Tr. La forma con aspiración (-lh- ) es mayoritaria en la tradición septentrional. En DFrec hay 220 ejs., 6 de ellos septentrionales.
sense-1
1.
(V-gip ap. ElexpBerg
; Urt I 234, VP 86v, Dv, H; -lh-SP, VocS 132, Sb-Urq, Dv, H). Revelar, contar, descubrir, desvelar, confiar (un secreto, una idea, intención, noticia...); hacer (una confidencia)."
Mandatu baten salhatzea, faire un message"SP.
"Rapporter, déceler"Dv.
"
Hori egiten baduk, amari salhatuko zioat, si tu fais cela, je le dirai à ta mère"H.
"
Xori batek salatu daut, un oiseau m'a révélé"LfGram 263.
"Denunciar; pero sobre todo contar alguien a otra persona lo que no conviene saberse. [...] Gauza bat jakitteik komeni eztana: Arek salatu zotsan ari
"ElexpBerg.
El ambiguo "déceler" de SP y VocS podría incluirse tbn. en la 2. ª acepción. Tr. Documentado al Norte desde la primera mitad del s. XVII. Al Sur lo emplean Lizarraga de Elcano, Lardizabal, Echeita, Orixe e Iraizoz.
Sauli non zen salhatu zioten, zeakitelarik hill nahi zuela. EZEliç 205.
Nihoren sekeretuak [...] salhatzea da mortal. Harb 177.
Salhatu sekeretu baliosa.Harb( ed. 1690 ap. H
).
Adiskidearen sekeretuak biluzten, agertzen eta salhatzen dituenak [...].Ax 538 (V 346).
Herodesen gaiski egin nahiak nola jakin zütien? --Aingürü batek hurak salhatü zeritzon Josef saintiari amets batetan.Bp II 32.
Etzion nihori salhatu [...] zer erran zion profetak. Lg I 266.
Ez darotazue bada erran nahi nor den traidore hura ene berriak salatzen diotzana Israelgo erregeri. Ib. 374.
Bada Israelen profeta bat salatzen diotzana Israelgo erregeri zuk zure kabinetean erraten ditutzun hitz guziak. Ib. 374.
[Ametsak] gaiza helgeiak dütiela salhatzen [dio]. Egiat 271.
Sekretóak ez salátu, / ez in juizio gaixtorík.LEKop 206.
Nagusiari joan zitzaiozkan zer gertatzen zan salatzera. Lard 411.
[Siriako Erregearen] asmo gaizto guziak [...] salatzen ziozkan.Ib. 242.
Hitz hoik guzien arabera, Mesiaz Yainkoa da. Noren baithan gerthatu dire? Behar da yakin salhatzekotz. HbEgia 48.
Etxenko berriak kanpuan oro salhatzen dereitzü. ChantP 350.
Aita ministroak gauza zen bezala salhatu zion Aita Iñaziori. Laph 236.
Hitzeman zion ez zuela nihorri haren izenik salhatuko. Ib. 106.
Zer egin gogo duzun ez dautazu salatzen. Ib. 24.
Ene laguner ez othoi salha, nola nabilan trumilka. (Canc. pop.). H.
Zuk orori salatuko diozute ene balentria. HUZez 56.
( s. XX)Buru-austen nor izan ete zan amari ain arin salatu eutsana Josetxogaz egon zala. EchtaJos 239 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.).
Mihi gaixtoek salhatu baitadate [...].JEBur 145.
Jainkoa da bakarrik geroaren berri dakien hura, eta Jainko horrek badakike segur, zertako ez daukun biharko berri horietarik salatu.BarbSup 76.
Etxeko biziaz deus handirik ez daukunaz geroz salhatu Oxaldek, gauden gu ere ixilik. Ox 207.
Badut hainitz nahigabe, / salhatzeko naiz herabe. Ib. 45.
Tolosan zeuden gobernu-mutillei salatu egin zioten pulpitutik gobernuaren kontra ari zala [Santa Kruz]. OrSCruz 25.
Eta oro ikusirik beraz, oro salatu ziozkan Erregeri. BarbLeg 69.
Segereturik ez sala. Etcham 139.
Ago <e-> trankil, eztiat salatuko hire izena. Zub 63.
Agindu zien ikusi zutena iñori ez salatzeko. IrYKBiz 243.
Beldur [nago] bihotza zapart eginik ez naizen, / penak salatu gabe, hemen flakatuko.Iratz 85.
Ez zazuela nehori sala gaurko ixtoriorik. LfMurtuts 24.
Ezpeletar batek salatu daut hori beharri xilorat. Ib. 1.
Salatu dit txakurrek nazka ematen diotela. MdePr 101.
Bere segeretua salatzen dio.Ib. 174.
Etxe batean, ez dugu salatuko zointan [...]. ZerbAzk 96.
Eta nik ere jakin nahi nuke, zure ahotik [...] zer egin goragoko gradorat igaiteko. --Oi, Jesus, ez da holakorik salatzen! JEtchep 88.
Errusitarren eta ipar-amerikarren tresnek salatu dute lurrak udare baten irudia duela. ZaitPlat 58.
Eta, hire familian bahakie nola hizan? --Nekez! Eta hik othoi ez zakela deus sala! LarzIru 114.
Hik [...] aspalditik bahakien, hori zela hobenduna, zertako ez duk phitsik salatu?LarzSenper 118.
Paper batek ere ez dauku salatu hor gaindi dela edo ez dela Frantses iragan. "Ne nous révèle"
.ArdoySFran 84 (v. tbn. 53).
Huntan gelditzen niz, zueri salatu gabe zoin maite zituztedan."Sans vous dévoiler"
.Ib. 294.
Gogoa beti alhan, salatu zion azkenean bere Xinarat joaiteko amentsa. "Finit par confier son rêve"
.Ib. 248 (v. tbn. 109).
Ez bazitzaion segurik Jainkoak beharri xilorat berria salatu."À moins que Dieu ne lui eût soufflé la nouvelle à l'oreille"
.Ib. 199.
Nundik datortzen salatutzeko / gure ordez or dago zai [Loiola irratia]. Olea 245.
Beren ustean ongi eginak / zituzten gauza guziak, / ez bazituen oro salatu / emazte mihi luziak.Mattin 38.
Mutxurdinak zer salatzen dio / maizenik konfesorrari? Xa(
inMattin 70
).
Baratze harek bazuen bada amodioaz zer sala, / nola pentsa nik bi gazteak han irriskuan zabiltzala?XaOdol 321.
Guk salatu ere behar ez gindukeen egia hau. LarreArtzainE 246.
Oihenartek ez digu bihotzeko izkutu hondarrik salatzen, ezagutu ere ez zituen eta. MIH 245.
Honela deitu beharko dugu egilea, bere izena salatzea debekatua daukagunez gero. MEIG III 92.
Izkutukorik salatu gabe, esan dezakegu [...].Ib. 76.
v. tbn.
Lh Yol 35. Salhatu: CatLav 120 (V 66). Brtc 66.
azpiadiera-1.1
Buruko bilo hori / urhea bezain hori, / bana gordatzen du, eta / salhatze' ezta zori. "Mais elle la cache et il n'est pas permis de le révéler"
.OPo 32.
sense-2
2.
(Izt 35v; -lh- Dv, H). Delatar, descubrir, poner de manifiesto, dejar al descubierto (a alguien o algo)."Descubrir quién era él, eneban nik salatu bera nor zan
"Izt 35v.
"Rapporter, déceler. Oharkabean bere burua salhatu du, il s'est découvert, trahi lui-même, sans s'en douter. [...] Zure mintzaiak salhatzen zaitu, votre manière de parler vous trahit"Dv.
Tr. Documentado al Norte en autores de todas las épocas, y al Sur en autores del s. XX.
Gogoa miak salatu."El pensamiento la lengua descubrió"
.RIs 39.
Denbora luzez ordean / etzituzten iduki [haurtxoak zokholutan], // Ezen salhatu zituzten / oihuz bere buruak. EZNoel 76.
Zeruek salhatzen dute, / Iainkoaren loria: / haren obrek deklaratzen, / bere moldalaria. Hm 43.
Hire mintzoak salhatzen hau nor aizen. ES 87.
Jende latz, kanpotik ageri diradianak barnetik dirade ezti ta botz gogorrak ardüra bihotz hona salhatzen.Egiat 266.
Amoros batek salhatü dizü kurrunkaz bere büria. 'S'est dénoncé en ronflant'
.Etch 416.
Egiazki hi ere horietarik haiz; ezen hire hizkuntzak salhatzen hau. DvMt 26, 73 (HeH, Ip salhatu; He zure hitzkuntzatik seiñale zare, TB, SalabBN ezagutarazi
).
Mihiak du salatzen / bihotz barnea. ZbyRIEV 1909, 106.
( s. XX)Ezpainek erran aitzinean, begiek urrunerat salhatzen: ba, hemen nuk.JEBur 92.
Jazkera-moldeak salatzen die garbi, urrutiren batetik eldu dan basagizona. Mok 4.
Hik heure burua / nola ez duk ttipitzen! / Hihaurk duk heure zentzua / funtsik fabe agertzen / eta bihotz eskasia / perrentean salatzen.Etcham 53.
Mintzoak sala dezake. "Su tono la denuncia"
.OrEus 82.
Mintza bearrik ez du; bera da salatu. Ib. 134.
Atea ere kirrinkari dut; / harek salatuko gaitu. Ib. 27.
Gure gizonen ukaldiek bere buruak gorderik non zauden salatzen. FIr 145.
Naigabea ta atsekabea salatzen zun alde guztietatik aren joerak. TAgUzt 272.
Eskuartea bazun, itxuraz. Ala salatzen zun, beintzat, zegian bizitza lasaiak. Ib. 66.
[Iritzi onen aldekoa da] oraingo Erkala [...], argitaldu-erazi zituan Aginduak salatzen duten lez."Como se advierte"
.EAEg 3-3-1937, 1194.
Aleman jatorrikoa zan beintzat bere abizenak salatzen digunez. EtxdeJJ 271.
Zure arpegiak nire odoletikoa etzerala salatzen du. Ib. 242.
Nere abotsak edo beste zerbaitek salatuko niñuke. NEtxAntz 91.
Haren irrinoak salatzen zion gizonari jadanik barkaturik zegoela. MdeHaurB 52.
Irri horiek dute salatuko zonbat bozkario, zorion [...] eta fidantzia duten sorrarazi. JEtchep 117.
Blasfemoena / da onen pena / salatu du bere aotik. Balad 237.
[Liburuaren azken olerkiak] salatzen baitigu ederkienik zer-nolakoa dan liburu ontako olerki-tankera. Vill(
inGandElorri 13
).
Aur-jolasak sentimendu bat salatzen digute: panpiña-jolasaren atzetik amatasunaren sentimendua. VillJaink 133.
Itzek bestela esanarren, egiñak salatzen dutena beti egiago. Ib. 141.
Baiña zerbaitean beti salatzen da gizonaren ezin ase ori. Ib. 141.
Pisuak salatzen du lur aztuna, baita lur ariña ere. IbiñVirgil 87.
Xalbadorrek salatu du / oraiko puntuan / frango abila dela / letxero kontuan. Mattin(
inXaEzinB 103
).
Biak [...] ezkonberri, lehen behakoak berak salatu zautan bezala.LarreArtzainE 181.
Belarriko minak salatzen du ezin daitekeela gure hizkuntzan horrelakorik esan. MIH 353.
Hizkerak berak salatuko luke garbiro horien jatorria. MEIG VII 51.
v. tbn. Lh Yol 3. Ir YKBiz 479.
3.
(gral.; Lar, MgNom 68, Añ, Izt 5r, H, ZamVoc; -lh-VocBN, H)
Ref.:
A;
Lh(
salhatu
);
IzArOñ;
SatrVocP;
ElexpBerg
. Denunciar, delatar, descubrir (a alguien); (en algunos autores meridionales) acusar."Delatar","fiscalizar"Lar,
Añ.
"Acusar"Lar,
Añ,
A.
"Querellarse, kerellatu, salatu
"Añ.
"Acusar, delatar"MgNom 68.
"Accuser, imputer une faute, un crime"H.
"
Autoridadiak eskúa dako saláketako
"IzArOñ.
Resulta ambiguo el equivalente francés "dénoncer" que da VocBN. Tr. Documentado al Sur desde mediados del s XVIII. Al Norte se encuentra en Pouvreau, en autores de la segunda mitad del s. XIX y en Larzabal (Iru 84).
Berak ezin estal dezake nahi zuen nik estal nezan gauza; aitzitzik berehala salhatu nau, saldu nau eta bere burua ere salhatu eta ioan da. SPImit III 45, 4 (Ch bere buruari eta niri hitza faltatzen daroku).
Uste deu gure urliak (aditzen nazue nori nagokan, begira, ez ni salatu) badakiela dana. LarDT CCIV (v. tbn. Cor 153).
Egin bear dezu guk nai duguna; bestela salatuko zaitugu ta esanen dugu mutil batekin emen arkitu zaitugula. MbIArg I 383.
Konfesoreak salatu leike penitentea, edo Inkisiziñora akusadu?CbCatV 83 (Oe 134 salatu lei penitentea Inkisiziñoera?
).
[Gezurrezko lekukotasuna] beti da bekatu, eta gaitzik egin ez duana salatzea debekatua dago.Ub 181.
Ez nazazula sala, / nere aitametara, / eta are gutiago / Utsuko kondetara. Balad 180.
Salatu eizala euren umiak agintarien aurrera. CrIc 67.
Ni salatu nai banute, garbi nezake burua. MgCC 259.
Ez arren ni salatu, ez esan [eizariari] zein bide artu dedan. VMg 66.
Ipui onek salatzen ditu lurreko asko. Ib. 73.
Barkazioa iristeko salatu bearko du bere burua Obispo Jaunaren aurrean. AA II 18.
Zalatu edo akusetan dabe gizon bat. Astar II 181s (I 203 zalatu
).
Bada testigu okerrakaz salatu eben, Yaungoikoaren kontrako berbaak esan izan bailituzan legez. AñEL2 218.
[Yesus] guzurrez salatuten ebeenean, ixi-ixilik egoteari obe eretxi eutsan. Ib. 218.
Jaurtigija izan dalako geure anaijen salatzallia, salatuten zituzana geure Jaungoikuaren aurrian egunaz ta gabaz. UrApoc 12, 10 (Ol, Ker, BiblE salatu; He, TB akusatu, Dv iratxiki
).
Demonioa aurrian [eguala] salatuten ebala Marija Gauza bi gaitik. UrMarIl 39.
Anaiak, [...] nere biziaz doha, / othoitzten zaituztet arren ez nazazuen salha. Gy 89.
Yeloskuan bizi dela / nexka gazte anitz, / nik ez nitzazke sala / publiko ez balitz. Bordel 168.
Elizako aintzindarier izan zare salhatua.Laph 84.
Irugarren burua. Jenobeba errugabe salatua.ArrGB 14.
Toledoko inkisizio edo fedazaitzan salatu zuten [Ignazio]. AranSIgn 56.
Eta gaiza segret uste düdan artian, berak eztiro ixil edüki eni gomendatü segretia eta bera eta ni salhatürik badoa. IpImit III 45, 4 (Mst bere büria eta ni salhatü unduan; v. tbn. Ip Hil 83).
Polikarpek ere jakin zuen girixtino gazte batek salhatu zuela. JnnSBi 157.
( s. XX)Bear ez dan bezela artzaintza egiteagatik norbait salatzen badute.ForuAG 313.
Zer da gezurretan salatzea? --[...] egin ez duan gaizkiren bat norbaiti ezartzea. KIkG 58 (
KIkV 71 guzurrezko salakuntzea
).
Ikasi zuen ere, meatzeko burua salatua izan zela La Yeskako buruzagieri.FIr 148.
Jaungoikuarren ezegixala salatu, bestelan urkamendira biar ebela ta. KkAb I 26.
Zabalik utzi du Liburua / sorgiña sala-bearra. "Ha dejado abierto el misal que es el que va a denunciar a la bruja"
.OrEus 333.
Iñor gudaritzatik aldendu naiean balebil, edonork salatu dezake.EAEg 22-3-1937, 1341.
Gogor salatzen nuan Zure Eliza. OrAitork 131.
Emazteak legeari salatu bildurrez iges egin ote zun mendira?EtxdeJJ 146.
Guardiazibillei gure erritarrak salatzen!UgaldeIltz 69.
Iru sailetan salatu zuten Sokrate ta gaitzetsi. ZaitPlat 104.
Inkisiziora salatzen. GaztMusIx 57.
Kartzelako gizajo ura nork salatu zuala uste dek?NEtxLBB 84.
Gero jakin ginuen nork salatua izan zen [ene anea]. Etchebarne 47.
Nok egin zituan bagenkixen, eta ez genduen salatu nai. Gerrika 55.
Errudunak salatzeak, hor dago koska, ez baititu makurrak zuzenduko. MEIG IX 28.
v. tbn. AB AmaE 225. Sor AKaik 127. HU Aurp 138. Itz Azald 85. Zink Crit 58. TP Kattalin 191. Ir YKBiz 18. BEnb NereA 210. Lab SuEm 193.
azpiadiera-3.1
(Part. en función de adj. o sust.)."Acusado","delatado"Lar.
Salatu edo akusauta daguanen bati bere buruba garbietako bide zuzenak kendubaz.CrIc 89.
[Gobernadoreak] salatzalleak eta salatua bildu zituen. Lard 525.
Salatuarenganako erabakiera barkaziozkoa [eman zuen Aita Santuaren bialkiñak]. AranSIgn 92.
Agintaritz Izparkariaren bidez gaztigatu zitzaion salatuari [...] Zaingo onen aurrera azaldu zedilla.EAEg 3-11-1936, 205.
azpiadiera-3.2
"
Txakurrak gogor salatu dotzu, le ha ladrado fuerte el perro"IzArOñ.
"
Txakur onek ondo salatzen du jendea, azienda... (G-azp, AN-5vill, B)"GteErd 304.
azpiadiera-3.3
(Con complemento con suf. -tzat
).Acusar de.
Lapurtzat salatuko naute. UrGen 30, 33.
[Karta bat bialdu zion] Jenobeba emazte desleial, gaizto, infame treshonragarritzat salatuaz. ArrGB 17.
Zeiñ zuetakok salatuko nau pekataritzat? OtagEE 1884a, 310.
Ura ere, lurperatze onen egilletzat salatzen baitut. ZaitSof 174.
Otxanda [...] aurraren amatzat salatuz [...] jarraitu zun bere il-kanta.EtxdeAlosT 99.
Baña agintari gaizto arek / kristautzat salatu zuan. NEtxLBB 367.
azpiadiera-3.3.1
(Con complemento instr.). Beltranek susmoz bakarrik salatu zun bere emaztea izorkeriz. EtxdeAlosT 90.
Usoa il nai izateaz ere salatzen aut [...] jende guzien aurrean. Ib. 104.
Au baitegian sartuko balute Piarresen eriotzaz salaturik, orduan [...]. EtxdeJJ 146.
Izan ere, amatxorentzat lotsagarri litzake alabatxo bat zuzentasun eske joatea, latz edo xamur bere txarkeriaz salatzea baita.Ib. 246.
sense-4
4.
(H). Denunciar, delatar (alguien algo). Alde aietako [...] unaiak Isidrori kontu eman, ta andrea gaizki, edo pauso gaiztoetan zebillela salatu zuten. CbEg III 345.
Nor zuben arteko azartuko, pekatu daukadala salatuten. Astar I app., XXIV.
Astar I app. XXIV. Agintarijok agindu austerik txikarrena be salatu dagijela. ForuAB 151.Araudi onen kaltez egindako zer-edo zer jakingo dan ezkeroztik bi illabete igaro ta gero, salatzea alperrik izango dala.ForuAG 249.
Besteen gaiztakeririk ez dik beñere salatu bear. TPKattalin 191.
Ta zuek onen aurka salatzen dituzuen gauza guzi oietan eztiot obenik arkitu. IrYKBiz 489.
Gezurra da Yuduak salatzen duten ori. Ib. 485.
Izendatu ditugun oker oiek salatuko ez lituzketen agintariak.EAEg 6-11-1936, 229.
Guzien aurrean beren dollorkeriak orruka salatzeko gogoa etorri zitzaion. EtxdeAlosT 94.
Galdegitez ikasi bear nukena salatuz niagolako, zoroago ta gaiztoago nintzan. "Accusando dixeram"
.OrAitork 130.
Ate-leioak ixten ditugu, gure gaiztakeriak salatuz datorkigun argiak gugan aterperik arki ez dezan.EtxdeJJ 210.
Badakigu zer jokabide artzen duten erlijioaren etsaiek: ainbeste erlijioen ta Jainko-motaen ezberdintasunak salatu ta ezberdintasun oiei bakar-bakarrik kasu egin.VillJaink 24s.
Eta gizon zuurrak, jakiña, jarri dezaioke draga izatearen griñeri. Baiña ori ezta izatearen guraria ukatzea, salatzea baizik. Ib. 142.
Atenaiko gazte zindoak bide onetik okerrera eramaten iakinaren gainean ekin ziola salatzen zutenek, egiarik etzuten esaten. ZaitPlat 103.
Jauntxo aberatsen egoera lasaia [...] salatzean. ZarateELit 37.
Huts eta beltzuneak ahalik argi eta garbien ikustea eta salatzea. MIH 67.
Gainera baluke, haatik, salatariak beste betebeharrezko baldintza bat [...]: salatzen duen bekatuaren kutsutik garbi egotea. MEIG I 258.
azpiadiera-4.1
Beste aldean bere pekatu izugarriak salatzen ziozkaten etsaiak zeuden.Arr May 180.
azpiadiera-4.2
"Confesar sus pecados, bere bekatuak esatea, salatzea
"Lar(tbn. en Añ).
"Acúsome de todos mis pecados, salatzen ditut nere pekatu guziak
"Ib."
Ezta barkhatzen bekhatua non ezten garbiki salhatua, [...] à moins qu'il ne soit confessé clairement et sans ambages"H.
Salhatüren zitit ene bekhatiak, nihauren kuntre. Mst III 52, 2 (Ip salhatü; SP nahi naiz neroni akusatu egin ditudan bekhatuez, Ch ene bekhatuez akusatuko naiz).
Hemen dut salatu behar ene "bekatua".LarreArtzainE 170.