Euskaltzaindiak arautu gabeko kontua da diptongoarena. Estilo-liburu batzuek, nolanahi ere, plazaratu dituzte zenbait zertzelada eta erabilera-gomendio. Aipatzekoak dira, besteak beste, Hezkuntza Saileko EIMAren estilo-liburuan —Euskaltzaindiaren oniritzia du— jasotzen diren zenbait jarraibide.

DIPTONGOAK ETA HIATOAK

- Beheranzko diptongoak —<ai, ei, oi, au, eu, ui>— silaba batean eman behar dira: ai.ta; sei.garren; ba.loi; gau.za; eus.kara; neu.rri; neur.tu; zirkui.tu; eu.ro; aurrei.kusi; Ui.tzi; Sui.tza...

Ez dira, beraz, zuzenak bi silabatan emandako ahoskera hauek: *g(o.i)zeko (> goi.zeko), *an(a.i)tasun (> anai.tasun), *m(u.i)n (> muin), *fr(u.i)tu (> frui.tu), *z(a.i)ndu (> zain.du), *g(a.i)tu (> gai.tu), *At(a.u)n (> Ataun), *Zar(a.u)tz (> Zarautz), *Elg(o.i)bar (> Elgoibar), *Beas(a.í)n (> Beasain)...

- Goranzko diptongoak —<ia, ie, io, ua, ue, iu>— desegokiak dira normalean euskara zainduan eta saihestu egin behar dira, eta bi silabatan eman, hiatoak direnez (bi silabatan eman beharreko bi bokalen segidak, alegia). Honela, hain zuzen: abi.an, sozi.al, zi.ur, pazi.entzi.a, Itali.a, Herni.o, (esan, ekarri...) di.ogu, Ermu.an... Euskal izen bereziak zaindu behar dira bereziki, eta euskararen ahoskera berezkoari lotu —hiatora joz, diptongoa saihestuta—: Mallabi.a, Muru.eta, Laku.a, Ori.o, Baki.o, Deri.o, Zamudi.o...; Azpiliku.eta, Arri.eta, Gorosti.aga, Zubeldi.a, Aizpuru.a, Azku.e...

Dena den, araua hori izanik ere, ekialdeko euskalkietako hiztunengan hizkera zaindutzat hartzen da horietan diptongoa egitea; izan ere, bestela, esaldien doinua, erritmoa, azentua, silaba-egitura eta bestelako ezaugarriak aldaraziko litzaizkieke: [e.txea/i.txia] (bi silabatan ebakita); [gu.ra.swe.kin] (gu.ra.soe.kin: lau silabatan).

Maileguetan gertatzen da sarrienik arazoa eguneroko jardunean, <ia> eta <io> bilkurekin bereziki. Esate baterako, honako hitz hauek eta antzekoak bi silabatan ematekoak dira euskaraz (erdal jatorriko hitzak izan arren, euskarak bereganaturik dituenez, euskal hitz oso-osoak baitira), eta ez goranzko diptongo modura silaba batean: *anbulan.tzia (> anbulan.tzi.a), *justi.zia (> justi.zi.a), *diu.retiko (> di.u.retiko), *Fran.tzia (> Fran.tzi.a)...

Nolanahi ere, araua ezin da estu-estu hartu, salbuespenak ugari dira-eta maileguetan, bai hitz integratuetan (guar.dasola, guar.dia, ja.guar, nikara.guar, pira.gua...), bai hizkera espezializatuetako terminoetan (kuan.tu, kuar.tzo, quark...).

Ahozko jardun arruntean, euskalki eta aldaeren karietara, goranzko diptongoa saihesteko, bokalarteko beste soinu bat tartekatzen da sarritan: [pazientziya], [italiyan], [(h)erniyotik], [oriyotik], [esandiyogu], [mendixa], [buruba], [subertea]... Ahoskera-molde horiek egokiak eta zuzenak dira, jakina, euskara jasoa ez den gainerako hizkera-mailetan.

DIPTONGOZ BUKATZEN DIREN IZENEN DEKLINABIDEA. [29. araua] (→ diptongoz (-ai, -ei, -oi, -au, -eu) bukatzen diren izenen deklinabidea)