Tr. Las formas más usadas son ediren al Norte e idoro al Sur, aunque ediren se emplea mucho más. Ediren se halla en un principio con profusión en autores de todos los dialectos septentrionales y en algunos textos alto-navarros del s. XVII. Sin embargo, desde el s. XIX, parece que se encuentra únicamente en autores bajo-navarros, suletinos y labortanos de influencia bajo-navarra. En el s. XX sólo aparece en J. Echepare, Constantin, Mirande y Casenave y, al Sur, en Orixe, Aresti y Villasante. Al Norte se documentan tbn. las formas eriden (en Dechepare, Leiçarraga, Tartas (junto a ediren ) y Mirande), idiren (en Gasteluçar, el catecismo de Laneufville y AR 90), ideren (en el catecismo de Laneufville, Eguiateguy y Etchahun --éstos dos emplean asimismo ediren --, Etchamendi y Xikito (sust. vbal. ideite- )) y edirein en Prop 1900. Idoro , que aparece ya en el s. XVI en Lazarraga, se encuentra principalmente en textos de autores vizcaínos, y además en Larramendi y Cardaberaz. Su uso se intensifica en el s. XX y aunque se sigue encontrando sobre todo en autores vizcaínos, tbn. lo emplean con cierta frecuencia los guipuzcoanos (en ocasiones acompañado de sinónimos más conocidos como topatu, billatu, aurkitu, o de la traducción). También al Sur se documentan otras formas: ediro en Otxoa de Arin (131), en el Acto para la Nochebuena , en el Borracho Burlado , en Moguel y Azkue (cf. el sust. vbal. ediraite en Lazarraga); erden en autores roncaleses (Hualde y Mendigacha) y salacencos (ZarSerm, Samper) y finalmente idiro en Mendiburu. En cuanto al sust. verbal, entre los occidentales, frente a los más frecuentes idorote, idorotze , son de destacar las formas edaraite en RS,ideraite en en el texto B de Lazarraga y RS,idaraite en Micoleta, Capanaga, Urquizu y Arzadun 38 (todos ellos emplean idoro ), idarate en N. de Zubia, y eridaite en F.J. de Zumarraga. En DFrec hay 2 ejs. de ediren, 4 de eriden y 12 de idoro, todos ellos meridionales.
sense-1
1.
(L, BN, S; Volt 31, SP, Urt I 241, Añ, Lecl, VocBN, HeHVoc, Gèze, VocCB, Dv, H),
idoro (V; Lcc, Mic, Lar, Añ(V, G), HeHVoc, Dv(G), H(V, G)),
eriden (BN, S; SP, Lar, Dv, H, A),
eridendu (Hb),
ediro (V-oroz; Lar, H(L)),
ideren (BN, S; VocBN, HeHVoc, H),
iderein (H),
edirein (Hb),
idiren (BN-mix; H→Lh),
ederen (BN-mix),
erden (Sal, R; Aq 10 (R)),
idiro (A(que cita a Mb)),
erido (V)
Ref.:
A(
ediren, ediro, erden , erido, ideren, idoro
);
Lh(
eriden, ideren
);
Lrq(
edíen, ediréite
);
IzR 394;
AtSac 39;
GteErd 288
. Encontrar, hallar, descubrir; inventar.
"Inventor, idoro deuena
"Lcc(v. tbn. s.v. inventora
).
"Buscar y hallar, chercher & trouver, bilhatzea eta ediretea
"Volt 31.
"
Edireitea, trouver, erideitea, aurkitzea, kausitzea"SP.
"
Ediren, ideren, idoro, aurkhitu, khausitu, hatzeman"HeHVoc.
"
Zuk galdu zinuen dirua bidean ideren dut. Nondik duk makhila hori? Iderena dut. Marrubiak nasaiki idereiten dira Iratiko oihanetan. Orotarik saltzeko idireiten duzu Baionan
"H(s.v. idereitea
).
"
Erdéitan batzu borz pezéta (R-uzt)"IzR 394.
"
Galdürik ziren ardiak ediren nitian (S)"GteErd 288.
Cf. Dv RIEV 1931 556: "Edireitea, trouver, expression presque oubliée dans le Labourd. Axular n'en emploie pas d'autre et elle est seule usitée dans la Soule et la Basse-Navarre". Cf. A Ardi voc: "Ediro, hallar. Ediren, izkelgi geiagotakoa baita, aintzat artu bear genduke". Cf. MIH 106: "Erabil dezagun aurkitu, adibidez, galdu zitzaigun papera berriz hatzematen dugunean, eta eriden (edo idoro) lege ezezagunen bat, fisikan edo, asmatzen badugu". Harriet, además de las formas arriba recogidas, da tbn. ireden, iriden e irodo, que no se documentan en los textos. v. aurkitu, kausitu. [Bear] dozu artu errentea eridaiteko ardurea. fJZ 99.
Mundu oro iraganik ez eriden berzerik, / Ieinkoaren ama hona grazia oroz betherik. E 89.
Bilhatzen duenak, erideiten du. LçMt 7, 8 (He edireten, Ip edireiten, Hual erdeitan, Samper erdeten, Ol, Arriand idorotzen; TB, SalabBN khausitzen, HeH, Dv aurkhitzen, Leon hatzemaiten
).
Igo eben bere ugazabaren aposentura, zeña idoro eben itsirik. Lazarraga A, 1143v.
Arean da Sirena ta Silvia idoro artean. Ib. A, 1153r.
Ediraiten eztau inork munduan / zu lako donzella bat ain lindarik. Ib. A17, 1186r.
Zer irabazten dozu ni ilagaz? / Edo zer ideraiten anzituaz?Ib. B3, 1154r.
Galdu ze egik aldia, / ta idoro daik naia. RS 336 (v. tbn. edaraite 509, ideraiten 351 y odoro [sic] 343, seguramente por idoro
).
Manatü züntügün xerkha eta ediren zenezan expedient eta remedio hunagorik. Etchart 1.1r.
Manual hunen liburuen, [...] erraxki edireteko aurkhigarria. EZMan I 138.
Horrela zaudela zeure azken egunak edireiten bazaitu. Ax 71 (V 47).
Haserreturik egiten duzun guztia, edirenen duzu, ondoan, gaizki egina dela. Ib. 299s (V 199).
Non idorokogu ona izan din bat?Mic 13v (13v idaraiten
).
Ezpaitzian mundia edireiten segur. TtOnsa 92.
Eztut deus idiren fedearen kontra. (In Gç 24
).
Edirena bühürtü eztienek. Bp I 100.
Ebaren eta Mariaren artian zer üdüri edireiten düzü?Bp II 98.
Au berau ediroko deu kristabak. OA 166.
Zure esposeagan ezta posible / Inok edirotzea kulparik batere. Acto 69s.
Bihotzeko bakea ez da edireten gure nahi desordenatuak konpliturik. Ch I 6, 2.
Dilijenzia asko eginda idoro ebenian. Urqz 12.
Eztik [...] idoroko bere erriko hitzen antza deuanik. LarDT CCIV.
Bertuteak ardiestean edireten diren trabak. HeGudu 167.
Nigar egiteko aski beharrüne edireiten dü. Mst I 21, 4.
Zoaz lurpera, zoaz itsasora, zoaz Munduaren bazter guzietara; guzietan idiroko dezu [...] Jangoikoa. MbOtGai I 60 (Harriet copia erróneamente idoroko
).
Munduan lendabiziko letrak asmatu edo idoro zituztenak. CbEBO 21.
Burua jaso ezin det / lurra ediro ezin det. BorrB 1.
Samsonen historioan edireten tugu abisu hainitz zuhurrak. Lg I 235.
Jinkoaren gauzenzat gusturik batere ediren gabe. Mih 47.
Edireiten edo juiatzen beitü behar dela ororen hunagatik. Mercy 38.
Ikher bageneza hastioaren arrazoa ediren giniro, [...] gezür batetik dela sorthü. Egiat 225 (171 ideren
).
Halere beti / Edireiten / Ditu gizonak / Fidatu nahi zaizkonak. Monho 138.
( s. XIX)Eztozu emen ediroko oñetako zorrotzik. MgPAb 94.
[Zaldi batek] zijoala bidean arro arrorik, idoro zuen asto [bat]. VMg 45.
Eztuela haren baithan edireten juie sumintu [...] bat baizen. Dh 142.
Lukanotarrak idoroten ebenean iñork jende alperrai zerbait ordeaz prestatzen eutsela.AñGGero 23.
Musde Harixabalet jaun erretora / Etzünin idereiten. Etch 128.
Edireiten diozu buztana llaburxka. ArchFab 183.
Oro edireiten dütüt batak bestiak beno laketgarriago. IpDial 101 (Dv aurkhitzen, Ip aurkituten
).
Ez dut akusatzailerik baizik edireiten. ElsbFram 104.
Nik han dut edireiten nere sosegua. ArbIgand 120.
Erbestetarren kontra zerbait egin bear dan guztian idoroko dot [...] neure alde. AgAL 40.
Ezta estrañu izanen zerbait liferenzia erdentzan gunetik konat. Mdg 139.
Bigarren egunean idoro (hallar) eben. EchtaJos 106.
Gauzer, [...], eite edo berexkuntza edireiten (trouver; hallar). JEBur 109.
Bere burua ezezagunen artean idoroarren. Ib. 253.
Gure ezagunok, koipedunagandik laster, nunbaiteko bibolin jotzalle itxua idorotzen dute. AgG 185.
Batek ere eztio utsunerik ediro [irakurgaitxo oni]. AArdi 79.
Bazakian botillaa barne hartan zela eta haatik etzian edireiten. Const 21.
[Ama] idoro (topau) arte, enok geldittuko. Altuna 100.
Auher egonez ere / deus ezin ideren... / mendian hil dezaket / erbi bat bederen!Etcham 146.
Etxe ontan arkituko dezu Deban billatuarren ezin idoro (arkitu) zendun txera. EtxdeAlosT 68.
Erradazie berriz alkhar edireiterik [...] badaitekeenez, geroan!MdePr 132.
Hebraiararen salbamenaren baldintzak ez ditugu ordea Euskalerrian erideiten. Ib. 205 (v. ib. 172 idoro eta kausitu
).
Olerki kutsua idoro nuen guzitan. TxillLet 93.
Eztrauat edireten gainean kulparik. ArtiMaldanB 205.
Aterpea nunbaiten idoroko al dau. ErkiagBatB 117.
Maite biak, alkar idoro ondoren eztitan daude. Onaind(
inGaztMusIx 155
).
Herriak dü hor handizki / edireiten bizipidia. CasveSGrazi 110.
Bere eskualdekoa dakien euskaldunak aurki idoroko du besteren aditzaren giltza. MIH 377.
Nik ez dut inon "ebilgura" hitza idoro. MEIG V 84.
v. tbn. Mat 385. Saug 125. Harb 398. O Po 60. SP Phil 17. Tt Onsa 24. Gç 216. ES 85. Mih 29. Brtc 224. AstLas 31. Gy 192. SalabBN Mt 13, 44. Vill Jaink 124. Edirein: Prop 1900, 168. Ediro: A Itzald II 74. Idoro: Cap 31 (idaraiten 61). Oe 128. Ayerb EEs 1912, 34. Kk Ab I 108. ForuAB 109. Lh Yol 6. GMant Goi 26. Ldi RIEV 1929, 208. Laux BBa 34. Otx 84. Lek EunD 14. Inzag RIEV 1933, 412. Eguzk GizAuz 157. Vill Jaink 107. Osk Kurl 40. Ibiñ Virgil 79. NEtx LBB 244.
azpiadiera-1.1
Encontrarse, hallarse. Bana haien lengoajiaz berze oro burlatzen, / zeren ezein eskripturan erideiten ezpaitzen. E 257.
Hora il dagien mendian gizona idoro ez didila. RG A, 52.
Bildürik [...] termeñioetan [...], zoinetan gure botheriak manatzen baikütü ediren eta minza gitien. Etchart 4.1r.
Ungi ediren zarela / Elisabet maitea. EZNoel 44.
Zeretara halaber / Noiz ere igan baitzen, / Azkeneko partiadan / Hurbill ediren zinen. EZEliç 408.
Anaia guziak eta arreba guziak abisatu behar dira [...] ofizio guzia akhaba dadin artean han edireitea gatik.Harb 438.
Ametsetan, eta eldarnioetan ere edireiten zara. Ax 94 (V 64).
Edireiten bazara disposizionetan. (Vera, 1674). FLV 2006, 264.
Bear bainaiz ediren amar orenetako Etxalarren oblig[a]zione batean. Ib. 265.
Gero hil eta munduan, / Ediren nadin zeruan.Gç 136.
Iaungoikoen grazian idaraten direanak. Zubia 153.
Atsegiñ dut ediren zaitezen nere ama eta zu kontentu. CartNav 138 (ib. 139, en ontra carta, ediratzen
).
Üdüri delakoz, misterio hontan haren korpitz eta odol edireiten direnak ostian, eta kalitzan bata bestiaganik berhezi direla. Bp I 76.
Ediroko da konsolaturik. OA 131.
Debozino gitxi zeinegaz idaraiten garian. Urqz 11 (v. tbn. idaraiten Arz 38).
Bakea den lekhuan Jaiñkoa edireiten dela. HeGudu 152.
Edirotzen da ene tripea gaur ondo. Acto 220.
Hersidüra handi batetan edireiten nüzü. Mst III 20, 1.
Hauk guziak hunela gerthaturen direnean, bethe zatzu bethetzeko izanen diren eginbide guziak; ezen Jainkoa zurekin edirenen da. Lg I 266.
Jinko handi [...] lekü orotan idereiten zirena. CatLan 163 (117 ideraiten, 16 idireiten, 130 idereitzen
).
Erdeten denean kristio bat tentazio andi batzuekin.
ZarSerm
163.
Jauna bethi guzietan / edireten dela betan. Monho 148.
Bazauzue idoroten zareala Jangoikoaren arerio eginik?AñLoraS 116.
Zük badüzüla bost-pa sei amore; / Ni edireiten nüzü batere bat gabe. Etch 436.
Han edireiten zen oihan bat. DvRIEV 1931, 556.
Maria Birjina ontsa edireiten zen Tenploan. IpHil 63.
Ia [artikuloak] non erdeiten dren. Mdg 139.
Urrengo neguan guztiz aunatua idorotzen zan gure Joanes. AgG 200 (
Kr 19 idoroten
).
Mojaen erdian il-yantziz ni edirenen. OrMi 39.
Bere burua soillik sendun dala, edo berak eta bestek ez, mingaiña naiz gogoa dula uste dun edonor, iriki ta mami-utsik idorotzen dira. ZaitSof 181.
Ikusagun Jainkoaren siñiskera nola idorotzen den familiaren azpian.VillJaink 156.
v. tbn. Mat 51. SP Phil 98. Arg DevB 12. Tt Onsa 24. FPrBN 26. FPrS 13. ES 99. Mih 119. Mercy 7. Iraultza 17. Xarlem 86. UskLiB 81. Arch Fab 97. ChantP 132 (S). CatS 91. Const 21. Mde Pr 320. Idoro: CrIc 122.
sense-2
2.idoro (Mic). Buscar.
Ioan zen errege Nabukodonozoren edireitera. TtArima 114.
Idoro egizu da aurkituko dozu. Urqz 5.
Senhar deslürratiaren edireitera abiatzeko. Egiat 218.
Bada ere ximia gaizen txerkatzeko, / Eta astronomia izar ideiteko. Xikito 5.
Etsita daudenak, bizi nai lutekenak, irabazbidea idorotzen dabiltzanak. AgG 177s.
Oinkadea bada-ezpadan jaurtigiaz, ate aldamena eskuz idoroaz, Manuelen besotik aurkeztu da. Ib. 360.
sense-3
3.(Sust.).Hallazgo. Nere edirena eskutik ez uzteagatik, etxera ekarri nuen. OrRIEV 1929, 8 (Ldi ib. 209 arkikari; AIr RIEV 1928, 603 aurkientza
).
azpisarrera-1
EDIREN ERAGIN. Hacer encontrar, hacer considerar.
Neure logureak argiak diran baiño illunagoak dirala idoro eragiten deust. AgIoan 267.
azpisarrera-2
IDORO-LEKU. Yacimiento, lugar donde se encuentra algo en abundancia.
Txirlarri edo perla ederren idoro-lekuaren barri. ErkiagArran 26.
azpisarrera-3
EDIREN-SARI (Sc ap. A
; idoro-sariAst( ap.
A
), erdensariSal, R ap. A). "Gratificación que se da por haber hallado un objeto cualquiera"A.