FORMA. 1. Zenbait izen eta izenondotan, loturik doa: ezaxola, ezdeus, ezegiteko, ezegoki, ezeroso, ezgai, ezgauza, ezikasi, ezizen, ezjakin, ezohiko, ezordu, ezurte, ezuste...; guraez, nahiez, jakinez, noraez, ondoez... [EH]. 2. Izenondo berri batzuetan, ondokoari marratxoz lotzen zaio: ez-organiko, ez-gramatikal, ez-metal, ez-konfesional... [EH]. Badira sarri erabiltzen baina oraindik Euskaltzaindiaren Hiztegian ageri ez direnak ere: ez-formal, ez-perfektu, ez-burutu, ez-arrazional, ez-arauemaile, ez-periodiko, ez-ofizial... 3. Euskarak, askotan, badu bestelako bide egokirik horrelakoak emateko: ez-arautu > arautu gabe(ko); ez gubernamental > gobernuz kanpoko. 4. Aditzaren era burutuaren eskuinean, ez du marratxorik hartzen: Damu dut zure lege santua gorde eza. Elizak esaten diguna, ikusi ezagatik, sinetsi eta ontzat hartzea. 5. Azken molde horretako batzuk erabat lexikalizatu dira, eta loturik idazten dira: nahiez, guraez (Oheratu zen erregina bihotzeko nahiez handiarekin. Lanpostu batean nahiezik dagoena), jakinez (Hasiberriaren jakinezarekin. Gazte jakinezari erakusten). [EH] (→ des-/ez-)

IZENA DENEAN. ‘Gabezia’ adierazten du. Eza beti zerbaiten eza baita. Eza zer den zuok ez dakizue. Adiera horretan, aurreko sintagma partitiboan joaten da: beldurrik eza; adostasunik eza; ohiturarik eza...; tradizioan apenas erabili den hitz-elkarketan (adostasun-eza). Badira, hala ere, forma ihartu gutxi batzuk (arestian aipaturiko guraez, nahiez eta horiek). [EH]

BESTELAKO OINARRIZKO ERABILERA NAGUSI BATZUK [EH]

a) Ezezko esaldiaren marka da, eta aditz laguntzailearen edo trinkoaren ezkerrean ezartzen da, bion artean ote, omen eta kidekoak soilik tarteka daitezkeela. Ez da gaiztoa. Ez dauka dirurik. Ez omen dator.

b) Esapide jakin batzuetan ere ageri da: ez aditu(arena) / entzun(arena) / ezagun(arena) / ikusi(arena) egin. (→ -ena egin: tontoarena egin (*tontoa egin))

c) Baita lokailu-lanetan ere: ez eta... ere, ez... ez, ez eze, ez ezik... (→ ere lokailua)

IDAZKERA: EZTA ala EZ DA? Etorriko zara, ezta / ez da? Euskaltzaindiak ez du araurik eman auzi horretaz; beraz, ‘ezta?’ nahiz ‘ez da?’ idatz daiteke oraingoz. Jakin beharrekoa da, ordea, ‘ezta?’ forma fosildua dela nagusi bai tradizioan, bai gaur egun ere.

Hala ere, tradizioko forma zaharragoak erabili nahi izatera, ‘ezta hala?’ baino egokiagoak dira bereiz idatzitakoak (horietan ‘ezta?’ ez doa bera bakarrik): ez da hala?, ez al da hala?, hala ez da? eta abar.

AHOSKERA [87. araua]. Hizkera zainduan, ez partikulak eragindako hots-uztartzeak kontuan hartu behar dira. Batzuetan arauz:

1. ez + <d-> → [ezt-]: <ez daki> [eztaki], [*ezdaki]

2. ez + <z-> → [etz-]: <ez zait> [etzait], [*ez zait]; <ez zuen> [etzuen], [*ez zuen]; <ez zara> [etzara], [*ez zara]

Eta, beste bi kasu hauetan, hobespenez:

3. ez + <b-, g-> → [ezp-, ezk-]: <(izan) ez balitz> [ezpalitz]; <ez gatoz> [ezkatoz]

4. ez + <n, l> uztartzean, bi ahoskera moldeak dira zuzenak: <ez nuke> [enuke/eznuke], <ez luke> [eluke/ezluke].