Euskararen Gramatika

22.9. Adberbioen sailkapen semantikoa (VII): Bestelako adberbio batzuk

22.9.1. Diskurtso markatzaileak

Lehenengo sail honetan, osaeraz edo jatorriz desberdinak izanik, diskurtso markatzaile modura erabiltzen ditugunetako batzuk biltzen dira (ikus 42. kapitulua, § 42.19 atala): behintzat, behinik behin, bederen, gutxienez, bederik eta horien gisakoak.

22.9.2. Ere

Bigarren saila osatzen du ere adberbioak. Emendiozko juntaduran (§ 28.4) erabiltzen da, eta emendiozko diskurtso markatzaileen artean aztertu da (§ 42.19, § 42.19.2).

22.9.3. Omen/ei, ote…

22.9.3.1. “Partikulak” deituak

Hirugarren sailean sartzen ditugu omen, ei (bizk.), ote, bide, al eta ahal partikulak, zenbaitetan adberbiotzat hartu izan direnak (gramatiketan “partikulak” hitza erabiltzen da). Partikula hauek bakarka doaz, ezin dira elkarrekin agertu perpaus berean¹⁸⁸. Aditzarekin batera ageri dira eta aditzaren esanahia batera edo bestera zertxobait aldatzen dute. Adizkia sintetikoa denean aurrean jartzen dira, eta adizki analitikoetan laguntzailearen aurrean: Jakinez geroz harenak egin zuela, nehor ezin hurbildua omen zen (Hiriart-Urruti); Trenez baino arinago eta merkeago egin ei da eroate hori (Kirikiño); Eta ihardetsi zidan: “Ez ote dakizu zertara etorri naizen zuregana? (Duvoisin); Baina euskara, zertako? Euskaldun ez direnek ez bide dute haren ikasteko gutiziarik (Hiriart-Urruti); Gizaldeak harritu ziren eta esan zuten: “Hau al dugu gero Dabiden semea?” (Iraizoz). Ahoskeran arau fonologiko arruntak ezartzen dira: omen zen edo al zara elkarketak omentzen eta altzara bezala ahoskatzen dira hizkera gehienetan.

22.9.3.2. Omen/ei

Batez ere Nafarroan eta ekialdean erabilia, omen (omenean, umen…) izena da: Prezio guti du munduko famak eta omenak (J. Haranburu). Adberbio gisa gipuzkeraz ere ageri da tradizioan, XVI. mendetik aurrera. Hiztunak aditzaren aurrean omen sartzen duenean, informazio hori besteri entzuna diola adierazten du, diotenez, dirudienez, entzun dudanez edo horien antzeko zerbait esango balu bezala. Baina ez dela segur esaten duenaz, hori adierazten du.

Ei mendebaldean erabilia da.

Bi hauetaz ikus § 23.5.3.2. Han aztertzen dira xeheki.

22.9.3.3. Ote

Ote partikulak galdera edo zalantza adierazten du. Elementu espekulatiboa da, nolabait esateko. Tradizioari dagokionez, gutxi erabili izan da goi-nafarreraz eta zubereraz. Gainerako euskalkietan arrunta da. Batzuetan ete aldaera erabiltzen da. Zuzeneko nahiz zeharkako galde perpausetan ageri da, baina galdera horiek erretorikoak direnez, hiztunak ez du erantzunik espero. Xehetasunak § 23.5.3.5 atalean ikus daitezke.

22.9.3.4. Bide

Sail honetan sartzen dugu bide ere. Berez izena da, baina badu beste zentzu bat ere, eta orduan partikulatzat har daiteke. ‘Dirudienez, segur aski’ edo holako zerbait adierazi nahi du: Gauza sakona bide da, izan / itsaso hondargabea (Lazarraga). Tradizioan ez da ageri, ez bizkaieraz, ez zubereraz. Baina Lazarragak erabiltzen du, eta arrunta da lapurteraz eta behe-nafarreraz, arruntagoa XVIII. mendetik aurrera. Goi-nafarreraz ere erabiltzen da: Senda bide lezake bere lepratik (Larregi); Barneak eman bide dio basa dentista hark ez zekiela hortzen antolatzen (J. Etxepare); Horrelako lege fonetikorik ezagutzen ez dugunez gero, analogia izan bide da aldaketa horren eragilea (Mitxelena). Hiztunak ezagutzen duen zerbaitek bultzatzen du esaten duenaren egia onartzera.

Xehetasunak § 23.5.3.3 eta § 23.5.3.4 ataletan ikus daitezke.

22.9.3.5. Al

Galde perpausetako al ere hemen sartzen dugu. Berez, XIX. mendearen erdialdean hasi zen indarra hartzen bizkaierazko eta, batez ere, gipuzkerazko testuetan: A! Zu al zinen, Xabier? (Etxaniz); Ikusten al dituk mendi zuri haiek? (Anabitarte). Jakina denez, al horren tokian Iparraldean -a atxikitzen zaio adizki jokatuari (§ 10.3.2.2), baina hori ez da, noski, adberbioa: Tomate saltsarik jan duzua egun? (Mirande). Horren parean beste euskalki batzuetan Tomate saltsarik jan al duzu egun? Edo, besterik gabe, Tomate saltsarik jan duzu egun?

Xehetasunak § 23.5.2 atalean ikus daitezke.

22.9.3.6. Ahal

Aditz aurreko ahal partikula honek hiztunak duen nahikari indartsua adierazten du: Laster ikusiko ahal ditugu! esaten badugu, adibidez, ez gara uste edo nahi apal bat adierazten ari, ez dugu adierazten espero duguna, baizik benetan gerta dadin nahi dugun zerbait. Horregatik ere, arruntean geroko marka daraman aditzarekin doa adberbio hau: Ez ahal gaitu, Jainkoarren, gaur gauean zurtz utziko (Aldasoro); Gaixoa ni, babestuko ahal gaitu Jaunak, ez ahal dugu sekula horrelakorik ezagutuko (Navarro).

Xehetasunak § 23.5.3.6 atalean ikus daitezke.

22.9.3.7. Bai eta ez

22.9.3.7a Bai eta ez baiezko eta ezezko adberbiotzat hartzen dira egungo hiztegietan (ikus, esaterako, Euskaltzaindiaren Hiztegia nahiz RAErena), baina zalantzak gertatzen dira gramatikarien artean, kategoriaren sailkapenari dagokionez. Izan ere, perpaus osoa ordezka dezakete (etorriko al zara bihar? Ez), edo adizkia (ama ez da joango, baina aita bai). Ikus § 23.5.1.

Esaten dugunaren (adierazpenaren, galderaren, erreguaren, aginduaren…) baiezkotasuna edo ezezkotasuna adierazteko erabiltzen ditugu bai/ba- eta ez; hau da, gure esanari egia balioa onartzeko nahiz ukatzeko. Eta galderetan, berriz, egia balioaz galde egiteko: badakizu hori; ez dute lagunik; badakizu hori? Ez dute lagunik?

22.9.3.7b Bai, eta ekialdean XIX. mendearen erdialdetik ba, ez dugu adizki jokatuarekin batera erabiltzen; esaten dugunaren egia balioa onartzeko adizkia (jokatua edo jokatugabea) baliatzen dugu bere horretan: etorri da, zu kalera irtetea nahi dut. Besterik da, bai/ez motako erantzuna eskatzen duen galdera baten erantzunean-eta, perpausaren aurretik nahiz ondotik ematea, baina betiere etenune txiki batez lagundurik (idatzian koma bidez adierazten dugu etenune hori): bai, atzo oso berandu iritsi nintzen / atzo oso berandu iritsi nintzen, bai. Gehienetan ez dugu perpaus osoa errepikatuko, galdegaia baino ez dugu emango (ikus § 41.4.2b): Bai, oso berandu; Bai, zinemara joan nintzen; Bagabiltza Piarres? —Ba, bagabiltza. Zuek ere ba? (J. B. Elizanburu). Baieztapenaren indargarri moduan ere erabiltzen dugu, betiere eten txikien artean: Izan zituen, bai, bere lanak botatako paper guztiak biltzen! Perpausaren ordain balioa du horrelakoetan bai adberbioak.

Bai hizkera guztietako testuetan ageri da, hasieratik. Ekialdean, XIX. mendearen erdialdetik ba ere erabiltzen da bai-rekin batera: Bai, ihardetsi zuen Etxebarnek (J. B. Etxepare); Ba, laboraria naiz (J. B. Etxepare); Ba, jauna, ba, handik heldu naiz (Barbier); Ez al da negar egitekoa hemeretzi gizon eder galtzea? —Bai, hori bai (Agirre). Bakarrik agertzen ahal da (bai), edo beste esaldi batekin justaposizioan (Etorri da, bai).

Adberbio hori baiezkotasunaren indargarri ere erabiltzen da: Izan zituen, bai, bere gauak argi honek. Nolakoak, ordea? (Larramendi); Aita Melani, jendarmeek ez ahantzia, ez dugu guk ere ahantzi behar. —Paulina ere hor dun, bai! (Lafitte). Batzuetan, ezezkotasunaren aurkako zerbaiten gisa ageri da: Jan bai horrek, lanik eginen ez badu ere (Garate); Aita eta Ama begira ez zeuden, baina Zu bai! (Kardaberaz); Ikusteko begirik ez eta negar egiteko bai! (Agirre); Hori ez da, beharbada, gizontasun prestua; bai, ordea, soziologia zuzena (Mitxelena).

22.9.3.7c Zehaztasunen baten baietzaz edo ezetzaz galdetzeko/ziurtatzeko: —Hi, hainbeste bagaituk, behintzat, edozertan. —Bai? Ezetz eraman […] harkaitzen hogei minutuan Txantxikoren ontzia (Barrensoro); —Nik uste dut pintatu egiten dituela. —Bai? Agudo jakingo dugu! (Iraola). Galdera bati erantzuna ematen zaiolarik: —Ost-ostean joan nintzen igandean elizaraino. —Elizaraino bai? Asko egin zara orduan (Agirre); —Bera, ordea, bera denez ez dut sekula maite izan. —Eta Xalbat bai? (Etxaide). Lotura balioa, entzulearen arreta edo oniritzia indartzeko, erakusten du zenbaitetan: Horra zer milagroak bi aldi horietan San Frantzisko Xabierrek bere aldarean eginak. Bai?, bada biak bezain ikustekoa da orain adituko duzun hirugarrena (Mendiburu); Dena dela, gaurkoak ez du honezkero zuzentzerik, bai? Eta jan dezagun (Lizardi).

Adizkia sintetikoa denean, ba- aurrizkia erantsiko diogu baiezkotasuna nabarmentzeko: badator, badaki, bazekarren. Baiezkotasun horixe izaten da orduan galdegaia (ikus § 41.4.2b). Zenbaitetan baiezko hori enfasi handiz markatzen da, bai perpausordaina ere etenen artean eransten zaiola: Badakit, bai, non ibili zinen. Ezezkoaren oihartzun gisa edo, baiezkoa hanpatzen duten egituretan aurki dezakegu ba-: Ez da etorri! Bada etorri!

22.9.3.7d Ezezko adberbioa ez da. Esaten dugunaren egia balioa ukatzeko erabiltzen da, eta perpausordain nahiz adizki jokatuaren aurrean ager daiteke. Bizkaiera zaharrean ze ageri da (aginte eta subjuntibozko adizkietan), eta hori dela eta, filologoen ustez, bi formek, ez eta ze, *eze zahar batean aurkituko lukete iturri bakarra (ikus OEH). Hizkera eta garai guztietan erabilia. Ze erabiltzen du Lazarragak ere (beti agintezko adizkiekin: Ze zaoz engañadurik), eta Refranes y Sentencias liburuan ere. Euskaraz idatzitako lehenbiziko testuan ere ageri da: Guek ajutu ez dugu (Donemiliagako glosak, X. m.).

22.9.3.7e Galde perpausetan eta ezezkoetan ageri da: Ez al duzu entzuten? (Etxaniz); Ez guk esan genitzakeen baino ederkiago bakarrik, baita zehatz eta zorrozkiago ere (Mitxelena).

Balio espletiboa izan dezake galde perpausetan: Eta arimen salbazioagatik zer ez dugu egin behar? (Kardaberaz); Zer ez zuen hark emango semeak eta bilobak bere ondoan ikustearren? (Etxaniz).

Konparazio perpausetan: Obraren handitasunera eta dignitatera behatzenago duzularik ezen ez translatazalearen inperfekzionetara (Leizarraga); Hobe zela poto egitea, ezen ez arrazoi txar bat emaitea (Xalbador).

Batzuetan adjektiboen aurrean ageri da: Ipuin ez garbiak (Astarloa); Badirela zenbait ez-euskaldun horrelakorik aditu nahi ez dutenak (Mitxelena); Badira zenbait ez-gizon horrelakorik aditu nahi ez dutenak.

22.9.3.7f Tokiari dagokionez, adizki laguntzailearen edo sintetikoaren aurrean ematen dugu: ez da etorri, ez dut uste, ez dator. Perpaus nagusietan eta zenbait mendekotan gertatzen da ‘ez + laguntzailea’ aurreratzea. Erlatibozkoetan, -enez (gero), -en arren, edo -enean menderagailuak hartzen dituzten perpausetan ezin da horrelakorik egin: irakurri ez duen liburua, liburua irakurri ez duzunez (gero), liburua irakurri ez duzun arren…

Baina perpaus nagusietan ere, hain aspaldiko ez diren idazleen testuetan, batez ere Hegoaldekoetan, ikus daiteke ‘adizki nagusia + ez + adizki laguntzailea’ hurrenkera: Eta Tomas ageri etzan (Lardizabal); Izen ori iñork ezagutzen ez du (Lopez Mendizabal). Hurrenkera hori bera gordetzen da harridura tankerako moldea duten zenbait ezezko erretorikotan: Hitzik gabe gelditu ez da, bada! Nola oroituko ez naiz, bada, horretaz! Formaz ezezkoak izan arren, esanahia baiezkoa dute adibide horiek; ez dira ukapenak, baiezko hanpatuak baizik. Adizki laguntzailea isilpean gordetzen denean ere ordena horixe gertatzen dela pentsa daiteke: Horrek egiten ez eta guk egin behar al dugu? Bertze inor ezagutu ez eta, nire kazetaritza ikasketak medio, neroni izan nintzen aukeratua (Epaltza); Baina jaieguna iritsi eta inor agertzen ez (Zubizarreta).

22.9.3.7g Ezezko perpausak koordinatzen ditugunean, gerta daiteke ukapen desberdinen batuketa izatea: Ez gara garaiz iritsi eta ez dugu ezertxo ere ikusi. Baina gerta daiteke aukera desberdinen ukapen bakarra izatea ere: Ez galdu da ez galduko; Ez galdu da eta ez galduko ere; Ez berak egiten du, ez guri egiten uzten (digu). Horrelako egituretan, koordinatzen diren perpaus edo sintagmen aurrean ematen dugu ez. Idazle zaharren testuetan ere aurki daitezke horrelako adibideak: Ez atseginik nahi du utzi, eta ez penarik hartu (Axular).

Ezezko perpausetan ukagai (ikus § 41.4.3g) bat baino gehiago zerrendatzen ditugunean, bakoitzaren aurrean eman dezakegu ez: Ez zuen ez jantzirik, ez lo-zakurik, ez paperik, ez eta dirurik hartu (Borda); Baina hark ez zuen ez erantzun ez irribarrerik egin (Montorio); Ez zuen ez lagunik ez adiskiderik, ez erlijiorik ez sinesterik (Aldasoro). Ezezkoa indartu nahi dugunean, aukeran dugu ez perpausordain gisa erabiltzea, eten artean: Ez nuen, ez, zuen berri; Ez dut ez holakorik egingo, nire jaun hori (Ezkiaga).

22.9.3.7h Badirudi, sintaxiaren ikuspuntutik, ezezkotasunak autonomia duela euskaraz: Etxe hau ez da polita, eta hango hura ere ez. Ohart gaitezen bigarren zatian ez dela ezinbestekoa aditza agertzea. Ez da holakorik gertatzen beste hizkuntza batzuetan (… that one isn’t either), non aditz gabeko perpausa (… *that one not either) ez baita gramatikala. Ingelesaren kasuan ezetza aditz inflexioarekin, hots, perpaus buruarekin loturik legoke. Euskaraz ezezko polaritatea gertatzen da perpaus hasieran: Norbait dator, baina Inor ez dator. De Rijken ustetan (2008: 165-166, I. Laka 1990, 1991 aipatzen du puntu honetan) horren arrazoia litzateke, berriz ere, ezetzak perpaus hasierari eragitea, eta ez ezinbestean inflexio osoari.

Esan dezagun, azkenik, adberbio honek baduela izen erabilera ere: Lehenbiziko ezean eta errefusean ez dezagun etsi (Axular); Egokera hura, ordea, ez zen orekarik eza baizik (Txillardegi); Batasunik eza (Mitxelena); Eleberri batean, ordea, ez dute behin ere […] estaliko hemen-oraingo gertarien gabea eta eza (Mitxelena); Etorkizun beltz! / Zer duk niretzat? / Poza? Ezaren zuloa? (Etxaniz). Adjektibo erabilera ere badu: Inork baino ezagunago baititu nire idazlan argitaratuak eta ezak (Orixe).

Bai/ez oposizioa ere marka daiteke, osagai bat baieztatu eta beste bat ukatzeko: Ikusteko begirik ez eta negar egiteko bai (Agirre).

22.9.3.7i Ez eta bai bestalde, -tasun atzizkiaren oinarri ere izan dira: Zelango eragozpenak, ogi ta gauza askoren eztasunaz? (Mogel); Istiluak, hondamenak eta eztasun gorria baino ezin zezaketela ekarri (K. Izagirre); Errukarri izate hori, batere zentzurik gabeko hitza da, edo, bestela, eztasun mingarria (Igerabide); Irlandarren eztasun linguistikoa Irlandako estatuaren muinean dago (K. Izagirre); Ilusioa transmititzen dute, baikortasuna, alaitasuna, poza, etorkizuna, pluraltasuna, multietniatasuna… baitasuna alegia (Otamendi).

Esan bezala, ba- eta ez adizki sintetikoen aurre-aurrean ematen ditugu (eta ez adizki analitikoetan, adizki laguntzailearen aurre-aurrean). Tartean ezin da bestelako osagairik ezarri, ez bada al galdera markatzailea edo modalitatea adierazten duten ahal, bide, omen/ei, edo ote.

¹⁸⁸ De Rijkek "partikula modalak" direla dio (2008: 161).