Euskararen Gramatika

2.11. Aditza eta ASa

2.11a Aditzak ere, izenak bezala, bere sintagma garatzen du, bera delarik buru. Horrenbestez, aditza buru duen sintagma aditz sintagma (AS) dela esango dugu. «A» honen ondora biltzen dira DSak, elkarrekin AS deitzen duguna sortzeko. DSek marka gramatikal bereziak erakutsi behar dituzte (postposizioak, hain zuzen), aditzarekin batera lan egingo badute. Har dezagun hiztegiko aditz bat, erosi, esaterako. Honen definizio gisa honako hau esaten zaigu Euskaltzaindiaren Hiztegian: “zerbait ordainketaren bidez eskuratu”. Predikatu honen esanahiak iradokitzen dizkigun izen eta adjektibo kategoriako hitz batzuk jaso ditzakegu hiztegitik. Adibidez, etxe, polit, banku, bat, gizon, herri… Hemendik [bankuak] [herriko gizon bati] [etxe polita] erosi bezalako kate egituratua osatzeko, zenbait elementu erantsi behar izan dizkiogu hiztegiko hitz multzo horri: izenen gainean ISak osatu behar izan ditugu, hauen gainean DSak eta hauek erosi aditzari erantsi. Baina IS edo DS horiek ere zenbait marka behar izan dituzte: banku-a-k, herri-ko gizon bat-i. Ondoren, hauek denak aditzari itsatsi zaizkio, taxu bat gordeaz betiere, eta horrela lortu dugu AS dei genezakeen sintagma bat. Edo nahi bada, bankuak DS ergatiboari, subjektua denez, leku berezia eskain dakioke perpausean. Hau ohikoa da gramatiketan. Baina subjektuaren gune berezi horretara “iristeko” bidea zein den ere eztabaidatzen da hizkuntzalarien artean. Teoria zenbait badira. Gu horietan ez gara murgilduko. Aski dugu onartzea aditzarekin erlazio berezia dutela sintagma hauek guztiek. Aditzarekin bat eginda ageri den baina egiazki perpausaren buru den inflexioak, eta komunztadurak bereziki, agintzen du azkenean zein leku ematen zaien egituran absolutiboari, ergatiboari eta datiboari, egiturazko kasu deitzen direnei, hain zuzen. Dena dela, aditzaren inguruan biltzen diren osagai horiek ASa osatzen dutela onartuko dugu, aditza betiere buru dela. Adibidez: [_AS [_DSerg bankuak] [_AS [_DSdat herriko gizon bati] [_AS [_DSabs etxe polita] [_A erosi]]]].

2.11b Aditzak mota askotakoak dira, eta bakoitzak bere osagarriak hautatzen ditu. Gure kasuan, erosi predikatuak hiru argumentu eskatzen ditu: eroslea (bankua), salerosketaren gaia (etxe polita) eta salmentaren onuraduna edo jomuga (herriko gizon bat). Badira, ordea, hainbeste argumentu behar ez dituzten aditzak. Erori-k, esate baterako, aski du argumentu bakarrarekin: etxe polit bat erori, adibidez. Argumentu bakar hau absolutiboz “jantzia” agertuko da eta beste argumenturik ezean, berau izango da subjektua: [_AS [_DSabs etxe polita] [_A erori]]. Badira irakin edo bazkaldu bezalako aditzak ere, argumentu bakarrekoak, baina oraingoan argumentu bakar hori ergatiboz markatuta gauzatuko da: Urak ez du oraindik irakin; Hementxe bazkalduko dugu (guk). Kasu horretan, berau izango da perpausaren subjektu.

ASaren barne egitura zein den eztabaidagai da aspalditik. Sintagmaburua aditza dela argi dago. Hortik kanpo, osagai batzuk burutik hurbilago egongo dira beste batzuk baino; adibidez, osagarriak hurbilago egongo dira adjuntu soilak direnak baino. Egiturazko kasua erakusten duten osagaiek leku nabarmena izango dute ASaren barnean (hauek dira komunztaduran markatuak agertuko direnak), baina argumentu ez diren sintagmei zein leku esleitu behar zaien eztabaidagai da. Horrela, ASaren egitura biziki korapila liteke. Hiztunak ez dira korapilatzen, hizkuntzaren teoriaz ari direnak bai. Nolanahi ere, ASaren barnean beste sintagma mordo bat aurki daiteke, teorian behintzat; horrela, ASaren egitura eta osagai hierarkia zein den ikustea zailago gertatzen da.

2.11c ASa aditz baten inguruan antolatzen da, hortaz. Aditz bakoitzak, ordea, bere eskakizunak ditu. Erori aditzak, arestian ikusi dugunez, aski du argumentu bakarrarekin, erori dena zer/zein den esango diguna: teila bat erori; euri tantak erori. Euskaraz absolutibo deitzen den kasuaren bidez markatua eman ohi dugu.

Baina erori predikatu horrek inguruan bestelako osagaiak ere izan ditzake, ablatiboa (nondik), adlatiboa (nora) eta holakoak bereziki, mugimendu aditz batez ari baikara: [Teila bat]_ZER erori da [teilatutik] _NONDIK [gure etxeko patiora] _NORA.

Erosi aditzak, berriz, absolutiboaz gainera, ergatiboa (nork) ere eskatuko du, eta beste hainbat adjuntu inesiboan, destinatiboan… Adibidez: [Gure lagunek]_nork [etxe berria]_zer erosi dute [Gernikan]_non [udarako]_noizko. Eta horrela, aditz guztiak.

2.11d Esan ohi da aditz bakoitzak bere argumentu egitura duela (§ 23.3). Argumentu egitura honek esaten digu aditz jakin baten inguruan zer-nolako osagaiak joan behar duten. Argumentu horiek, perpausean, sintagma gisa gauzatuko dira. Eta sintagma bakoitzak berari dagokion rola beteko du: bata egilea izango da, bestea gaia, bestea instrumentala, bestea lekua, etab. Adibidez, honako hitz segida hau, Jonek amari zazpi jostunek jositako gona zuria ekarri dio Bilbotik edozein euskal hiztunentzat euskarazko perpaus gramatikal bat da. Euskal hiztun horrek, gramatika pixka bat baldin badaki, perpaus hori zein osagaiz osatua dagoen ere esan dezake. Adibidez, badugu adizki nagusi bat: ekarri. Eta adizki nagusi honen inguruan zenbait osagai. Hauetako osagai batek ekartzeko ekintza hori nork gauzatu duen esaten digu, nor izan den ekarlea: Jonek, ergatiboa (§ 18.3). Bada ekarritako objektua zein den adierazten diguna ere: zazpi jostunek jositako gona zuria. Hau absolutiboan doala esan ohi dugu (§ 18.2). Gure kasuan, atal luze xamarra eta konplexua da zazpi jostunek jositako gona zuria, baina askoz elementu gutxiagorekin ere osa liteke: gona edo gona bat, besterik gabe. Beste batek, berriz, ekintza horren hartzailea zein den esaten digu: amari. Datiboan doa (§ 18.4). Eta azkenik, ekarri dio aditzaren inguruan doazenen artean, badugu beste atal bat ekartze hori nondik egin den esaten diguna: Bilbotik.

Aditzaren argumentuak sintagma gisa gauzatuak ageri zaizkigu perpausean. Horretarako, sintagmak determinatzaileak, etab. izango ditu, eta azkenean kasuari dagokion informazioa ere behar izango da.

2.11e Hiztunak hau dena badaki, nahiz eta gehienetan ez den jakite horren jakitun. Badaki, adibidez, zazpi jostunek jositako gona zuria osagaia ekarri dio aditzaren objektua dela, hau da, badaki “zer ekarri dio?” galderari erantzuten diola. Halaber, badaki sintagma hori ere egituratua dagoela, modu berezi batean egituratua, hain zuzen. Hor ere bada adizki bat, jositako, eta honen inguruan ere sintagma batzuk badira. Sintagma horietako bat zazpi jostunek dugu, subjektua. Honek josi aditzaren egile rola betetzen du, nork josi duen esaten digu. Gona sintagma ere hor dugu. Beraz, hemen ere aditza bere bi argumentuez inguratua dago, nahiz eta gona sintagma ez den ageri (zazpi jostunek gona josi). Gona hau, berez, Jonek ekarritakoa bera da. Ekarri-ren objektua dela esan dugu eta hala da. Ekarri-k, josi-k bezalaxe, bi argumentu behar ditu. Kasu honetan, perpaus erlatibo mota baten aurrean gaudela esango du gramatikak. Eta josi aditzaren objektu izango litzatekeen argumentua beste perpauseko aditzaren argumentua bera denez gero, isilpean gelditzen da, nahiz eta, perpausa interpretatuko bada, isilpean geratu den argumentu hori ere nonbait badela pentsatu behar den. Hala ulertzen dugu, behintzat. Hori dena diosku gramatikak. Modu eskematiko batean azaltzeko: [Zazpi jostunek_nork gona zuria_{i nor} josi_a -tako]_{P. Erl.} gona zuria_i ekarri.

Baina aditza eta honen inguruko osagai hauek ere ez daude nolanahi elkartuak. Hemen ere hierarkia bada, eta, horrenbestez, perpauseko osagai horien artean mota desberdinetako loturak eta erlazioak gertatzen dira. Adibidez, esan ohi da aditzaren inguruko horien artean badela bat besteen gainetik nabarmentzen dena, subjektu deitzen dena, hain zuzen. Eta bai izen sintagma bera, bai aditz sintagma bakoitza bere aldetik modu jakin batean egituratua egongo da. Adibidez, aditz sintagma hori [DS₁ + DS₂ + DS₃ … + aditza] izango da. Baina honek ere bere egitura, bere hierarkia izango du: objektu zuzena deitzen duguna aditzetik hurbilago dago zehar-objektua baino, eta hauek baino gorago eta urrunago egongo da sintagmaren egituran beste edozein adjuntu. Hots: [[_DS Mikelek] [_AS [guri [_AS gezurra esan] zigun] [_PSlehengoan]]].