Leku-izenak

(...)
Harana 'ibarra' (ikus Galipentzuko Ibarra sarreran dioguna) dugu hemen, bistan denez. Lehenengoz 1060. urtean agertzen da dokumentazioan, aranea Itxuraz [Lacarra, VM, 35. or. Mitxelenak, Isastik bildurikako salbea aztertzen ari dela, honela dio otoitz horretan ageri den "negar ybarr onetan, malcozco arane onetan" lerroa iruzkintzean: «En 4 sorprende que "en este valle de lágrimas" haya sido traducido dos veces, jugando con la sinonimia de ibar y arane, negar y malco, y aunque por "valle" fuera de este texto sólo se halla (h)aran, arane no es una errata, pues en Isasti, p. 167, se lee (de acuerdo con los mss.): "aramburu se llama la casa de la cabeza del valle, porque aranea significa valle, y burua cabeza" (TAV, 164-165. orr.). Edozein moduz, badirudi Aranea-k *Aranean-etik atera behar izan duela, inesiboaren partiketa faltsu baten ondorioz], eta oraindik ere bizirik dago ([arána] esaten da), ia hamar menderen ondoren. Las Balsas de Arana La Fuente de Arana ondoan daude, Galipentzuko mugaren alboan; Barranco de Arana Barranco de la Presa bera dugu, baina lehen dermio horretan azekia bilakatzen da, hots, sakontasuna galtzen du. Euskarazko Araneko erreka-ren kide erdalduna da. La Fuente de Arana aipatu idoien aldamenean dago, eta zaharra izan badaiteke ere, ez da dokumentazioan sekulan azaltzen (ikus Gesaliturria sarrera). Arana-n lizarrak ere baziren, 1592ko Junto al fresnal de Arana-k frogatzen duenez. Orain urte batzu Prado de Arana-n baziren lizarrak, errepidea baino pixka bat gorago, iturri txiki baten ondoan, baina ebaki egin zituzten. Prado de Arana errepidean hasi eta errekaren ondotik hedatzen da, lehen Onborduia-raino iristen zelarik. Cuesta de Arana alderdiko euntzearen eta Nobeleta-ren artean dago, eta dokumentazioko Ladera de Nobeleta edo Nobeletasaietsa-ren esanahikidea dela dirudi (ikus Nobeleta sarrera). Arana-k Galipentzu, antzinako Iturrieta (ikus sarrera hau), Txipueta, Aranportillua, Nobeleta, Onborduia, Kanpobarrena eta Balarata-rekin mugatzen du.
(...)

(...)
Erdarazko Barranco de Arana-ren adierakidea da, gorago Barranco de la Presa deitzen den erreka, alegia. Araneko erreka Errepidea-raino iristen zela badakigu.
(...)

(...)
[Dermio baten zatiketa. Erreka, erregua] Gure alderdian erreka-k erdarazko 'barranco' adiera izan ohi du ('acequia' esanahia ere badu noizean noiz), eta hau baino ubide handiagoak aditzera eman behar direnean erregua aurkitzen dugu (río erdaraz), baina ez herri guztietan, ez eta generiko moduan ere. Dena den, erreka erdarazko río-ren baliakidea ere izan daiteke, Morionesko Loiaerreka (Río de Loya erdaraz) edo Ezporogiko Baserrekandia (Río de la Magdalena Morionesen, Río Tejería Zaren)-n adibidez. Alabaina, lehen kasuan normalena Loiaerregua da, eta bigarrenean ikusten denez erreka-k handia izenondoa darama aldamenean (cf. Erreka haundia 'Urumea' Goizuetan [Honetaz TDI-n mintzo gara]). Erreka eskuarki -ko-ren arartekotzaz lotzen zaio oinarriari: Araneko erreka, Olibetako erreka (Ageza), Meazuko erreka (Galipentzu)...baina morfemarik gabeko izen bat ere badugu, hain zuzen ere Loiaerregua 'río de Loya' gisa azaldu ohi zaigun Loiaerreka.
(...)