Etim. Se ha defendido que la etim. amu- + -arrai(n) es "popular" y condenable por tanto: sería absurdo que sólo una especie de pez o pescado fuera designada por 'pez de anzuelo' cuando tantos otros se pescan de la misma manera. Que ésto no es absurdo lo demuestra que en B y en R-is, en zonas interiorres donde éste es el pez por excelencia, arrai(n) es 'trucha' a secas, frente a peskado o similares para su valor general.
(
V-ger-m, L, BN, S; SP (h-),
Urt Gram 23,
Lar,
Añ,
Mg PAbVoc 222,
H,
Arzdi Peces),
amorrain (
V-m-gip; Dv (s.v. amarrain),
H (L, BN, S)),
amorrai (
G, AN; VP
2v,
H (V, G)),
amoarrain (
IC 445),
amoarrai,
amuarrai (
H,
FauMar
38),
amarrain (
L, BN, S; VocBN
,
Dv),
amarroin,
amorroin (
L-côte-sar, BN; FauMar 38, T-L),
amurrai(n) (
V, G, AN-mer, L; -ai Lar, Añ; -ain Ht VocGr 434, Arch VocGr <-r->, Añ, H (+ h- L), T-L),
amorroi (
FauMar
38),
amorre (
AN-gip),
amurrei (
AN-olza)
Ref.:
Bon-Ond 145; A (amarrain , amorrai , amorre , amuarrain , amurrai); Lh (amarrain); Iz Ulz (amorráye), ArOñ (amórrain), UrrAnz (amórraiña), Als (amurraiya); Etxba Eib (amorraña); EAEL 97; Elexp Berg (amorraiñ); ZestErret (amorrai)
.
Trucha. "Truite, amuarráña" Urt Gram 23. "(Truta salar), trucha de mar, amurrai, amurraina, amuarroina" Labayru Hist I 516. "Amu arraiña es Salmo fario, o sea la trucha" Arzdi Peces. "Trucha común (Salmo trutta fario), amuarraia, [...] amorroia" FauMar 38. "Trucha de mar (Salmo trutta trutta), amorroia, amorroina" Ib. "Truite, amurrain, amorroin;
[...] truite saumonée, izokin amorroin" T-L. "Amorrañak, mendiko ur otza eskatzen dau" Etxba Eib. v.1 arrain
(2),
arrankari
.
Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. Son numerosas las variantes encontradas en los textos. La más antigua,
amuarrai(n), ya en
RIs, que emplean tbn. J.A. Moguel (-
ain) y D. Agirre de
Garoa. Al Sur la forma mejor documentada es
amorrai(n): Iturriaga, Iztueta, Arrese Beitia (
-ain), G. Mujica (
PAm 45), J. Elizondo (
EEs 1926, 35), J. Arrizabalo (
BasoM 112), N. Etxaniz y Uztapide. Hay tbn.
amurrai en Mendiburu, Bera (
EEs 1915, 215) y Berrondo, y
amoarrai en Anabitarte (
Poli 119). En la tradición septentrional, hay
amorroin en Goyhetche (30) y Zerbitzari,
amurrai en Hiribarren (
Esk 93),
amarrain en Oxobi y J. Etchepare, y
amoarrain y
amarroin en sendos ejs. de
Herria. En
DFrec hay tres ejs. de
amorrain y 4 de
amurrain.
Amuarraia amutik eta anzumea larrutik.
RIs 6.
Ta orregatik da amurrai uraren igeska idorrean lebilkena bezalakoa; bada amurrai hau idorrean kezkaz ta egarriz betea ta salto ta salto ta soseganzik bage lebilken bezala [...] bere atseginz-tegi leunetik urrun arkitzen da.
Mb IArg I 161s.
Amuarrañak begi bi, sei eskalluk amabi.
Mg PAb 123.
Bestela izango zan / txit kupigarria / emen ikusten degun / amorrai txikia.
It Fab 83.
Zartzen asi ezkeroko galaiak / ah zer amorraiak! / nekez arrapatu sare lasaiak / ain dira ernaiak.
Izt Po 88.
Ardo on ta bizkotxoak / eta amorrai leuntxoak.
Ib. 137.
Izanik bada ibai maitagarri au, urtearen sasoi guztietan amorrai piñ izokitsuak aiñ iori ematen dituena.
Izt C 108.
Niri ere gustatzen asko zait arraña, / Baña, danen artetik, geien amorraña.
AB AmaE 409.
Urumeako izokia ta Berastegiko amuarraia.
Ag G 349.
Eguerdiko mahainak ziren ezarriak! / Jaki hoberenekin arrunt estaliak! / Bildotx guriak, / Oilo larriak, / Amarrain garbiak!
Ox 158.
Bat eta bat jakizak direla bi; / Amarraina ur lasterretan garbi.
Ib. 111.
Amarrain uretik athera-berriak olioan errerik.
JE Ber 35.
Gutitzen ari orobat, arrazoin beraz amorroin tita gorri polita. Aingira eta plauza eta xarbo bada oraino tolle.
Zerb Azk 50.
Ostatuk amorrai-pillo bat bialdu digu.
NEtx Antz 81.
Gogoz ari zan orratik, tar-tar, gure Joxe Jokin. Arian-arian, amurrai bat ere lo-araziko zuen ark.
Loidi 63.
Deliberatu dute: baimena emaiteko, Martin goitako ur handian arrantzariek nahi baituzte amo-arrainak erain.
Herr 27-11-1958 (ap. DRA
).
Gero bazkari on bat... amarroin "plat" on batekin... hasteko bederen.
Herr 25-1-1962 (ap. DRA
).
Amorrai aundiak, txikia jan egiten du.
(AN-larr).
Inza Eusk
1963-64, 164.
Amorroina, kilikatuz biltzen da.
EZBB I 33.
Ori duk amorraiei igerika erakutsi naia.
(B).
Inza NaEsZarr 2076.
Ango erreka koskorrak dira / amorraitan aberatsak.
Uzt Sas 287.
Gure pabrika kentzen / onen alegiñak, / papelak aña ematen / al du amorraiñak?
Azpillaga (
in
Uzt Noiz 39
).
Amurrai ttikirik jango ote zukean galde-egin zioten.
Berron Kijote 47.
Aldian basurdetara, aldian perira edo amorrai arrapatzera.
JAzpiroz 81.
v. tbn.
amorrai: MendaroTx 86. Amorroi: Auspoa 39, 35.
(Usos figs.).
"
Amorraiak arrapatzen (G-to), dando cabezadas de sueño"
A.
"
Amorrai galanta arrapatu det, o también amorrai eginda etorri naiz, he venido calado hasta los huesos (G-goi)"
A EY III 256.
AMUARRAIN-ERREKA.
"Amorraiñ-errekia, río que cría truchas. Ibur eta Aixola, lenago, amorraiñ errekak" Etxba Eib.
AMUARRAIN-GIA.
"Amórrain-gixia, la cría de trucha" Iz ArOñ.
AMUARRAIN-LEKU.
Sitio de truchas.
An Mako-luxeko zubiraiño joaten bazerate, zerbait egingo dezute. Amorrai-leku ederra dek ori.
JAzpiroz 153.
AMUARRAINTARA.
A por truchas.
Amorraitara edo perretxikotara joaten ez giñanean, tomate potekoa [...] meriendatzen genduan.
BasoM 113.
AMUARRAIN-ZEHE.
Alevín de trucha. "Amorraiñ zeia, alevines con que se repueblan lor ríos. Gure Diputaziñuak amorraiñ-zeia zabaltzen eban errekatxuetan, arrazia ez deiñ galdu" Etxba Eib.