Tr. La forma general es menderatu (mendeatu en algunos ejs. de EusJok (24), Mendaro Txirristaka (324) y Txirrita (B I 97)). Hay benderatu en Mendaro Txirristaka, Larrakoetxea (EG 1959, 202), S. Martin (Zirik 9) y T. Etxebarria (Ibilt 485). En Aguirre de Asteasu y Txirrita hay ejs. de mendera, participio. En DFrec hay 67 ejs. de menderatu, todos ellos meridionales.
etimologikoa
Etim. Las etimologías latinas propuestas para mende- /menperatu y meneratu (lat. imperare, venerari ) no son necesarias. Pueden explicarse perfectamente con men /mende /menpe + -ra + -tu (cf. eskuratu, etxeratu, etc.).
sense-1
1.
(V, G; VP, Izt 114r, vEys, H, ZamVoc),
benderatu (-auV-gip, bendeatuV-arr),
mendeatuRef.:
A; Iz To (lana), ArOñ y UrrAnz (benderatu); Etxba Eib (benderatu); Elexp Berg (benderau); Gte Erd 79, 213, 274. Dominar, someter; conquistar; vencer."Sojuzgar"VP 63v.
"
Loak menderatu nindun (G-azp)"GteErd 213.
v. menperatu, 1 meneratu. Garaitzen dezu, lautzen ta menderatzen [nekea]. LarCarta a Mb 278.
Deabruak, aragiak eta munduak menderatuko zaitue. Gco II 81.
Griña edo pasio eragabeak ezi edo menderatu. Gco I 432.
[Etsaiak] ez dira sosegatuko zu mendera artean. AA III 573.
Barauak, zilizio ta beste gorputza menderatzeko nekeak. Ib. 561.
Zeren gaitzak osotoro mendera badu gorputza eziñ senda diteke mirari gabe. AA I 541.
Menderatu ta eziten gaituzubeez Jangoikuak emon eutsubeen jakiturijagaz. JJMgMayatz 24.
Idisko izuak adarretatik oratu eta menderatu oi zituela. IztC 247.
Zedrongo Ibarrerañoko guzia menderatu zuten. Lard 542.
Eta bereala menderatu zituen eta morrontzarik gogorrenean ogei urtez iduki. Ib. 124.
Bilintxek etorri aundiya zeukan, beriala menderatu zuben beste bertsolariya. Bil 174.
Mendera zazu zere burua. AranSIgn 47.
Txispaz ezin zana, itzez nai zuan menderatu. BvAsL 215.
Utzi pekaturako / dauden biziyuak / menderatu ez gaitzan / kondenaziyuak. Ud 131.
Kanpeon ori or utzi emen du / ziaro mendeatuta. EusJok II 143.
Gu menderatu ta euren legeen azpian ipiñi gura gaituelako. AgAL 13.
( s. XX)Prantzian, eun gaizkilletik 72, edariak menderatutakoak izan oi dira. AyerbEEs 1916, 31.
Ezarian-ezarian biotz osoa menderatu zioten Peru-Fermiñi. Mok 8.
Garaitu eta menderatuko ditugu aragiaren griña okerrak. ArgiDL 135.
Errezildikan juan da / mutilla leiala, / eta bost benderatu / ditu beriala. MendaroTx 344.
Idi oietxek mendera nairik / badaukazu zuk premia. TxB 230 (v. tbn. I 174).
Gaur menderatu genezaken Sunbilla. OrSCruz 111.
Oraintxe ezin menderatu dut lemea, dio lemazainak. OrMi 62s.
Andre batek ez au menderatu, bañan ezta ik ere ireganatu. ABarGoi 55.
Nola menderatu aizearen ufada?TAgUzt 39.
Menderatzen gaituzten zer-nolak.EAEg 30-12-1936, 685.
Ire aragikerizko griñak ezin mendera badituk, alde egin zak. EtxdeJJ 115.
Bosten artean gizon bakarra errez menderatuko diagu. NEtxAntz 16.
Etsaiak menderatzeko. Ib. 27.
Menderatu zure griñak. MAtxGazt 35.
Norberak zer menderatzen duan obeki eta sail ura landu bear dualako. VillJaink 10s.
Izan zituen bere lanak latiña menderatzen. Vill(
inGandElorri 18
).
Ardien eritasunak nola menderatu. IbiñVirgil 94.
Erromatarrak Aigipto menderatu zutenean. Ib. 44.
Emakume batentzat ba al da menderatutako senarra baiño jostaillu bitxiagorik?NEtxLBB 123s.
Ederki menderatzen zituzten eskuarteko lan guziak. Ib. 94.
Eni iduritzen, bere buruaz segur denak mendera dezazkela zainak. XaOdol 63.
Menderatu-berriak diran erresuma ta probintzietan. BerronKijote 166.
Francoren gudariak Bizkaia menderatu ebenean. EtxabuKontu 197.
Krispiñek bi oiñakin jo zuen indarrez gure Potzolo. Au bere zamak menderatu zuen ta [...] ia erori zan ortzaz gora. AtañoMLanak 132s.
Emen dagoz Nevada Estaduko zuzendarien Batzar-Etxiak. Emen lasai ezarrita dagozan lekutik menderatzen dabe dana. Gerrika 214.
Oso apustu polita izan zan. Erdi denboran berak ni menderatuta, buelta erdi bat artuta. Baña [...] azkenerako menderatu nituan. Albeniz 80.
Ez ditu hitzak menderatu, hitzekin borroka bizian ari da. MIH 303.
Giza mintzoak menderatu duen gailurrik garaiena. Ib. 174.
Ez du ohiturak menderatuko. Ib. 299.
Erazozpenak menderatzeko. MEIG III 91.
v. tbn. Ur MarIl 50. JanEd I 32 y II 118. Arr May 143. AB AmaE 44. Sor Bar 84. A BeinB 37. Urruz Urz 13. Itz Azald 191. Markiegi in Ldi IL 10. Zait Sof 124. SMitx Aranz 19. JAIraz Bizia 110. Ugalde Iltz 53. Izeta DirG 100. Anab Poli 28. And AUzta 112. Salav 26. Lab SuEm 190. Uzt Sas 163.
azpiadiera-1.1
Arian-arian [...], mendia menderatu ta gaña azpiratu zuten. Anab Usauri 121. Iturriotzko mendi-galdorra menderatu zuenean. TAg Uzt 84.
azpiadiera-1.2
Someter (a). Agintari edo gidari ditugu[n]ai gere iritzi ta naitasuna menderatzen. AranSIgn 47.
[Arantzazuko Amandrea,] Oñaz ta Ganboarrak danok bat artuta / menderatzen dizugu aoz-bera ezpata. SMitxAranz 33.
azpiadiera-1.3
(Part. en función de adj.). Etsai menderatuentzat txit onak [zirudien]. AgAL 24.
sense-2
2.
(H),
benderatu (-auV-gip ap. ElexpBerg). (Aux. intrans.).Someterse, rendirse."Aplacarse, sosegarse. Zuk segi ola, nere edadera orduko benderauko za
"ElexpBerg.
Tr. Documentado en autores occidentales desde principios del s. XIX.
Atsegiñetara menderatu bage. Gco II 64.
Baldin Israeltaar batek goituten beeban [Goliat] Filisteuak menderatuko zirala. JJMgBasEsc 176.
Titok bizia eskeñi zien bereala menderatzen bazitzaiozkan. Lard 546.
Kastigu oiekin Juduak biguntzen etziran menderatzera. Ib. 544.
Jainkoagana menderatu zan. 'Se rindió a Dios'
.AranSIgn 55.
Griñak errazoiaren azpian eta errazoia Jaungoikoari menderaturik. ItzAzald 189.
Euren gurasoai menderatuten ez jakezan semealabak. Ib. 94s.
Zein ote duk au, aize ta itxasoa menderatzen zazkiok eta?OlMt 8, 27.
Allanderi abagune guzitan menderatu zitzaion gizona. EtxdeJJ 83.
Poliki-poliki bizimodu berriari menderatu zitzaion. Ib. 182.
Norbait oekide eukitzearren menderatuko zitzaion besterik ezean. Ib. 169.
Zuri menderatuko ote zaizu urrutiko Thule?IbiñVirgil 70.
Guzia harengana dator eta berari menderatzen zaio. MEIG IX 129.
(en colab. con NEtx)
azpiadiera-2.1
Rendirse de fatiga. Baiña oso luzea eta puska bat menderatua iritxi nintzan mendigaiñera. AZink 154.
sense-3
3."Autorizar, aprobar y engrandecer menandetu, menderatu
"Lar.
sense-4
4."(V-ger), pagar las deudas de una casa"A.
azpisarrera-1
EZIN MENDERATUZKO.
Invencible; incontrolable. v. menderakaitz. Badut, haatik, goganbehar bat, ezin-menderatuzkoa. MEIG IX 100.
MENDERATZAKA.
Sin dominar, sin someter. "(G), independiente" A, que cita el ej. de Lard. [Buruzari onek] Canaantar geienak menderatu zituen, baña banaka batzuek or-emen menderatzaka geratu zitzaiozkan. Lard 121.
"Intentoaren erdia", noski, hor gelditu baitziren bizkaitar prestuagoak menderatzaka. MEIG V 92.