Berg.
Bakoitzak lezaken neurrian, apaiñ-apaiñ, gorputza baño anima apañago, aingeruz inguraturik joaten dira aurrak. ArgiDL 132. Etzebiltzan eurak neskamearekin harat-hunatak egiten edo aphain aphain jantzirik bera bezela. Osk Kurl 64. Makiña bat bider ikusi izan dabe kaleetan barrena, apain apain jantzita. Onaind STeresa 61. Zituan arropa oberenakin apain-apain jantzita. JAzpiroz 46.
Bakoitzak lezaken neurrian, apaiñ-apaiñ, gorputza baño anima apañago, aingeruz inguraturik joaten dira aurrak. ArgiDL 132. Etzebiltzan eurak neskamearekin harat-hunatak egiten edo aphain aphain jantzirik bera bezela. Osk Kurl 64. Makiña bat bider ikusi izan dabe kaleetan barrena, apain apain jantzita. Onaind STeresa 61. Zituan arropa oberenakin apain-apain jantzita. JAzpiroz 46.
(Estar, etc.) dispuesto, preparado, listo.
v. APAINIK.
Zareten aphain bortz orenetakotzat, orduan dagizuentzat zuen lehen gogartea. Birjin 133s. Hari buru giteko aphain daudezintzat. Ib. 174.
Zareten aphain bortz orenetakotzat, orduan dagizuentzat zuen lehen gogartea. Birjin 133s. Hari buru giteko aphain daudezintzat. Ib. 174.
Bueno, considerable, de categoría.
Idatzita ez, zensura apaiñ orrek gorde egingo luke par egin ondorean da. JAIraz Bizia 27. Jarri gaitezen pixka batean / irrati oni begira [...]. / Guretzat saio apañagoak / nundikan entzuten dira? Olea 245. Danok azaldu giñan / eiztari apañak. Ib. 61. Eskerrik asko lendabiziko, / ain zan bazkari apaña, / bertso berritan izandutzen da / bertsolarien ordaña. Lopategi ( in Uzt Noiz 50 ). Bulatzikoak bei gorri apain bat omen zuan. JAzpiroz 110. Badakit ondo zu nola zeran / zurrutero bat apaiña. (In Zendoia 234 ). Engaiñagarri apaiña da berez [ezpela] . Ostolaiz 90.
Idatzita ez, zensura apaiñ orrek gorde egingo luke par egin ondorean da. JAIraz Bizia 27. Jarri gaitezen pixka batean / irrati oni begira [...]. / Guretzat saio apañagoak / nundikan entzuten dira? Olea 245. Danok azaldu giñan / eiztari apañak. Ib. 61. Eskerrik asko lendabiziko, / ain zan bazkari apaña, / bertso berritan izandutzen da / bertsolarien ordaña. Lopategi ( in Uzt Noiz 50 ). Bulatzikoak bei gorri apain bat omen zuan. JAzpiroz 110. Badakit ondo zu nola zeran / zurrutero bat apaiña. (In Zendoia 234 ). Engaiñagarri apaiña da berez [ezpela] . Ostolaiz 90.
II.
(Sust.
1.
(V-gip ap. Etxba Eib; Lar).
Atavío, adorno. "Atavío" Lar. "Atavío, adorno, ornamento. Etorri zan apainduta bere apaiñ guztiegaz " Etxba Eib. v. apaindura, apainduria.
Bestea ia / galtzen asia; / baia apaiñez eukezana estalduak / denporeak ostu eutsazan urteak. Zav Fab, RIEV 1907, 539. Emakumiak aldentzen diranian edertasunen arrokerixetatik ontasunan apaiñen arduretara. Etxba Ibilt 463.
Atavío, adorno. "Atavío" Lar. "Atavío, adorno, ornamento. Etorri zan apainduta bere apaiñ guztiegaz " Etxba Eib. v. apaindura, apainduria.
Bestea ia / galtzen asia; / baia apaiñez eukezana estalduak / denporeak ostu eutsazan urteak. Zav Fab, RIEV 1907, 539. Emakumiak aldentzen diranian edertasunen arrokerixetatik ontasunan apaiñen arduretara. Etxba Ibilt 463.
Arreo (de caballerías).
Zan andik ara bularrez idigi / zaldia, eta jaunak sats-lorrean / galdu zalako apaiñak edeki / ta agindu eban. Zav Fab, RIEV 1907, 95. Elisorek, bere aldetik, gertau zittuan bris-bris zaldixa eta onen apaiñ guztiak. Etxba Ibilt 459.
Zan andik ara bularrez idigi / zaldia, eta jaunak sats-lorrean / galdu zalako apaiñak edeki / ta agindu eban. Zav Fab, RIEV 1907, 95. Elisorek, bere aldetik, gertau zittuan bris-bris zaldixa eta onen apaiñ guztiak. Etxba Ibilt 459.
2.
Ornamentación, arreglo, ornato.
"Aseo"
Lar.
APAIN-APAINIK.
Con mucho adorno. Cf. APAINIK.
Apain-apaiñik yantzita suetera yatsi zanean mai oboki apal-apaltxo baten ganean eukan Santik erranak gerturiko ezne-zukua. A Latsibi 12. Biotz andidun Udabarrijak / Janzteituz danok apain-apañik. Enb 137.
Apain-apaiñik yantzita suetera yatsi zanean mai oboki apal-apaltxo baten ganean eukan Santik erranak gerturiko ezne-zukua. A Latsibi 12. Biotz andidun Udabarrijak / Janzteituz danok apain-apañik. Enb 137.
APAIN-BITXI.
Joya, adorno.
Eskerrak apain-bitxieri / eta besteren adatsari, / gezurrezko ederra / maitasunari ere gezurretan. "Dijes" . Berron Kijote 130.
Eskerrak apain-bitxieri / eta besteren adatsari, / gezurrezko ederra / maitasunari ere gezurretan. "Dijes" . Berron Kijote 130.
APAINEZ JANTZI.
Vestir con elegancia.
Eztai-egunean zaldunak emaztegaia bezelaxe, dakarki arek eskutik apaiñez jantzita. TAg Uzt 73. Aldatuko da gero, / une batean, beste / jagiko dan aldi bat / apaiñez jazteko. 'Vestir de hermosura' . Gand Elorri 93.
Eztai-egunean zaldunak emaztegaia bezelaxe, dakarki arek eskutik apaiñez jantzita. TAg Uzt 73. Aldatuko da gero, / une batean, beste / jagiko dan aldi bat / apaiñez jazteko. 'Vestir de hermosura' . Gand Elorri 93.
APAIN-GAUZA.
Adorno, ornamento. v. apaingarri.
Maskor-zulatuak, suarrizko arrilorak, abere-ortz zulodunak eta orrelako beste zenbait gauza txiki txintxilikaiotzat erabiltzen ziran: ez ziran, ordea, apain-gauzak, kutunak baño. JMB ELG 46.
Maskor-zulatuak, suarrizko arrilorak, abere-ortz zulodunak eta orrelako beste zenbait gauza txiki txintxilikaiotzat erabiltzen ziran: ez ziran, ordea, apain-gauzak, kutunak baño. JMB ELG 46.
APAINIK
(Estar, etc.) preparado, dispuesto. Cf. APAIN-APAINIK.
Zaude bethi aphainik eskeiniko dautzun [gurutze] lehenbizikoaren ekhartzerat. Birjin 423.
Zaude bethi aphainik eskeiniko dautzun [gurutze] lehenbizikoaren ekhartzerat. Birjin 423.
APAIN-KEZKA.
Gure oraingo dama dotoreak aiña bai, naiz-ta auek iñoiz edo iñon ikusi ez diran sorkariak jantzi, alferkerian apaiñ-kezkak erakutsiak, alegia. "La curiosidad ociosa" . Berron Kijote 125.
Gure oraingo dama dotoreak aiña bai, naiz-ta auek iñoiz edo iñon ikusi ez diran sorkariak jantzi, alferkerian apaiñ-kezkak erakutsiak, alegia. "La curiosidad ociosa" . Berron Kijote 125.
Egoitza
- B
- BIZKAIA
- Plaza Barria, 15.
48005 BILBO - +34 944 15 81 55
- info@euskaltzaindia.eus
Ikerketa Zentroa
- V
- LUIS VILLASANTE
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
Ordezkaritzak
- A
- ARABA
- Gaztelako atea, 54
01007 GASTEIZ - +34 945 23 36 48
- gasteizordez@euskaltzaindia.eus
- G
- GIPUZKOA
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
- N
- NAFARROA
- Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
31002 IRUÑEA - +34 948 22 34 71
- nafarroaordez@euskaltzaindia.eus
Elkartea
- I
- IPAR EUSKAL HERRIA
- Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
64100 BAIONA - +33 (0)559 25 64 26
- +33 (0)559 59 45 59
- baionaordez@euskaltzaindia.eus
