Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga y al Sur desde mediados del s. XVIII. La forma más usual al Sur es zimeldu. Hay tximeldu en R.M. Azkue, Barandiaran y Orixe (en éste último junto a zimeldu y ximeldu ). Al Norte, en Leiçarraga, Oihenart y Eguiateguy hallamos ximaldu; en Barbier, Iratzeder y Othoizlari ximeldu; en Haramburu, Landerretche y Propzimaildu, en Zerbitzari y Herriaximaildu, y en Pouvreau zimeldu. En DFrec hay 5 ejs. de zimeldu.
sense-1
1.
(V, G, AN, L, BN; Añ(V)),
zimildu (B; SP),
tximeldu (V-ple, G-goi; Añ(V)),
tximaldu (Sal),
tximaltu (S; Gèze, Dv, Foix),
tximildu (V; Añ(V)),
txumiltu (R),
ximeldu (V-gip, BN; VocBN),
ximaldu (A(que cita a Lç), H(que cita a O)),
ximaildu,
ximildu (B),
zimaildu (L-ain; Dv, H),
zimailtu (S),
zumailtu (R-uzt)
Ref.:
A(tximeldu, tximaldu, tximaltü, tximildu, txumiltu, ximeldu, ximildu, zimaildu, zimeldu, zimildu);
Lh(tximaldu);
Lrq(tximaltü);
IzAls(lastuausiin)ArOñ(simeldu);
EtxbaEib;
AspLeiz2(zerbeldu);
JMBAt(tximeldu);
IzetaBHizt2(zimildu);
ElexpBerg(ximeldu)
. Marchitar(se); arrugar(se). "Marchitar" Añ. "Arrugarse, medio secarse la fruta" Ib. "Rider" Gèze. "Se rider" Dv. "Se faner, en parlant de plantes coupées et qui perdent leur première verdeur" Ib. "Marchitarse, principiar a secarse. Urritz-makila ori suan zimildu-ondoan aisago zuzenduko dut, después de secar este palo de avellano al fuego, [...]. Egun iguzkiak fierki berotzen dik, belarra ebaki-orduko zimiltzen dik, [...] la hierba empieza a marchitar en cuanto se corta. Iduzkian bereala zimiltzen dira loreak, las flores se marchitan enseguida al sol" A. "Flétrir" Foix. "Lorea bezin erreza da zimiltzeko garbitasunezko birtutea, la virtud de la pureza es tan fácil de marchitarse como la flor" Ib. "Txumiltu (R), abarquillarse, marchitarse" Ib. "Zumailtu (R-uzt), secarse la fruta por demasiado madura" Ib. "Gaztetan eder askua izandakua, baña urtiak a be zimeldu dabe" Etxba Eib. "Urtiegaz, ederrenari be, azala zimeldutzia datorkixo" Ib. "Lastuausiin ber zeen eta lastuausteko denboria ózten bazán ézin lastúrausí, garilastura; zimeltzen zán eta lan aundíyak" Iz Als (s.v. lastuausiin). "Simeldu, humedecerse una cosa que ha estado seca, como: trigo, hierba. Secarse un poco lo que antes estaba fresco" Iz ArOñ. "Mizpilliak zimeltzia biar izaten dau ona egoteko" Etxba Eib. "Landare zerbeldua itsasten da; zimeldue berriz, ez" Asp Leiz2 (s.v. zerbeldu). "Hacerse pilongo" JMB At. "Marchito, tximaldrik" ZMoso 69. Ezen nola iguzkia beroarekin goratu eta, erre baita belharra, eta haren lilia erori, eta haren irudi ederra galdu: hala abratsa ere bere bide guzietan ximalduren da."[Le riche] flétrira"
.LçIac 1, 11 (HeH ihartu, TB histu).
Ene egunak ioan dira eta zuhaina bezala zimaildu naiz. Harb 341.
Nola baratze lantzekoan jirosleiak [...] ur-peituz lehenik ximaltzen baitir', eta net gero galtzen.OPo 51.
Lurrean landaturik eder diren loreak zimeltzen eta ihartzen dira eskuztatuz. SPPhil 201 (He 203 ximurzen).
Nekeak eta urteak makurtzen dituzte zañ-ezurrak [...], zikintzen ta zimeltzen dute larrua. MbOtGai I 19.
Bizia atzenkidatzen, khorpitza abartzen, ximaltzen ta nekatzen. Egiat 189.
Ostro argi egiten zutenak zimeltzen asi dira. VMg 80.
Izotz andi batek igartu, zimeldu ta ezainduten dituanean lorak. AñLoraS 148.
Gorputzaren edertasunari, baratzako loreari bezela, eguzkiak ikutzen dionetik, laster etortzen zaio zimeltzeko ta simurtzeko ordua. AgSerm 483.
( s. XX)Zimaildurik iratzea, / egiten du ohatzea. LanderEskual 692 (1900) 4 (ap. DRA
).
Haren burua bethiereko ihara batek hartua da eta haren larrua dena zimaildua eta zimurtua. Prop 1903, 18.
[Andra Maria] zargoriak ez eban iñoz zimeldu, gorriñak ez eban iñoz marguldu. EguzkLorIl 3s.
Orenetik orenera ximeltzen ari zitzaizkola ezpain hek. BarbSup 102.
Txopo gaixue domatu dabe, ostruak zimeldu zaizko. Noe 75.
Ixotzak zimeldu daustaz lorak. Altuna 34.
Orri ta lorak zimeldu daustaz. Enb 137.
Nere arrebari aurpegi-lepoa ximeldu zaizkion eguzkitan. OrMi 19.
Zimelduko ez diran lorak. Y 1933, 83.
Zimel ziteken belarra, lêngo / besoen bagez da geldi. OrEus 296.
Zeure matrail-lorea zimeldubaz dua. LauxAB 68.
Azala zimeldu, gogortu ta oriskatu dakion. TAgUzt 89.
Loitu edo zimeldu ustez, esku-artean artzeko bildurra damain lili zuri kutsugabeak deritzaizkio. Ib. 27.
[Etxe zaharra] mendeek jana, paretak zilo / Atxoa baino ximelduago. Iratz 52.
Ez zen eiki txit ederra horrela apaingarririk gabe, aurpegia engoitik zimeldua. MdePr 148.
Etxeko lanakin lenengo gaztetasunaren mardultasuna zimeldu bazitzaion ere, oraindik emakume itxurazkoa ta gordiña zegon. EtxdeJJ 98.
Samintasunak zimeldutako agure igarra zen. Ib. 274.
Ezaigu lilluraren lorea beñere zimelduko. TxillLet 119.
Eskein-liliak elkortu, zimeldu ta zitu bage deuseztuteko! ErkiagArran 178.
Landare-orpotik ebaki zuten, eta or dijoa ugolde nastu baten basetan lardaztua; neke ta gaitzak zimeldua. NEtxAntz 83.
Joan ziten hirirat, joan ziten kanpañarat, denetan ikusiko duzu jendea xinaurria bezela kurri, arrunt gogoetatua, kopeta ximeldua. Othoizlari 1958, 172.
Aphezpikutegiko erhauts eta paperietan badela irrisku bat: gazterik xahartzeko eta ximailtzeko irriskua. ZerbGH 1959, 208 (ap. DRA).
Mugitu ezineko itxura hartu zuten herio geldiaren mustur zimeldua. ArtiMaldanB 191.
Zimeldu yaka aragia; bizi-iturria agortu. ErkiagBatB 138s.
Mundu ontako izaki oro, analizatu ezkero, eta gure sentimenduak eman oi dion ideal-kutsu ortaz erantzi ezkero, igartu egin oi da, zimeldu ta utseratu. VillJaink 128.
Inguruko lora, ira ta bedarrak be zimeldu. AlzolaAtalak 37.
Gaztetasun-lorea bereala zimeltzen zaigu. NEtxLBB 62.
Ze aurrerapide atarako dogu gizon gaztea zimelduaz eta batez bere zimelketa au lau ormaren barruan egiten danean? Agur 15-10-1971 (ap. DRA
).
Garoa berderik ebaki eta zimeldua ardientzat.JAzpiroz 199.
Diz-diz egiten zizuten luma / politak ere ximeldu.Zendoia 156.
Aizeak lepoa zimeldu diete eta jarri dira buruz beera. Ib. 194.
Fruitu mardulik eta oraintxe ere zimeldu ez denik. MEIG III 86.
azpiadiera-1.1
(Part. en función de adj.). Ozpiñetako piper berdeak gordiñik jateko ta gorri-beltz zimelduak zukua berotzeko. AgG 324.
Lora zimelduben ganian ikatzarri oztiña ikusi eban. Altuna 20.
Xutik gelditu lasto ondo ximaildua. Herr 20-7-1961, 4.
azpiadiera-1.2
(Fig., ref. sobre todo a cosas inmateriales). Heretaje korrunpi ezin daitenera, ez makula, ez ximal, zeruetan zuenzát konserbatura. "Qui ne se peut contaminer, ni flétrir"
.Lç1 Petr 1, 4 (HeH zimurtu, TB histu
).
Ez igartu, ez zimeldu leitian koroia zeruban. MgCO 283.
Inoiz zimurtu, ez tximeldu, ez gutxitu, ez aituko eztan sari ederra. AEEs 1916, 307.
Duro eder bat bialdu digu zimelduba ta onduba. TxB II 187.
Orain berriro kemenak galdu zituan. Mirelek ere igarri ta biak zimeldu ez ote ziran. AnabUsauri 131.
Arlandu-garaiko gogolantze guztia, bere erti eta langintzaekin, tximeldu eta lurjotzeraño etorri zan. JMBELG 55.
Hitz hoik aditzearekin, Matalasek zimeltzerat egin zuen lehenik. LfMurtuts 50.
Lagunik gabe, nire bizia zimeldu arte. ZaitSof 32.
Gure ohidurak, euskara, fedea larre joaki, kanpoko haizek zimeldurik. LfELit 293.
Oi hitz zimeldu hori, lehen larros-urrina zeriona! MdePr 307.
Laister zimeldu ta iraungituko dira zure lillurak. TxillLet 93.
Zerbait zirudian zorion-bola puztua, isil-isilik urrituaz, ibituaz, zimelduaz, aizez utsitu zimur ta zimel gelditu-arte. ErkiagArran 95.
Euskaldun askoren aotan, euskerea ez ete doa gaur makalduaz, zimelduaz, kolorea galduaz. Vill( inBilbaoIpuiB 8
).
Guk uste baiño kalte geiago ekarten dabe irakurgaiak, adimena dardaratu ta biotza zimeldu. OnaindSTeresa 23.
azpiadiera-1.3
"Enflaquecer"A Apend. .
azpiadiera-1.4
Vaciarse, secarse (los bolsillos). Zarpa ori ezagunean zimeldu da, zeragi emonkorraren antzean. ErkiagBatB 171.
Sakela errime zimeldu dala konturatu da. Ib. 110.
sense-2
2.
(AN-5vill ap. A),
tximildu (AN-araq ap. A). "Chamuscar"A.
Txerri-tximeltzea da urren zeregiña. "Chamuscarlo"
.OrEus 137.
Negu gorrian lastargiekin / ala zimeltzen txerria. "Chamuscan"
.Ib. 390.
sense-3
3.Fortalecer(se). Nekearen bitartez / indar ondo bilduak, / gizon oiek [arraunlariak] junturak / dauzkate zimelduak.MendaroTx 374.
Ibiliaren ibiliz, soin atalak zimeldu egiten dira, eta orduan urrengo egunerako len bezin gogotsu jartzen zera.AZink 169.
azpisarrera-1
EZIN ZIMELDUZKO.
Inmarchitable. Aien koroia zimelgarri da, gurea berriz ezin zimelduzkoa. OrMB 144.
azpisarrera-2
ZIMELDUXE(Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Politak dira, izan ere, baina esku gehiegik marruskatu dituelako edo, zimelduxeak daude. MIH 138.
Erramu hostoak zimelduxe baitzituen aspaldidanik. MEIG VIII 85.