Etim. De eul(i) + suf. diminutivo, con reducción del diptongo.
sense-1
1.
(V, G, AN-araq-larr-ulz-olza-egüés-ilzarb, Ae, Sal, S; Lar, Añ, Arch VocGr , Gèze, Dv (V, G, S), H, Foix ap. Lh),
eltzo (V-gip, L, BN-baig; Lar, Dv, H),
eltxe (R),
eltxu (G, R),
elzo (BN, S; SP, VocBN),
autxue ((det.).G-nav),
aultxua ((det.).G-nav),
eultxo (G-nav),
eltso (G-goi, AN-erro),
elxo (S),
elxu (S),
geltxo (V-ple)
Ref.:
A (eltxo, eltzo, eltxe, eltxu, elzo); VocPir 530 (que recoge muxkito en Sal y R); Bon-Ond 146; Lh (eltxo, elso, elxo); Iz Als, ArOñ, Ulz; Etxba Eib; Lrq; Elexp Berg; EAEL 100. Mosquito."Toute sorte de petit moucheron"SP.
"Cinife, mosquito"Añ.
"
Eltzo, mariposilla, mosquito"A.
"Moucheron, éphémère"Lh.
AxN explica beitarekin (511) por eltxoarekin. Tr. Documentado ya en Leiçarraga, aparece en autores meridionales y suletinos, y además en Salaberry, Duvoisin y, glosado, en Jean Etchepare. Eltxo es la forma más extendida; eltzo se documenta en textos septentrionales no suletinos, pero es en éstos mucho menos frecuente que ulitxa (q.v.); hay eltxu en algún texto vizcaíno moderno. En DFrec hay 4 ejs. de eltxo .
Eltzoa irazten duzue, eta kamelua iresten. "Moucheron"
.LçMt 23, 24 (SalabBN elzo, Ip, Ur, Echn, Ol, Ir YKBiz 402, Or, Ker eltxo, Dv eltzo, Arriand eltxu, IBe heltxo; He uli xume, TB, EvL, Leon ulitxa, HeH uli, IBk eulitxo).
Elzoak usurik gaitz. Bela 18.
Elzoz ere elhia gaitz. OPr 499.
Inareák emán anitz ta anitz buélta airean, ta apénas arrapatzendú eltxobát. LEProg 120.
Beldurrez daudenak komulgatu ezinda eltxoren bat [...] igaro zatelako eztarritik. MgCC 228.
Mundukuen gorroto ta alizate guztiak eltxo bat bere ez dira Jaungoiko indartsubagaz pelietako. fBIc I 57.
Eltxo pozoitsuak datoz berriz ur usteletik. "Mosquitos"
.ItDial 37 (Ur, Ip eltxo; Dv ulitxa).
Hurrun hebentik, hurrun elxo txarra. ArchFab 99.
Eltxozko odei belz batek Erreinu guzia illuntzen zuen. Lard 69.
Oñez, zaldiño eta astoetan, eltxoa bezela zetorren jendea. ArzacEE 1884a, 9 (expresión similar en Sor Bar 88).
Eltzo (éphémère, moucheron) batek bezala leher egiten du. JEBur 39.
Eltxo gogaikarrien zunburruntxoa. AgG 3.
Ez eban itzi eltxu bat sartzeko diñako zulorik. OrTormes 51.
Eltxuak beziñ ugari gera.MendaroTx 168.
Astindu dezagun aizea, eltxoak esku-beteka atxitzen bageniardu bezela. LdiIL 80.
Basopetik pirurika irtetzen diran eltxoen ziztada zorrotzak. TAgUzt 238.
Eltxoak uxatzeko. JAIrazBizia 45.
Eltxo onen [anofelesaren] koskak malaria deritzaion eri edo gaitz txarra ekartzen du. AnabAprika 40.
Eltxua bezin ugari. Basarri 94.
Eguzkia estaltzerañoko euli ta eltxo zikiñak. AtañoTxanKan 170.
Elbi ta eltxoak. Insausti 251.
v. tbn. Mde Pr 72.
azpiadiera-1.1
(Aplicado en gral. a pequeños insectos voladores). Gari pillaren gañean egan ikusten diran eltxoen arraultzetatik irtengo dira noski an arrak?"Las palomillas o mariposillas"
.ItDial 32s (Ur, Ip eltxo, Dv eltzo; cf. GARAGAR-ELTXO).
Eltxo egalari bat erromatarrek asilus esaten diotena, grezitarrek berriz aestros (listorra). "
Volitans"
.IbiñVirgil 97.
azpiadiera-1.2
(Como primer miembro de compuesto)."
Eltxo-pillia, enjambre de mosquitos"EtxbaEib.
Eltxo-talde. OrMi 120.
Eltxo-zizta. Ib. 47.
Eltxo saillak. JAIrazBizia 41.
azpiadiera-1.3
(Fig.). Oh elxo xipia! / Bahiza ausartzen / ene desafiatzera / gisa huntan jiten?Xarlem 513.
(en otra versión moskitu)Buhami batzuek utzi dute bi urtetako haur tipi bat, belartei batean. Biharamunean, etxetiarra eta etxetiersa biak han daude, buruari lothuak, elgarri galdeka nundik demuntre jina duketen haur eltzo hori. (L). EgutTo 22-3-1924 (ap. DRA
).
Izarrak eta izarbelak, gizon eltxo bati gertatuaz ez-ajolaturik, beren betiko ibilbidetik zebiltzala. MdeHaurB 81s.
sense-2
2.(V-ple-oroz-arr-ger-m, G ap. A; Aq 814)."Gorgojo del trigo"Aq.
"Gorgojo de los cereales"A.
sense-3
3."
Eltxu (Gc, AN-5vill), cigarra"A.
sense-4
4.(eltxua y eltxue [ambos det.] V-ger ap. EI 359).Mariposa.
azpisarrera-1
GARAGAR-ELTXO (Lar, H).
"Palomilla, una mosca pequeña, que se cría en la cebada, y se pierde" Lar.