Euskararen Gramatika

9.6. Sinbolismo fonetiko eta hots uztardurak

Hitza baino areago hotsa da, era honetako elkartu askotan, funtsezko osagai eta adiera-sortzaile¹⁰⁰. Elkartu hauetako osagaiak ez dira kategoria jakin bateko lexemak, ez dira hiztegietako sarrerak; nolabait esateko, ez dute izaerarik bakoitza bere aldetik. Hots jokotik sortzen diren elkartuak, aldiz, adberbio izaten dira gehienetan; izenak noiz behinka, bereziki hots errepiketan (zirimiri, esamesa(k), dardara, zurrumurru, dirdira, marmarra, tirabira…). Bi hots-joko mota bereiz ditzakegu: hots errepikak (hau da, lehen osagaia errepikatzean datza jokoa), eta errima-bikoteak. Azken hauetan, aldi berean, bi motatako bikoteak bereiz ditzakegu: bokal aldaketa oinarri dutenak -i bokala duela lehen osagaiak / o edo a bigarrenak; bigarren osagaiaren hasieran m sudurkari ezpainkaria edo b herskari ezpainkaria daramatenak:

Hona zenbait adibide (bai adberbio eta bai izen kategoriakoak): Zenbait urteren buruan, hautsi-mautsi bat egin ondoan elizarekin (Xarriton); Binbili-bonbolo, kili-kolo, tikili-tokolo (Arranz); Txoriak txio-txioka ari ziren (Navarro); Jantokitik irten zen tirriki-tarraka (Lopez de Arana); Han aurretik firfira ezti eta txintxin-hotsa zetorrela ematen zuen (I. Mendiguren). Emankortasun ahulekotzat jotzen ditu Hitz-Elkarketa/4 lanak horrelako elkartuak; hala ere, izen kategoriakoak izan daitezke beste izen elkartu bateko mugatzaile, eman dugun azken adibideak erakusten duen bezala (txintxin-hotsa).

¹⁰⁰ Ikus Hitz-Elkarketa/1 (1987: 179-197).