Euskararen Gramatika

22.2.4. Adberbio gisa erabilitako bestelako hitzak

22.2.4.1. Hitzak eta adberbioak

Badira hitz batzuk, berez adberbio izan gabe, adberbio gisa erabiltzen ditugunak. Horiek aztertuko dira ondoko lerroetan. Hitz horietako batzuk, jatorriz adberbio ez izanik ere, adberbio gisa lexikalizatu dira, eta forma aldetik ere nekez identifika daitezke jatorrizko hitzekin. Adibidez, hemen adberbioak hau erakuslea da, inesiboan (hau + n). Hirugarren graduan ikusten da garbiago: han (ha + n). Beste zenbaitetan, hitza adberbio gisa lexikalizaturik gertaturik ere, erraz atzeman daiteke jatorria: orduan (ordu + a + n). Horiek osatzen dute lehenbiziko saila.

Badira beste sintagma batzuk adberbializatze bidean daudenak, baina praktikan adberbiotzat hartzen ditugunak: gainera, adibidez. Egia da Teilatu gainera bota zuten pilota esaten denean postposizio arrunt bat dela, baina horren ordez Gainera, pilota teilatura bota zuten esaten badugu, hor zinezko adberbio bat dugu, adberbioaren osaera gardena bada ere. Holakoak dira bigarren sailekoak.

Hirugarren sailean ditugu postposizio garbiak: lagunarekin. Ez ditugu horiek adberbiotzat jotzen.

Beste multzo batekoak ditugu adberbio lanetan erabiltzen ditugun adjektibo garbiak: Dotore dator edo Zorrotz jokatu dute.

Azkeneko sailean daude adberbio gisa erabiltzen ditugun hitz multzoak: batez ere, gutxi gorabehera eta holakoak.

Horiek guztiak ikusiko ditugu ondoko pasarteetan.

22.2.4.2. Adberbio bihurtu diren hitzak

Adberbializazioa erabat burutu duten hitzak ditugu lehenbiziko sailean. Horrelakoak dira, hasteko, historian kasu marka baten bidez sortu adizlagunak, baina gaur egun hiztunek halakotzat ez dituztenak: aurten, hemen eta abar. Hiztun arrunt gutxik ikusten dute hemen adberbioan, esaterako, inesiboaren seinalerik (hau + n). Historian finkatu da forma hori. Gauza bera gertatzen da han adberbioarekin (a/hura + n). Aldiz, hor forman ez da ageriko aztarnarik ere geratzen.

Erabat adberbializatutzat har daitezke kasu marka agerian izan arren, erabiliaren erabiliaz harturiko esanahi bereziagatik edo, hiztunek hitz berri edo diferentetzat dituztenak: orduan, berriz, gainera… Zaila da, jakina, eta ez noraezean erabaki beharrekoa beharbada —batera zein bestera postposizio baten aurrean baikara— marka zirkunstantziala daraman izenkia erabat adberbializatu denentz zehatz erabakitzea. Zergatik, esate baterako, berriz adberbiotzat hartu eta luzaz, ostera, ez? Zalantza horiek hiztegietan ere ageri dira inoiz: batzuetan horrelako hitz bati, adberbiotzat harturik, sarrera berezia eskaintzen zaio, baina beste batzuetan, nahiz itxuraz antzekoa izan, ez.

22.2.4.3. Adberbio bihurtzeko diren hitzak

Beste batzuk adberbializatze bidean daudela esan daiteke, eta hiztegiek ere seinalatzen dute hori: adibidez, neurriz hitza, adberbio gisa ageri da Euskaltzaindiaren Hiztegian, edo Egungo Euskararen Hiztegian (EEHn), baina betiere neurri sarreraren azpiatal gisa, ez beregain. Horrelakoak ditugu, neurri batean, ondoan, ostean, gustura, gora, aurrera, oinez (OEHn sarrera gisa, baina Euskaltzaindiaren Hiztegian edo EEHn azpisarrera gisa), agerian, berritan, birritan, onez, onean, txarrez, txarrean, zuzenean, adibidez, alderantziz, artez, benaz, benetan, zinez, egiaz… Adibideetan ikusten denez, inesiboa eta instrumentala dira honetara gehien egokitzen direnak.

Hirugarren mailan genituzke, azkenik, kasu marka eta guzti izenki garbi izaten segitzen dutenak, hau da, adizlagun bai, baina adberbio ez direnak: mendiz, lagunarekin, leku ederrera… (ikus 19-21. kapituluak).

22.2.4.4. Adberbioak sortzeko beste bide batzuk

Badira, ordea, bestelako adberbializatze bide batzuk ere. Zenbaitetan adjektiboa hartzen dugu, inolako atzizkirik gabe, ez mugatzaile ez kasu markarik, eta adberbio lanetan jarri. Adberbio gisa erabiltzen da, bestelako adberbioen zereginetan. Testuinguru soilak agintzen du aldaketa hori, beste inolako markarik gabe: Lokarriak kate gogor bihurtzen dira itzul-lana neurtitzetan egin behar denean (Mitxelena) vs Gogor ari da (Izeta); Zuela bere buru gainean urrezko koroa bat, eta bere eskuak igitai zorrotz bat (Leizarraga) vs Zorrotz jokatu beharra zeukaten (Tx. Garmendia); Arren bada, Jauna, argi bizi bat egidazu zure adibideak ikasteko (Añibarro) vs Ez dago batere argi, niretzat behintzat (Mitxelena). Adberbio adjektibal ere deitu izan zaie inoiz. Prozesu hau aski arrunta da hizkuntza askotan, dena den.

Perpaus horietan gogor, zorrotz eta argi hitzek nola galdetzaileari erantzuten diote eta ondo, ederki edo beste moduzko adberbioek bete dezaketen lekua betetzen dute. Hona, nahi izanez gero, horrelako erabilera ager dezaketen izenondoen zerrenda laburra: alfer (alfer bizi); apal (apal etorri); argi (argi esan); arin (arin ibili); bikain (bikain jokatu); dotore (dotore jantzi); eroso (eroso ibili); erraz (erraz egin); garbi (garbi mintzatu); jator (jator jokatu); makur (makur atera); zintzo (zintzo ibili); zuzen (zuzen jokatu) eta abar. Batzuetan mailakaturik ageri da adberbioa: Azken aldikotz ez ote dugun ikusi zenbaitek? Biziki argi dago eguna (J. Etxepare); Nola ez baitzen arras argi Sarea ez zuen ikusi (Goihetxe); Gainera, oso dotore jardun du (Berria); Oso ilun zegoen (Lizardi).

Ohart gaitezen erabilera adberbiala duten adjektibo hauek konparazio mailak ere hartzen dituztela: Argala eta hezurtsua zen, eta oso dotore jantzita zegoen (Atxaga); […] sobera luzatuko bainintzateke eta beharbada argiegi mintzatuko […] (Salaburu); Egia da gaztelaniaz ere askoz errazago aurkitzen direla trabari ahoskabeen bilkurak (Oñederra); Idiot savanten kasuak biziki garbi uzten du giza trebetasun bakar bat salbatzen dela beste esparru batzuetako […] (Olarra); Gainera, sukaldea ez da oso zikin egongo (Jokin Muñoz).

Holako adberbioek mugak dituzte, zernahi gisaz. Adberbializatze prozesua ezin da edozein adjektiborekin egin: dotore dabil, zikin dator… bai, baina nekez esango dugu ?txiki bizi da, ?handi ikusi dugu… Muga sintaktikoak ere: gogor ekin dio, bai, baina labur ekin dio ez da hain erraz aurkitzen. Muga lexikoak: garbi jan esaten da, baina itsusi jan nekez (bai, ordea, itsuski jan).

Orobat esan daiteke zenbatzaile zehaztugabeei dagokienez ere: Josetxo aunitz maite dute (Izeta); Ez zaitezela sobera nabarmendu (Izeta); Herabe zen gauza horietaz mintzatzeko, nahiz, bestenaz, ez zen batere motela (J. B. Etxepare).

Holakoetan ez adjektiboa ez zenbatzailea ez daude izenari lotuak, ez izen sintagmaren barnean ez predikatu osagarri bezala ere. Izenarekin ez, aditzarekin dute lotura; baina, jakina, osagai zirkunstantzialak direnez, komunztadurarik gabeko lotura da hori. Gauzak horrela direla, testuinguru soilak agintzen du, adjektibo-zenbatzaile hauek ez baitute erabilera adberbialera eramango dituen inolako morfemarik hartzen.

22.2.4.5. Adberbio gisa erabiliak mugatzailea eta guzti

Zenbaitetan, azkenik, adberbio gisa erabiltzen den izenkia forma absolutuan, mugatzaile eta guzti, agertzen zaigu: Zabal-zabala erori zen; Gosaria doi-doia bukaturik, horra non emakume ezti hura dolorezko itxuran zutitu zen (Jon Muñoz); Kattalin eta Sophiek begiak zabal-zabala ezartzen dituzte (Bidegain).

Azken adibide hori aski adierazgarria da, zeren berez adjektiboa den zabal hitzak artikulua harturik ere (zabal + a), ez du inolako numero komunztadurarik egiten izenarekin: begiak zabalak behar luke izan hor, baina adberbio gisa erabiltzen denez ezin du komunztadura hori egin. Holako adibide gehiago ere aurkitu ditugu idazleen artean: Hurbilago eta tristeago agertzen ziren, gorri-gorria, eguzkiak erreak (X. Arbelbide); Urrundu ziren, isil-isila, Jesusganik (Larregi); Gizon gaizoek atorra dute gerrian xamar petit ageri, eta bi esku hutsak luze-luzea lurrerat dilindan! (J. P. Arbelbide); Gogoetan ari da, kadiran jarririk, zangoa luze-luzea, ohartu gabe minutuen orratza itzultzen ari dela (Bidegain).

Adberbioak gehientasun mailan dagoelarik anitzetan hartzen du mugatzailea: Goraka begiratu du, hurrena zorura, eta hurrenago goraka (Zubizarreta); Eta bentariak […] ahaleginak egin zituen egin, ahal zuen ongiena afaria antolatzen (Ezkiaga); Horretarako ezinbestekoak dira, aurrena, norberaren apaltasuna, hurrena adiskideen iritziak eta, azkena, kritikoen iruzkinak, baina hirurak ala hirurak hain dira urriak… (Zubizarreta). Horiekin batera -ik daramatenak ere aski arruntak dira: Aurren-aurrenik, garbitu egin behar! (Jon Muñoz); Azkenik, urruneko gauzak gerturatu zaizkigu bat-batean (Salaburu). Aldiz, hurrenik adberbioak ez du ia lekukotasunik egungo testu idatzietan, eta tradizioan Mirandek, Erkiagak, Orixek eta Lizardik erabili dute.

Edo artikulurik gabe ere agertzen da inoiz: Ahal den azkarren etxera karta eskribitzea… (Tx. Garmendia).

22.2.4.6. Adberbio gisa erabilitako hitz multzoak

Aipatu behar dira, azkenik, nahitaez hitz elkartua, hau da, hitz berri eta bakarra, osatzen duten eta adberbio gisa erabiltzen diren hitz multzoak. Batzuk tinkoak eta itxiak dira: gutxi gorabehera, noizik behin, bat-batean, behinik behin, batez ere, bide batez, lehenbailehen, lehenengo eta behin eta abar.

Beste batzuk, berriz, irekiak dira, hots, esaeraren osagai bat aldagarria dute: zenbat bider?, bi bider, hamaika bider, hainbat bider, nire kasa, zure kasa eta abar.