Tr. Documentado en la tradición meridional, es más frecuente entre los vizcaínos: fuera de éstos, hasta el s. XX sólo lo hallamos en Mendiburu, Cardaberaz y Lizarraga. Hasta finales del s. XIX beneno es la forma más frecuente; Mendiburu usa beleno y Añibarro meneno (en ambos alternando con beneno ); en DurPl, fray Bartolomé y Uriarte hallamos bereno . Después, los vizcaínos usan bereno o berenu, y se sigue encontrando beneno en los guipuzcoanos Txirrita, N. Etxaniz, Basarri y Uztapide.
sense-1
1.
(Lar, Añ),
bereno (V-gip),
berenu,
beleno,
belena (BN-bard),
meneno (Lar, Añ, H)
Ref.:
AApend(belena);
EtxbaEib(berenua)
. Veneno."Veneno, ira, irea, pozoia, pozoina, edena, menenoa, benenoa
"Lar.
"Veneno: (c.) be- o menenoa; (V) edena; (G) pozoia; (V, G) irea; (V) satarria
"Añ.
"
Belena (BN-bard), veneno"AApend.
"
Berenua, veneno. Var. de benenua
"EtxbaEib.
v. eden, pozoi. [Zirauak] egiten dio oñean ozka ta orzez egiten dion zuloan uzten dio bere izur-pozoi-benenoa. MbIArg I 230.
Pozoiez, izurriz ta benenoz beterik arkitzen den janaria. Ib. 302.
Badira dragoi itsusi, zakur amurratu, pozoi-belen, gos-egarri. MbIArg II 277.
Infernuko pozoia ta benenoa or dago. CbEg II 62.
Zirau batek eldu balizu, edo benenoz beterikako sagar bat jan bazendu, Ah zeñ gogotik erremediorik dan samiñena ere artuko zendukean!Ib. 62s.
Nola agitu zékion il zuen báti bere senárra benénos. LEJMSB 160.
Sagarra jan artian / guztiz da gustoso / baña gero izaten da / gustuba beneno. DurPl 98.
Osakarri edo erremedijo Jesu Kristok itxi ebana, biurtuten dabee arimen beneno edo satarri izatera. MgCO 7.
Nola ondo biziaz gizendu zan sugea, azi zitzaion mistoa edo benenoa. VMg 10.
Txikitatik meneno edo edena jatera egin dana gero pozoiaz edo edenaz azi ta mantendu litekela.AñGGero 74 (cf. ib. 112 eden edo beneno).
Pensau dot, azartu biar dodala, naasteko dantzeen bereno madadikatuba azaldeetara. fBOlg 10.
Zer egiten dau sugiak? Inor akordau orduko, ixilik eztena sartu, berenua ezarri ta gaisotu edo ill. fBIc II 190.
Leleengo emakume Eba tentau ebanetik, asi zan estalki ederrakaz pekatubaren benenua apainduten. JJMgBasEsc 141.
Murmuradoriaren miiña, [...], da aginkada bategaz iru personari benenua ezarten deutsan bibora bat legez. Ib. 99s.
Miina barriz suba da, gatx gustijen tegija; dago beneno ilgile edo mortalez beterik. Astar II 109.
Geratu zan bertan, edaten Babilonijako ontzijaren edari berenoz betia, azkenengo ondar ta apakiñetaraño. UrMarIl 46.
Zeñ lore dauden puzoi edo benenoz beterik.AgSerm 335.
Adiskidea bereala asiten da osagarriaren billa, baña belu zan; pozoiak edo benenoak indar andiak artu zituzan ordurako. ItzAzald 179.
Guri sartu bearraz [Luzifer-ek] / bere benenua. Auspoa 63.
( s. XX)Txakur bat billatu egizu eta mieztu dakiola arexek umetxuorri zauria, bereno guztia atara artegiño. AltEEs 1912, 127s.
Edo sagarrai berenue ezarri. KkAb II 119.
Elizan gutxik ikusten naute / ez naiz sartutzen botikan, / gizonak oso beneno gutxi / artu biar du autikan. TxB 211.
Hilen dira, berenua / dagoelako zizan. ArtiMaldanB 222.
Petralkeri ta zitalkeria / daukazu alde guztitik, / beneno txarrez josia zaude / gañetik eta azpitik. Basarri 145.
Nok il! Eden zitalak, berenuak. ErkiagBatB 100.
Mediak dakartzi urin garratz eta sapore iraunkordun igali zoriontsuak (limoiak); eztago oberik gorputzetik berenu beltza iraizteko. IbiñVirgil 85.
Jatekuegaz batera berenue emoten badeutsiet, diru guztiyak izengo die nietzako. Esan eta egin, berenuegaz ipiñi ebazan gaberako janariak. AlzolaAtalak 44.
Emaztiak pentsatzera arte berenua artu eraiñ zetsala jateko artan. EtxbaIbilt 473.
Laztan bat, laztan bat / edenez betea (benenoz betea) eman zenidan bart. NEtxLBB 389.
Asmatutzen dituzte / abek aitzakiyak, / baña guk errekara / dauzkagu begiyak, / beneno-botatze oiek / ez dira egokiyak, / agur garai bateko / gure izokiyak!UztNoiz 40.
Benenoaren aurka [...], aritzaren azala edo ostoak egosi uretan.Ostolaiz 22.
[Txakurra] benenoz il egin eben. Gerrika 179.
azpiadiera-1.1
"
Berenue lango aixie, viento que corta el cutis"(V-ger). OrtVoc.
sense-2
2.(Usado adjetivamente, con un sdo. gral. peyorativo). Iso, is, iso, iso / ortik zek arua / beti baña okerretik / asto berenua. DurPl 60.
Ezpata eulijak dira / beste jenerua / alemaninentzako / tormentu geistua / txit barrena sartzen deutse / izpi berenua / gogorra izan arren / ganaduben narruba. Ib. 80.
Gaztaña koloreko / ardi berenuak / lau oin dituz laburrak / bi luziaguak. Ib. 83 (en la vers. de FrantzesB I 81 ardi menenuak).
Nori gogoak emon artu burduntzia, / Tau sartuta galduko eutsala begia, / Agura berenoak bere andreari, / Irurogeta amar urtetxodunari?ABAmaE 237.
azpisarrera-1
BENENOZKO.
Venenoso. Banidadezkuak, bijotzaren berenozko illgarrijak ta oneenak bere, bapere balijo ez dabeenak diriala dantzaak, dino Santubak. fBOlg 164.
Osagai berenozkuekaz ta gañibeta antzeko tresnakaz, zenbat gixajo ez ete-dozube bidaltzen beste aldera!KkAb I 18.