Euskararen Gramatika

23.2.2.8.3. Pasiboa eta erdi-pasiboa

Aipatu ditugun prozedurek dituzten mugak kontuan harturik, ez da harritzekoa beste joskeraren bat ere baliatzea muga horietatik kanpoko adierazpideetarako: izan aditzaz eta adjektibo balioko partizipioaz osatzen diren joskerak, hain zuzen ere (Ortiz de Urbina 2003c: 298-299; Zabala 2003: 426-448; de Rijk 2008: 279-280, 671-673). Ondoren aztertuko ditugun egiturak ez dira inpertsonalak, baina askotan gertatzen da balentzia aldaketa (ergatiboko sintagmatik absolutibokora pasatzea dakarrena).

Aztergai ditugun egituretako adjektibo/partizipioa izan daiteke aditz intrantsitibo batena zein aditz trantsitibo batena. Adjektibo/partizipio intrantsitiboen adibideak dira honako hauek: Hemendik urrutira joana da; Joanes Labrit Nafarroa Beherean sartua zen (Epaltza); Gurutzatzen nituen emazte eta gizon askoren izen bereziak ezin atxikiz ibilia naiz (Aintziart). Intrantsitibo ergatibodunen adibideak ere badira: Ordu bete lehenago afaldua nintzen (Olarra); Urteen joan-etorrian asko sufritua zen haien trikimailuen kausaz (Berrizbeitia); Englandekin nabigatua duk, England kapitain handi, piratarekin (M. Garikano). Adibide horietan, jatorrizko subjektu ergatiboa, absolutibo bihurtu da, eta aditza, partizipio bihurturik, egitura kopulatiboko predikatu: Englandekin nabigatu du (hark) / [Englandekin nabigatua] da (hura); hitanoak bihurtzen du da adizkia gizonezko solaskideari zuzentzeko duk adizki.

Aditz trantsitiboekin, predikazioko argumentua izan daiteke subjektua zein objektua. Subjektuari dagokio egitura kopulatiboko partizipio predikatua ondoko adibideetan: Hau ere ibilbide luzeak egina zen (Mitxelena); Eta lehen ere nonbaitean esana naiz, dokumentu zaharretan maiz ageri dela UBICI deitura egungo HUICI ordez (Perurena); Denbora luzea daramat hemen eta gauza asko ikusia naiz (Rey). Balentzia aldaketa argi dago adibide hauetan ere.

Predikazioko argumentua objektua denean, pasiboaren antzeko egiturak sortzen dira, edo, hobeto esanda, adjektibozko edo egoerazko pasiboa¹⁹⁴ (Ortiz de Urbina 2003c: 298): Liburua erdarara itzulia izan da; Bihi mota hori Afrikatik ekharria izatu da (Duvoisin); Zulo haietatik irtenarazi, eta denak frontoira eramanak izan ziren (Linazasoro); Ehorzketak intimitate osoan eta lagunartean eginak izan dira eta bere errautsak Durangorat eramanak (Herria); Ikerketak eginak izan dira garai hortako dokumentuetan (Herria); Jantzi bereziak Alemaniatik ekarriak izan ziren (Aiestaran); 60 milioi pinta arno salduak izan dira, aitzineko urtean baino gehiago eta karioago (Herria).

Adiera nagusia ondoriozkoa edo egoerazkoa da. Baina izan aditzak har dezake aspektu burutugabea, bai eta prospektibokoa ere: Liburuak lasai bizi dira salmenta eskasian ere; batere salduko ez diren liburuek ere badakite noizbait irakurriak izango direla (Aristi); Ergelkeria guztiak —esaten dit D.-k—, zozokeria guztiak esanak izango dituzu (X. Artola); Etxeko sariak, Euskal Herrian ematen dizkigutenak, beti egiaz eginak izaten dira, bihotzez, eta hori niretzat oso garrantzitsua da (Berria).

Adibide horiek auzo-erdaretako egitura pasiboak dakarzkigute gogora: Laster garbituak izango dira tresnak [aipatzen ez den norbaitek garbituko ditu]. Bistakoa da ez dela perpaus hori beste honen sinonimoa: Laster garbituko dira tresnak [berez, edo inork garbituko dituelako iradokizunik gabe behinik behin]. Erdi-pasibo esaten zaie halako egiturei, eta garbi dago joskera hori baliagarria dela anbiguotasunik gabe aditzera emateko badela hor egile bat tartean (kasu horretan garbituko duen norbait). Egitura hori, bidenabar esanda, ez da kultismo bitxi bat, tradizioak erakusten duenez: Tiñako sei pezetan / izan zan saldua¹⁹⁵. Gaur ere adibide ugari aurki daitezke euskaraz.

Auzo-erdaretako egitura pasiboetan, erdi-pasibo delakoaren ondoan, bada pasibo osoa, hots, dena delako egile hori zehazki aipatzen duena beste sintagma espezializatu batean (ablatibo agente edo complemento agente, complément d’agent deitu izan zaio gaztelaniaz zein frantsesez, edo, berrikiago, agente preposicional): los instrumentos serán limpiados por los propios usuarios; les témoignages ont été recueillis par la police. Pasibo oso hori ez dago lotua, beraz, inpertsonaltasunarekin, agerian baitago betiere egilea forma pasibo horretan, aktiboan bezalaxe: los instrumentos los limpiarán los propios usuarios; la police a recueilli les témoignages. Pasibo osoa bazterreko aukera da gaur egun gaztelaniaz, haren premiarik ez den seinale. Ingelesez, aldiz, modu bakarra da objektua aditzaren aurrera ekartzeko, eta horregatik baliatzen da erruz.

Euskaraz ez dugu bete-betean auzo-erdaretako pasiboen pareko egiturarik; hau da, egitura aktiboko subjektua (ergatiboa) postposizio sintagma bihurtuko duenik¹⁹⁶. Baina aztergai ditugun egituretan, agentea, gaia edo helburua argumentuak ager daitezke, aditzean komunztadura eragin gabe. Semantikoki pasiboaren parekoak dira, baina ez dago aldaketarik kasu-ezarketan. Komunztadurarik gabeko argumentuak partizipioaren ondoan kokatu behar dira¹⁹⁷, hurrenkera oso mugatua da (Zabala 2003: 431): Gutun hau zuk niri idatzia da; Keinu iluna: Apache helikopteroak amerikarrek eginak dira (Arkotxa, Berria); Hiritartasuna hiriak denontzat emandako legeak errespetatzea da, eta hiriaren gobernuan parte hartzea; legeak errespetatzea hiritarrek eginak direlako (J. L. Zabala, Berria). Baina *zuk gutun hau idatzia da; *gutun hau idatzia da zuri; *gutun hau idatzia da zuk niri.

Egitura erdi-pasiboa, tradizio onekoa dugu euskaraz, eta baliagarria testuinguru askotan: zaurituak/goratuak/zigortuak/sarituak/gaitzetsiak izan zarete. Joskera horretara jo nahi ez duenak alternatiba bakarra du¹⁹⁸ (hirugarren pertsona pluraleko ergatiboko sintagma erreferente generikozkoa): zauritu/goratu/zigortu/saritu/gaitzetsi zaituztete. Izan ere, da > du prozedura aplikatzeak ez baitu balio halako kasuetan: #zauritu zarete / #goratu zarete / *zigortu zarete / *saritu zarete / *gaitzetsi zarete.

Horra nola baliatzen diren aditzaren joskerak esanahi banatarako: zauritu gara, zauritu izan gara, zaurituak gara, zaurituak izan gara. Binakako simetria formala gorabehera (Ø/-izan / Ø/-ak), azken moldeak bakarrik adierazten du badela tartean zauritzaile bat, nahiz ez izan esplizitua. Horregatik dakargu egitura erdi-pasibozko perpausa perpaus inpertsonalak eratzeko prozeduren sail honetara.

¹⁹⁴ Aditz trantsitiboekin predikazioko argumentua subjektua nahiz objektua izan daitekeelako dio Ortiz de Urbinak egitura hauek, onenean ere, adjektibozko pasibotzat hartzekoak direla, eta ez egiazko pasibotzat.

¹⁹⁵ Horren baliokideena saldu zuten (zegokienek) litzateke, eta ez saldu zen.

¹⁹⁶ Bada halako alerik tradizio zaharrean: Jainkoaz maitatuak (Haraneder, Duvoisin). Edo ikus Baztango 1750eko eliza-aginduko pasarte hau: “Gure obispado huntaco presuna fiel gucieri aditcera ematen dabegu, daudelarican handizqui eta seriosqui erreprenditu eta meachatuac danza publicoac Aita Sainduaz eta Escritura Sainduaz, bai eta ere daudelarican debecatuac, hala erreinu huntan, nola bercetan escomicu eta censura bortitcen penan, canon sagradoez, concilioez eta hanitz arzobispo eta obispo saindu eta iaquinsunez. Halaber, debecatuac daudelarican haniz principe, erregue eta monarca handi eta piadosoez, hoquen conseju eta tribunale errealez pena handien azpian, eta leheneco mendetaco danzac, cein eguiten baicituzten guizonquiec guizonquiequin eta emaztequiec emaztequiequin, daudelarican continuoqui meachatuac eta erreprobatuac misionista apostolico zeloso zuhur eta piadosoenez” (Reguero: “Baztango 1750eko eliza-agindua: edizioa eta azterketa”). Etxenikek ere maiz erabiltzen ditu (Salaburu 1980). Bestalde, gaur nahi baino maizago entzun eta irakurtzen ditugun -gatik postposizio sintagmak erdal egituren kalko txarra baino ez dira (*dokumentua idazkariarengatik sinatua izan da).

¹⁹⁷ Horregatik dute hurrenkera mugatua predikazioko argumentua subjektua denean ere: Ni gutun asko idatzia naiz. Hor ere objektua komunztadurarik gabeko argumentua da.

¹⁹⁸ Gaur egungo euskara arruntean bederen, bada-eta bestelakorik tradizioan: Pixka batian ez naiz aztuko [= ez naiz ahaztua izango] sartuagatik lurpian (Txirrita); Hil adi, alaba aite [= alabatua izango haiz] (Oihenart); Obligatu giren [= obligatuak izan gaitezen] guziak Jeinkoari othoitz egitera (Etxepare).