1.
(V-gip, G, AN, S; SP, Lar, Añ, VocBN , Gèze, HeH Voc , Dv (+ a- (V-m)), H). Ref.: A (abe); AEF 1925, 92; Lrq; Iz ArOñ (abe). Columna, pilar, poste."Pilier, soutien, potence"SP.
"Coluna", "poste, pilar", "fuga en los edificios", "macho, machón en los edificios" Lar."Apeos, puntales, irozgarriak, abeak
"Ib."Apear algún edificio, apuntalarlo, irozgarriak, abeak ifiñi
"Ib."Columna de piedra, arrizko abea
"Lar in Aq 1357."Poteau en grosse pièce de bois"VocBN..
"Colonne, pilier"Gèze.
"
Habea, zur edo zuhaitz bat zerbaiten iasaiteko lurrean xutik ezarria"HeH Voc..
"
Habe, poteau, colonne, potence"Dv.
"Poste de madera que se pone desde el suelo, sobre unas piedras para sostener el tejado de la casa."Iz ArOñ..
Tr. Documentado al Sur ya desde los primeros textos. Al Norte se encuentra desde Dechepare y es bastante frecuente en autores de los ss. XVII y XVIII (en todos ellos en sentido figurado); sin embargo su uso disminuye notablemente durante el s. XIX y no se documenta en textos del s. XX.
Zerurean jausi da abea, / Jo dau Lasturko torre gorea. 'Que del cielo había caído un poste'
.MLastur 27s.
Eta haren begithartea zen iguzkia bezala eta haren oinak suzko habeak bezala. LçApoc 10, 1 (Dv, Ip, Ol, Ker, BiblE (h)abe; He harroiñ, TB koloma).
[O Iainko] gainetik zaude Iaunak bezala manatzea gatik: beheretik zaude habeak bezala sostengatzea gatik. Harb 404.
Lotu ebeenean koluna edo abeari. "Cuando le ataron en la columna"
.Cap 134 (138 abe bateri).
Habia edo pilarria. AR 192.
Haren keñurik ttipienian Zeluko habiak beldurrez ikaratzen eta lazten direla. Ib. 197.
Len zituen orma nagusi ta abe andiak. CbSIgn 15.
Fede santa au da gu argitu ta zuzenduten gaituan eguzkia; ta israeltarrak gidatuten zituan suzko abea legez, gaubez ibilteko. AñMisE 173.
Elizaetarako abe luze kateatu, dolareetako ardatz liraiñ portitz [...], eta beste etekiñ geiago?(Interpr?). IztC 129.
Artako zaute abeak, / egiñak gure jabeak; / egon sendo, zuzen ta ernai. "Pues vos fizo Dios pilares"
.IztPo 136.
Azoteak emateko [...] gero abe bati ualakin ondo lotzeko. Lard 523.
Kandeleroa zan urrezko abe andi bat, sei besanga berebat urrezkoak zituena. Ib. 83.
Etzan iñoiz faltatu odeizko abea egunaz, ez eta suzko abea gauaz, erriaren aurrean. "Columna nubis [...] columna ignis"
.UrEx 13, 22 (Dv, Ker (h)abea; Urt koluna).
Eta urrez estaliko dituzu Setim zurezko bost abeak, zeñen aurrean itxekiko dezu kortiña. Ib. 26,37 (Dv habe; Ol zutoi).
[Kalabozo onetan] ura darien ormaarte eta abe busti oien erdian otz eta premiaren andiz illko zera. ArrGB 22 (quizá podría corresponder a la 3.ª acepción).
[Elizako] habe bakhoitza sei metra gora da. IpHil 99.
Irakatsi egiozue zeuen semealaba eta zeuen mendekuai zer egin bear daben ondo entzuteko meza santua eta ez daitezela egon eleixan abe bat edo anpor bat legez. ItzBerb I 39.
( s. XX)Mastea: aize-oial edo belak jasoteko abea. AgKr 78n.
[Arrantzaleak] ibilli ziran eten arteraño azalean gora ta bera itxasoak atxetara jaurti oi dituan abe zakarren irudira. Ib. 198.
[Burni me zapalak, biribil luzeak] etxien abe izateko. AgG 216 (este ej. y el siguiente podrían corresponder quizá a la 3.ª acepción).
Sitsak jandako abe ustelak geunden Azkarraga jaso eziñik, baña abe zindo berria datorkigu etxea erori eztedin. Ib. 39.
Zeruak ez dik abe bearrik. FIr 157 (tbn., con ligeras variantes, en A EY III 284 (AN) y Or Eus 275 abe).
Abeari loturik zegon gizadia. 'Attachée au pilier'
.OrMi 134.
Abe batzutik elduta [sareak]. AnabUsauri 21.
Erazten diote artaburuari zorrozko jantzia; gero, abeondoko pillara jaurti. TAgUzt 293.
Etseari etziok orrek abe berririk erantsiko. (G-azp). AEY III 322 (en referencia al perezoso).
[Urtiagaingo Muñoa] auta zuten pillatzeko tella, ol eta abe. SMitxAranz 82 (este ej. podría corresponder quizá a la 3.ª acepción).
Aldare batean, Jesus Pillareko. / Abe mokor bati lotua apalkiro. Ib. 142.
Atzean aurrez-aurre, tellape orri eusten dion orma. Orma-gañetik gora zutiko abe batzuek. NEtxAntz 30.
Begira gure gurasoak utzi zizkiguten abe ta goi-agaiai: oiek erakusten digute nolakoa dan aritz-zura. Munita 39.
Etxeari eusteko abe txarra, urte askotan mutil zarra. (G). EgutAr 11-6-1957 (ap. DRA
).
Odei-abetik itz egiten zien. "In columna nubis"
.OlPs 99, 7.
Zure Hoteletik ez dira gelditu zutik sei abe besterik. LabSuEm 206.
Abe oiek ankaz gora joango balira, teillatua ere laister litzake lurrean. VillJaink 7.
Eta oial orrentzat, arkesi-zurezko bost abe egin, eta urrez estalduko dozuz; abeen kakoak be urrezkoak izango dira, eta abeentzat brontzezko bost ondope urtuko dozuz. KerEx 26, 37.
Ez harrizko ez zurezko pilarea edo habea.MEIG I 225.
v. tbn. Osk Kurl 75. Etxabu Kontu 72.
azpiadiera-1.1
Aldareak eta maiak alboetan urrezko erraztun bina zituzten, Setingo zurez egindako, eta urrez estalitako abeak sartu, eta bidean ibilli bear ziranean, sorbaldan erabilli zitzaten. Lard 83.
azpiadiera-1.2
(S ap. Lrq
; H). "Pierre, bois, sur quoi roule le montant d'une porte, d'une barrière"H.
v. KIHILLA-HABE (s.v. kirilla).
azpiadiera-1.3
(V, S ap. A
; Dv, H). Sostén, apoyo."Apoyo o sostén de una familia"A.
AxN explica sostengu (254) por habe. Haren ama maitia eta mundu ororen habia. E 31.
Egiaren habea eta sustengua. "Colonne & appui"
.Lç1 Tim 3, 15.
Iakesek eta Zefasek eta Ioanesek (habe diradela estimatuék), lagunzazko eskuinak eman drauzkigute niri eta Barnabasi. "Qui sont estimés entre les colonnes"
.LçGal 2, 9 (Dv, Ker (h)abe; IBk zutarri, IBe zutarritzat
).
Zu zarela gure kreatzaillea, salbatzaillea, iabea, habea. Mat 329.
Premietan zu izatu zaitut neure habea. EZMan I 123.
Zeruetan othoi zaren ene habe gothorra. EZMan II 119.
[Zu zare] kristau debot guztien / Habe eta sostengua. EZEliç 361.
Zaren bethi ene iabe / eta habe sendoa. Ib. 355.
Eta erortzetik begiratzeko, ahal diratekeien habeak, sostenguak eta erremedioak bilha ditzagun. Ax 365 (V 241).
Zu izan zara, eta izanen zara, euskaldunen ohorea, habea, iabea, sostengua. Ib. 5 (V 2).
Uste nuen nihaurk er' ekaitzak / Io banenza, neure zurkaitzak / Zintuzkedal', eta habeak, / Neur aizolbe, neur' aterbeak. OPo 47s.
Badariak zu Iainkoa / Ene zara iabea: / Ene arimaren ere, / Pordoin eta habea. Hm 116.
Iainkoa baitan esperanza izaitea, senharra iabe eta habe dagoeino, ezta gauza hain bakhana. SPPhil 418 (He 422 senharra yabe eta habe dueiño).
Iesu-Kristoren espos maitia, egia ororen iabe eta habe handia. TtOnsa 39.
Zergatik elizako habiak bezala edüki dira [apostoluak]?Bp II 117.
Zaren othoi ene indarra eta ene habe bakharra. Ch III 46, 5.
Jainkoa da ene habea eta ene salbatzaillea. (Ps 18, 16). Ib. 6,4.
Bere bizitze guzian pobrezia izan duela bere haz-ama, eta bere habea, eta sustengua. HePhil 280.
Seindu handi bat, Elizaren habe bizi azkar bat. AR 35s.
Abarca Obispoa, / Jeneral azkarra, / Eleizaren abea, / fedeko indarra. Echag 164.
O zu! San Isidro santu zelebrea / Labrarien eta itzaien habea!Gy 132.
( s. XX)Atsa gure abea baida, atsik ezin artu zuen batek errana. FIr 157.
Utsa besterik eztugu aurkitzen gure ingurunean. Kirten baten billa ari gera, beraz, euskarri edo abe baten billa, gure bizitza andik sendo lotzeko. VillJaink 132.
Hizkuntza izan da gure izaeraren habe eta sustengu nagusia. MEIG VIII 119.
Euskarak eutsi diola Euskal herriari habe gotorraren gisa. MEIG IX 62.
Euskal gizartearen habeak banan-banan behera zetozela ikusi genuen. MEIG VII 166.
Zeukan haberik sendoenetariko bat galdu du euskarak. MIH 259.
Bere iritzien sostengutzat [...] dakarzkien habeak, behar bezain sendoak eta oraingoak ez izateaz gainera [...]. Ib. 394.
azpiadiera-1.4
"Palo [...] mayor, (c.) aga, agea, barandea, abea
"Añ.
azpiadiera-1.5
(AN, B)
Ref.:
A; Izeta BHizt2
. "3.º (AN), palitroques en que se enredan la alubias, [...]; 4.º (B), rodrigón, puntal que sostiene ramas de árboles"A.
"Palo delgado y largo empleado como tutor de la alubia. Ezpelak dire abe oberenak
"Izeta BHizt2.
v. zurkaitz. Abe esaten oi da larrean landatzen diren ziri, estrongu, txargo eta alakoeri; gero eken laguntzari esker lot daitezen eta goratu banabar, landare eta alako. FIr 156.
azpiadiera-1.6
"
Habe [...] (L; Eskual), fondement d'une maison"Lh.
sense-2
2.
(Dv, A) . (Ref. a la cruz)."Beaucoup d'auteurs désignent sous ce nom la croix à laquelle fut attaché le Christ"Dv.
"Hay autores que designan así la cruz"A, que cita el ej. de AB. Araitziña iautsi zela, Iainko Semea Zerutik / Eta dilindaka egon habe gurutzatutik. EZMan I 71.
Pilatus iujeak kondenatu habera, / heriotze penos batez bizia fiñatzera. EZ Man II 199. Iesus Kristo ene gatik / habean ezarria. EZEliç 31.
Habean itzatua. Ib. 403.
Hark eta Nikodamek habetik erausteaz / Josefen ordenuz thonban eza[r]tzeaz. OracinoD 15s.
Itzatu zuten / Jainkoa Habean. Gç 69.
Gu nahiz salbatu, huna nola Jesus / Egin zen guretzat hostia habean. Ib. 124.
[Jesus Nazarenok] bear du / Ondo penatu / Abe batean dolorez. CbBast 31 (tbn. en Balad 238).
Bada zelan esaten da, Jangoikua ill zala abe baten?CrIc 43.
Zuek nere Jauna habeari josi eta hil duzuela!DvLEd 84.
Nere salbamendua-gatik gurutzeko habea bizkarrean, igan duzu Golgothako mendia. Nere aldian, soinera hartzen dut bizitzeko habea [...]. Ib. 230.
[Kurutzearen oinean dagoan Mariari]. Gure okerrak zuzentze arren gaur ilgo dana, / Abe orretan lotsagorrian errurik baga?ABEzale 1897, 122b.
Guri bizi emateko abean il zerana!"
En el madero"
.OrPoem 550 (v. tbn. 516 y MB 285).
sense-3
3.
(V, G, AN, L, S; VP 3v, Lar, Añ, Hb(
a-
))
Ref.:
A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg
. Viga."Soliva"VP.
"Viga que sustenta otras, abea
"Lar(tbn. en Añ).
"Cabrío, viga, (c.) abea, agea
"Añ.
"
Kamarako abia, cada una de las vigas paralelas al caballete del tejado"Iz ArOñ..
"
Abia, soliva, viga, travesaño. Portaleko torriak, esaten eben letz, milla urteko abiak zittuan
"Etxba Eib..
"
Urrupain baserrixak, ogei metro luze ta iru metro sendoko abiak dauzka
"Elexp Berg..
(En muchos de los ejs. es difícil distinguir de (1)). v. 1 haga (2), GOI-HABE y GOI-HAGA (s.v. 1 goi). [Demoklesek dakus burdiña zorrotz] abe bateti esegita beste orakarririk ez eukana. MgPAb 216.
Iñoren begijan badakusku edozein samar; geureetan abe andi bat bere ez. Ib. 153 (CrIc 92 abe andi bat bere ez).
Etxe okertu, obendu ta abe erdi ustelduben artean. Ib. 198.
Gelditu zan goiko abe zar ori baño eskola geiago bage. Apaol 48.
Zergatik bada ikusten dezu lastoa zure anaiaren begian: eta abea zure begian ez dezu ikusten?UrMt 7, 3 (Ker abe; Lç gapirio, He, Dv laza, TB ernai, SalabBN pitrail, Hual biga, Samper, zur, Ol, Or, IBe (h)aga).
Antxe, abeganeetan ibilli nintzoan neu, ta Maripa bere beeko alde baten ikusi naieuan. ABeinB 57.
Tellatuaren ixurki bat abe ustelduen gañean larregi etzinda zeukan. AgG 128.
Artzen du amorruz pelota ta an dijoa goiko abeetaraño, eta kaxk, gelditzen da abe zulo batean. EEs 1913, 253.
Eta abeetan dilindan zeuden mendelak. 'De ses poutres'
.OrMi 13 (v. tbn. Aitork 330).
Trebeseko habe lodiari datxizkola gapirio-lerroak. JEBer 59.
Yauregi bat eraikitzeko zutikako ta abe. "Para postes y vigas con qué construir su palacio"
.LdiBB 102.
Atsedenaren eliz, zutoiz bete / osto-pillo ta izar izunak abe. "Templo del descanso lleno de columnas"
.Ib. 122.
Biyoaz / oñetakuok gora, / abea yo arte. Ib. 6.
Donostiko antzokirik ederrenean [...] yendea abea yotzeraño erakarri. LdiIL 140.
Itxuratia, leenik atera zak ire begitik abea. IrYKBiz 136.
[Enarak] tellatupeko abeetan ditue garai ontan jolasaldiak. TAgUzt 94.
Eta oen gañean isuri biko estalia, abez, zotalez eta garoz edo iñarrez jantzia. JMBELG 69.
Pentsatu zuen beharra etzuela bete, eta... Eta etzedukala bizitzeko zuzenik. Beraz, bere gerriarekin urkatu zen habe batetik. ArtiIpuin 68s.
Behin batean, bide-ertzean habe batengatik gelditu beharra izan omen zuen. "Una viga"
.MEIG IX 133.
(en colab. con NEtx)Habe eta habe-zatietatik hasita. "Desde la viga y el fragmento de viga"
.Ib. 128.
v. tbn. Ibiñ Virgil 113.
azpiadiera-3.1
(En la expr. habea eduki
)."Hado, mala suerte, destino. Etxe orrek abea du, esa casa tiene mala suerte"BeraLzM.
"
Abea du etse orrek, les viene de casta; litm., esa casa tiene viga (G-azp)."A EY III 249."
Abea euki etxeak, atavismo (etxeak abe euki) (V-m)"A Apend..
Etxe onek abea ote du? Pelopidarrek zituten gaitzak eta etortzekoak oro ikusi bearra ote du?ZaitSof 52.
Adu txarra, siats makurra ete ebilkion [...] bere barne-baratzeko landaratxo pipil-barriak lorrinduten? Abea ete eukan, biotzak limurtzeko arazo bigun ta zeregin samur artan?ErkiagArran 95.
Abea ete eukan, zorigaiztoko aberen bat bere sendiak, aitaren ezbearraren ondorik, alabearen oiñaze bizia agertzeko? Ib. 155.
sense-4
4.
(V arc. ap. A; H (V, G)). Árbol."Con ella significamos el árbol"AstDisc 578.
Cf. habetxo,habeki. v. infra HABE BIZI. Zaarrai enzun neutseen, len abeen izena emoten jakeela, orain arbolen izena emoten jakeenai [...]. Orain esan biar deutsudaz, baso onean dagozan abe, abetxu edo arbola edo arbolatxuben izenak. MgPAb 187.
Abe nagusijak dira oneek: Aritxa, artia, ametza [...].Ib. 188.
Abarra esaten jakola, abe-adarra berba laburraguan batuta. Ib. 187.
"Abe iausitik edonork egurra" dio españarren esakuneak. AGram 56.
Zuk dirudizu jakituria-dun Abea. ABAmaE 64 (ref. al árbol de Guernica; v. tbn. 65).
[Gudua da] uriola, lur ta abe / dana daroiana. AzcPB 274.
Arenaleko abeak zabundu, gizonen txapelak buruetatik eruan [...] ebazan ekatxak. AgKr 196.
Abe edo zugatzai mentua ezarten yaken antzera. KkAb I 21 (v. tbn. 40).
Gure erria zuaitzez beterik / eder izan degula [...], eder izan zala abez beterik. GarbizEEs 1929, 184.
Italijako baso ta oian gustijetan ibilli arren, ezin ixan eban Bertoldak bere gogoko zugatzik, ez landararik, ez aberik, ez enborrik idoro. Otx 91.
[Ama] Zeu zara gure zorion-sustrai, / abaro-abe ta argia. 'Nuestro árbol protector'
.GandElorri 137.
azpiadiera-4.1
[Elorriaren] abe itxusian lore txiki ta zurizko orein argiak. ('En el feo tronco del espino'). GandElorri 46.
azpisarrera-1
HABE-HARRI(abearri AN-larr ap. Asp Leiz2; Izt 13r; abarri GoiBur). Piedra sobre la que se basa una columna; pilar, columna de piedra (sdos. prop. y fig.). "Piedra que se coloca debajo de los pilares de madera en la solera inferior de los edificios" GoiBur 260. "Una piedra que llaman abarria" (1791) GoiBur 260. "Apoyo, abearria" Izt 13r. "Piedra sobre la que se coloca la viga de un edificio" Asp Leiz2. v. HARRI-HABE. Biraotiyak lotuten dau abearrira eta iminten dau billosik eta lotsariz beterik guztiyen aurrian. UrMarBi 92.
Egiaren abearri ta sendogarria. UrBulaG 505 (BulaAl 5 pillar).
Etxean abe-arria bustita dagoenean, laxter euria. (G). AEY IV 202.
azpisarrera-2
HABE-BITARTE.
v. habearte. An ageri ziren [...] Elizak, yauregiak, abe-bitarteak, naas-maasak, ez Korintok ez Babilonik iñoiz egin etzitutenak. 'Péristyles'
.OrMi 80.
azpisarrera-3
HABE BIZI.
Árbol. Zegaiti esan dozu abe bizi, edo arbolia? --Zaarrai enzun neutseen, len abeen izena emoten jakeela, orain arbolen izena emoten jakeenai. MgPAb 187.
Zer egingo neuskijue nik neure basuetako abe bizijai, olarik ezpalego?Ib. 128.
Eruango zendudazala basuak erakustera, ta euretan abe bizi edo arbola txito asko. Ib. 167.
Kantau nai deutzut; zuri bai zuri Abe bizia / Zugatz danetan zu zareala Erregea. ABAmaE 64 (ref. al árbol de Guernica).
azpisarrera-4
HABE GOI.
"Zapata de pilar o columna, metazura, abegoia" Lar.