Euskararen Gramatika

34.10. -t(z)ekotan/-t(z)ekotz

34.10a Oinarri modura aditz izena hartuta ere eratzen dira baldintzazko balioa duten perpausak. Adibidez, -t(z)ekotan Hegoaldean erabiltzen da nagusiki (-t(z)eko formari mugagabeko -ta- eta inesiboko marka eransten zaizkio), eta Iparraldeko tradizioan horren parekoa -t(z)ekotz forma da (-t(z)eko formari instrumentala erantsiz). Helburuzko balioa adierazteko erabiltzen dira gehienetan (§ 37.4), baina baldintza ere adieraz dezakete: Inori laguntzekotan, zuri lagunduko dizut; Norbaiti eskerrak ematekotan, Ane ezin dugu alde batera utzi; Berant etortzekotz, hobe duzu gakoa hartzea; Gehiago ez entseatzekotz, hobe duzu ikasketen uztea. Esaldi hauek adizki jokatuarekin eman behar bagenitu, baldintzazko formak erabiliko genituzke (inori lagundu behar badiot; norbaiti eskerrak eman behar badizkiogu; berant etortzekoa bazara; gehiago entseatu behar ez baduzu); baldintzazko perpausen adiera dute adibide horiek.

34.10b Nabarmendu behar da -t(z)ekotan/-t(z)ekotz daramaten perpausek etorkizuneko hipotesiaren kutsua dutela. -t(z)ekotan/-t(z)ekotz daraman perpausean aipatzen dena, ez da ondore perpausa baino lehenago gertatzen, edo gutxienez ez da ondore perpausa zuzenean eragiten duen kausa izaten. Horregatik, *Gehiago saiatzekotan/saiatzekotz, lortuko dituzu zure helburuak; *Trenbidera ezer erortzekotan/erortzekotz, metroko langileei deitzea komeni da bezalako adibideak okerrak dira. Horrelakoak adizki jokatugabearen bidez emateko -tuz gero erabili ohi da: Gehiago saiatuz gero, lortuko dituzu zure helburuak; Trenbidera ezer eroriz gero, metroko langileei deitzea komeni da.

Hori horrela izanik, -tuz gero, -tu ezik edo -tu ezean duten perpausak gutxitan izaten dira -t(z)ekotan/-t(z)ekotz daramatenen baliokide. Lehenengo multzoko menderagailuekin aipatu ditugun balioei erreparatuz, ohartzen gara -t(z)ekotan/ -t(z)ekotz perpausen bidez ezinezkoa dela burututako egoerak edo gertakariak azaltzea (Bart elurra egin badu, autobidetik joango gara perpausa, ez dugu ordezkatzen Bart elurra egitekotan… erabiliz), edo unean gertatzen ari direnak (Orain hizlaria esaten ari dena ulertzen baduzu, ez duzu bat-bateko itzulpenaren beharrik adibidea ez da ematen Orain hizlaria esaten ari dena ulertzekotan… erabiliz), errepikapena dakartenak (Igandeetan lan egiten badu, ez du diru arazorik izango ezin ordezkatu Igandeetan lan egitekotan… erabiliz) edo generikoak (Euria egiten duenean, kaleak busti egiten dira ezin adierazi Euria egitekotan… baliatuz). Etorkizuneko baldintzaren esparrutik nabarmen urruntzean, baldintzazkoetan ezinezko gertatzen da -t(z)ekotan/-t(z)ekotz menderagailuak erabiltzea.

34.10c -t(z)ekotan/-t(z)ekotz gehienetan helburuzko balioan erabiltzen direlarik, batzuetan, helburuzkoetatik oso gertu dauden baldintzak aipatzen dira (Ikasturtea gainditzekotan, gehiago saiatu beharko duzu) menderagailu hauek dituzten baldintzazko perpausetan. Egoera edo gertakari bat aurkezten da hipotesi modura mendeko perpausaren bidez (ikasturtea gainditzea), eta hipotesi hori bete ahal izateko, nahitaezko izango da nagusian aipatzen dena betetzea (gehiago ikastea). Ondore perpausean sarritan nahi, behar, nahitaez… bezalakoak azalduko zaizkigu. Eta horretan bereizten dira Bihar lan egingo dut, etzi jai izateko bezalako helburuzkoetatik: azken honetan, mendeko perpausean aipatzen den xedea lortzeko burutzen da perpaus nagusian esaten dena, eta askotan nolabaiteko borondate bat ere agertzen da, baina -t(z)ekotan/-t(z)ekotz daramaten baldintzazkoekin, adierazten da xede hori lortzeko nahitaezkoa dela perpaus nagusian aipatzen dena egitea; helburuzkoan, ordea, erlazioa askeagoa da eta ez da horrelakorik iradokitzen (ikus 37. kapitulua).

34.10d Baldintzazko balio beteagoarekin, Herri honetan jarraitzekotan, mendi elkartean emango dut izena; Gero ikasirikoa ahanztekotz, ez dut denbora anitzik pasatuko ikasten bezalako adibideetan, hipotesia edo baldintza etorkizunera begira jartzen da, baldintza urrunduz, eta modalizazio bat ere eransten da, X gauzatu/gertatu behar bada… edo -t(z)eko asmo/behar/nahi/baldintza adierazi nahian bezala. Aurreko adibideei dagokienez, lehenean azaldu nahi da, herri honetan geratzeko asmoa badugu, edo horrela gertatu behar bada, elkarte horretan emango duela izena; bigarrenean, ikasitakoak alde guztietara gerora ahazten badira, esalea ez dela ikasten askorik saiatuko.

34.10e Beste batzuetan, ekintza nagusia burutzeko baldintza bat jartzen da, geroaldian bete behar dena: Emango dizut, bihar itzultzekotan; Urrunera ez joatekotan, segi jolasera! Baina bien arteko lotura hiztunak jartzen du: baldintzazkoan ez da kausa adierazten, baizik eta etorkizuneko zirkunstantzia murriztaile bat: zirkunstantzia hori betetzen bada, edo betetzearen baldintzapen, orduan perpaus nagusian adierazitzakoa beteko da. Eta ordenari dagokionez ere, sarritan baldintzazkoa perpaus nagusiaren ondoren joaten da, askotan pausa nabarmenarekin (baina juntagailua ere jar daiteke tartean), mintzagai izaera garbirik gabe, hiztunaren eranskin modura edo: Esango dizuet, baina zuek isilik egotekotan.

34.10f -t(z)ekotan/-t(z)ekotz duten perpausetan askotan aditzaren errepikapena edo korrelazio lexikoa egoten da perpaus nagusian eta mendekoan; mendeko perpausean baldintza orokorra betetzeko esparrua azaltzen da (zerbait, norbait, inor, inon… bezalako izenordain zehaztugabeak sarri aurkitzen ditugu), eta ondore perpausean esparru hori zehazten da, askotan galdegaiaren bidez: Inor maitatzekotan, zu maitatzen zaitut; Juduek nehon irabaztekotz, han behar zuten irabazi. Batzuetan xehetasunak eransteko edo zuzenketak egiteko ere erabiltzen dira (Bart Ibañetan elurra egitekotz, ez zuen asko egingo), eta horrelakoetan, gertakari burutuen gainean ere ari gaitezke, baina egiaztatu gabeko baldintza bezala agertzen dira.

34.10g Beste batzuetan, ondoren datorren proposizioa bideratzeko edo hizpidea emateko erabiltzen dira horrelako perpausak: Izenak esatekotan, Mitxelenak garrantzi handia izan zuen. Mendeko perpausean aipatzen dena ez dago ondorengo proposizioarekin lotuta, baizik eta proposizio hori enuntziatzeko arrazoi bezala ematen zaigu, enuntziatzeari bide ematen dion ‘baldintza’ da. Eta honen hurbileko erabileran, izan aditzari lotua, izatekotan/izatekotz perpaus osoa modalizatzeko erabil daiteke: Haien asmoa ez zen gutxienik ere ahuldu; azkartu, izatekotz.

34.10h Hasieran esan dugu, baldintzazko perpausei, eta beste mendeko batzuei, ere diskurtso markatzailea eranstean, sarritan kontzesiozko balioa lortzen dela. -t(z)ekotan/-t(z)ekotz menderagailuarekin, ordea, ohikoena baldintzazko adiera da: Euskara utzixea zuten herri hartan; atxikitzekotz ere, sehientzat; Norbaitekin harreman berri bat hastekotan ere, ezkonduekin ez hasi. Lehenengo adibidean, adierazten da, euskara norbaitekin erabiltzen bazen, sehiekin erabiltzen zela; bigarrena, norbaitekin harreman berri bat hasi behar badu, hobe duela ezkonduekin ez hasi. Baldintzazko balioa, ez kontzesiozkoa.

34.10i Aurreko balio guztietan -t(z)ekotan/-t(z)ekotz menderagailuaren bidez sortutako baldintzazkoak -tuz gero formaren bidez ematerik ez zegoen. Baina beste batzuetan -tuz gerotik gertuagoko erabilerak ere badituzte: Informazio gehiago behar izatekotz, udaletxera deitu; Dena ondo joatekotan, bostetarako etxean izango gara; Inor etortzekotan, ostatura sartuko litzateke zuzenean. Lehenean esan daiteke behar izanez gero, bigarrenean dena ondo joanez gero, eta hirugarrenean inor etorriz gero… Horrelakoetan askotan behar izan edo nahi izan bezalakoak erabiltzen dira, eta ez da egoten loturarik denbora deiktikoarekin, proiektiboak dira; kausalitate loturarik ere ez da izaten. Eta orokorrean, -t(z)ekotan/-t(z)ekotz erabiltzen denean, badirudi hipotesia urrundu-edo egin nahi izaten dela: ‘informazio gehiago behar izatea gertatuko balitz’, ‘inor etortzea gertatuko balitz’.