Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, aunque muy escasamente en vizcaíno. Franko es la forma más general y frecuente. La variante frango (documentada ya en Leiçarraga; cf. tbn. frangoki en Dechepare) es la más frec. en los autores labortanos y bajo-navarros. Hay pranko únicamente en autores guipuzcoanos (prango en un texto en este dialecto de Lhande). En DFrec hay 56 ejs. de franko y 3 de pranko, todos ellos meridionales, y 45 (32 sept.) de frango .
sense-1
1.
(V-gip, G-nav, AN, L, B, BN-arb-lab, S; SP, Urt I 64, VP 29r, Lar, Añ, Gèze, H),
frango (G-azp, B, BN; VocBN, Dv, H),
pranko (AN-gip-larr),
prango,
franku (V-arr)
Ref.:
A(
franko, frango
);
Lrq;
TotorArr;
GarbizLezo 3;
SatrVocP(
frango
);
IzUlz(
berriketa
)Als(
porrubarrek
);
IzetaBHizt;
EI 353;
EAEL 197;
ElexpBerg;
GteErd 124
. (Antepuesto o, más gralmte., pospuesto al sintagma correspondiente).Mucho, abundante."Abondant"SP.
"Harto, mucho"Lar.
"
Berriketa fránko, muchas habladurías"IzUlz.
Tr. Con sust. contables (o, usado como pronombre, ref. a objetos contables) al Sur es empleado generalmente con vb. en plural; hay sin embargo ejs. con sing. (Xe 273, AzPr 105, Tx B I 142, Txill Let 133). Al Norte domina la construcción con vb. en singular, pero en algunos autores se encuentra en plural (Gç 76, ES 141, Egiat 199, Jaur 188, Laph 76, Elsb Fram VII, Arb Igand 19, HU Zez 31, JEtchep 110, Mattin 55), en varios de ellos alternando con la construcción anterior.
Bazuen oiñen azpian ur franko. Ax 385 (V 252).
Baduk ontasun franko bildua hainitz urthetako. HeLc 12, 19.
Tronuaren gainean denak askotan hasgorapen frango aurthikitzen eta asko nigar isurtzen du. Dh 117.
Zunbaitek balekie inkantin dela saltzen / dama franko balizate antxeraren phusatzen. Etch 516.
Neretzat izandu da / franko desengaño. AzpPr 50.
Jaten eman neutsan lez / bezpera gabian, / inbusteria franku / miña agirian. Noe 108.
Holako bei ederrak fite izain ditik frango erosle. Zub 41.
Erostun frango jin zen. LuzKant 90.
Nere buruak ere ematen dit franko lan. LabEEguna 92.
Buruauste pranko sortu erazten ditu.EAEg 7-11-1936, 239.
Pranko diru.Ib. 21-11-1936, 350.
Egintza harrigarri frango ikusiko dugu. ZerbGerlan 22.
Duela frango urte, artzain xahar bat bazagon bere etxolan. ZerbAzk 39.
Kontu zar pranko berritu.OleaAuspoa 39, 136.
Etzuen frango beltzek bezala sudurra matatua, lehertua. JEtchep 84.
Hazparnen, apez gisa, ibili dut lan frango. Larz(
inAlzolaAtalak 117
).
Urepelen badira / ihiztari frango. (In XaEzinB 63
).
Martxoan dela Bazko? urte artan arto ta ogi franko. (B). InzaNaEsZarr 2061.
Frango denbora ezuntsa egonik.Etchebarne 61 (v. tbn. frango pospuesto ib. 22).
Zergatikoaren galde dabilenari arrazoi franko eman dakizkioke. MIH 202.
v. tbn. Harb 88. EZ Eliç 387. SP Phil 235. Tt Onsa 161. ES 187. LE Prog 120. Egiat 196. Xarlem 703. FrantzesB I 120. Izt Po 164. Gy 304. JanEd I 26. Bil 30. Sor Bar 60. Elzb PAd 69. Jnn SBi 90. Alz STFer 129. Auspoa 97, 71. Mdg 135. Ill Testim 6. EusJok 24. Tx in Imaz Auspoa 24, 50. Yanzi 82. Txill Let 133. Arti Tobera 272. Izeta DirG 40. Alzola Atalak 124. Casve SGrazi 50. Berron Kijote 213. TxGarm BordaB 60. Frango: Dv Lab 307. Bordel 141. Laph 76. Elzb Po 210. Elsb Fram 100. Arb Igand 19. StPierre 22. Barb Sup 173. Ox 156. Mde Pr 84. Larz Iru 108. Ardoy SFran 158. Mattin 62. Larre ArtzainE 141. Franku: Erkiag BatB 65. Pranko: Or SCruz 89. SMitx Aranz 85. Ugalde Iltz 21. Salav 46. NEtx LBB 14. Prango: Lh Yol 25.
azpiadiera-1.1
(Precedido de sintagma determinado)."
Eurrerantzean eurie franku isingo da
"TotorArr.
"
Aurten gendúkanén batzán patátia fránko eréinik
"IzAls(s.v. porrubarrek
).
"
Gizona frango jin dira (BN-lab), [...] jenerue frankue euen an; ugari (V-gip)"GteErd 124.
"
Ibilliya pranko batea ta bestea ta eze ez
"ZestErret(s.v. ibili
).
Etai lelori bai lelo, pota franko, berzia bego. E 175.
Zenbat alokazer diraden ene aitaren etxean ogia frango dutenik, eta ni gosez hiltzen bainaiz!"Force pain"
.LçLc 15, 17 (He frankiaz, TB franganzian, Dv nasai, Ol ugari, IBk nahiko
).
Eta nola zabal baitira eta laguna ere franko baitute, plazer zaie [...] bide zabal hartan ibiltzea. Ax 479s (V 310).
Kantatu oi da onelako bat: "Indietan det senarra, dirua franko duena". LarCor 152.
Duda gabe badugu arrazoina frango. Iraultza 111.
Olhua franko Barkoxen, hi bezalako astuen. Etch 416.
Jendek erraiten dute hal'eztena franko. ChantP 124.
Esnia pranko emango digu / onek umia egitian. Ud 67.
Nekia franko, esker gaiztua, / alimentu otza. Xe 243.
Negarra franko eragin dute / bakoitzak bere etxian. Arrantz 144.
Eskual-Herriko zuhaitza frango Metsikoan ikusi dugu. ZerbMetsiko 326.
Egia errateko, lana franko du etxe ontan gaxoak. TPKattalin 189.
Bazterra frango badiat kurriturik, ikusirik ere ba mahain ederra frango. JEBer 34.
Inguru hauetako artzain gehienak harat biltzen dira. Artzain ez dena frango ere ba. XaOdol 233.
Nekea franko eta / asaskaldi gitxi. Ayesta 132.
Orain badauzkagu gau-txoria pranko. BBarand 22.
v. tbn. Hm 148. Arg DevB 99. Gç 76. CartNav 141. ES 121. Acto 331. GavS 5. Cb Just 75. FrantzesB I 143. Izt C 132. Gy X. JanEd I 64. Bil 98. PE 55. Ud 85. Bv AsL 25. Sor Bar 73. AzpPr 105. Alz STFer 139. Auspoa 97, 54. Balad 220. EusJok 136. Salav 101. Frango: FrantzesB I 33. MarIl 5. Bordel 183. Laph 155. ChantP 222. Elsb Fram 88. Arb Igand 47. Balad 245. HU Aurp 58. LuzKant 58. Ox 197. Etcham 181. JEtchep 22. Mattin 61. Larre ArtzainE 315. Pranko: Aran SIgn 204. PE 76. AB AmaE 230. Bv AsL 199. Moc Damu 12. Goñi 87. EusJok 98. Or SCruz 145. Tx B 113. SMitx Aranz 145. Salav 18.
azpiadiera-1.1.1
(Precedido de nombre en pl.). Munduak ala nai duelako, itxu itxuan erakeriak franko egiten dira. Gco I 445.
Aizkolari bikaiñak pranko ezagutu ditut.Insausti 261.
azpiadiera-1.1.2
(Precedido de nombre en partitivo). Eman zeron oraño gure Ienkoak [...] lur etxe, borda eta bertze onik eta ederrik franko. TtOnsa 51.
"Demesei" ori obena omen da, / norteamerikanua, / korderik gabe gizonik pranko / plazetan botatakua. EusJok II 159.
Etxe jauregi pollit bat eta goitiko ondasunik franko jauretsi zuen. MdePr 184.
Bazun mutillik pranko laguntzalle. EtxdeJJ 214.
Bada horrelakorik franko euskal literaturan. MEIG IV 77 (v. tbn. VI 62).
v. tbn. NEtx LBB 87.
azpiadiera-1.1.3
Edirenen duzu adiskidetasunaren kanpoko markak emanen darozkitzuten adiskide arrunt eta ordinario hetarik franko. Mih 68.
azpiadiera-1.2
(Con ergativo). Indar aundiko gizona, / jendia frankok maite zuena, / erriyan juez izana. TxB I 170.
Nere ezaguna prankok izan duten bezela. Insausti 189.
azpiadiera-1.3
(Usado como pronombre). Baiña aberatsei, emanak emanik ere, franko gelditu baitzeien. Ax 229 (V 153).
Leku hartan franko den akonitaren gainean bildua. SPPhil 283.
Ezen duen guziari emanen zaio eta izanen du franko; baiñan ez duenari duela diruriena ere khenduko zaio. HeMt 25, 29.
Ehülia hari galtho, / ükhenik ere han franko. Etch 304 (tbn. en ChantP 180 y Or Eus 281).
Atzo bizi zen frango / bada hilik egun. Oxald(
inAstLas 74
).
Artzain beltxa beha dago / mundu huni aspaldi; / ikhusirik baitu frango, / denez mintza baladi. ZbyRIEV 1908, 757.
Hizkuntz erdara frangok jakinen mintzatzen, / eskaraz jakin gabe kasik irakurtzen. ArbIgand 20.
Judu eta Israelitek beren erresumarat itzultzeko baimena ukhen zutenean, etziren oro baliatu: frango Babilonan eta han gaindi gelditu ziren. ZerbIxtS 72s.
Frango eta frangok ipurtargi bat gauaz nunbeit ikustea aski dutela. ZerbAzk 95s.
Joaiten ditut, bainan frango ere gibelerat itzultzen. LarzIru 18.
Frangok utzi behar izan baitzuten eskola. Etchebarne 21.
Nik baño gutxiago izan dutenak ere uste det badirala munduan franko. Albeniz 43.
Pentsatzeko da, frankorenak irakurri ondoan, ez dela euskara idatzian [...] etendurarik izan egungo eguneraino. MEIG VII 39.
v. tbn. Arg DevB 122. Lar Carta a Mb 278. Egiat 239. Mg PAb 170. Arrantz 77. Xe 201. Sor Gabon 61. Mde Pr 49. Ayesta 78. Frango: Jaur 188. Dv Lab 241. HU Zez 31. Ardoy SFran 92. Xa EzinB 108. Pranko: Uzt Sas 238.
(Con vb.).Mucho, abundantemente, en gran medida."
Franko ibilli da dirua gaurko iriproban
"EtxbaEib.
Franko dakizie zer den marinera. Egiat 158.
Eta bekhatua hain frango dabila giristinoen artean!Dh 167.
Gizona zartzera / tristura sortzera / odolak aultzera, / franko bajatzera. AzpPr 98.
Laguntzen ere ba frango beren behar-orduetan. HUAurp 149.
Apaiza ikustean Don Carlos naastu zan pranko, baño azkenik eskua luzatu zion. OrSCruz 129.
Juezak, pranko aturditurik, / beiratu zuan atzera. TxB I 146.
Gaur pranko aienaturik arkitzen dan oarmenez [aurrak jantzi]. EAEg 31-1-1937, 944.
Hirian egonik guti edo aski, bere buruaz frango hartua zen. LfMurtuts 29.
Franko asperturik baitzeuden. ArtiIpuin 45.
Frango laket zuten harekin giristino erlijioneaz luzaz solastatzea. ArdoySFran 220.
Orrela danak, bukatu arte. Pranko luzatzen zuan. JAzpiroz 118.
Ordutik hona franko aldatu dira gauzak. MEIG VI 149.
azpiadiera-2.2
(Con adv.).Muy, bastante. Yaun hauz'aphezak erraten ziok, alegia aphal, bainan franko gora ongi aditua izateko. ElzbPAd 81.
Gaineratikoak oro urrun arazi ditu jandarme kapitainak, frango idorki. HUZez 171.
Frango ongi badabila oraino, adinarendako. BarbSup 87.
Hiru haur bederen ilhagintzan frango pulliki hari, gasnarekin ogia bazuketen etxean. Ox 194.
Pranko altutik mintzatutzen zan / ona zeukan eztarriya. TxB I 99.
Heldu ziren frango laster, makur handirik gabe. ArdoySFran 132.
Nahiz frango arruntki mintzatu ziren. XaOdol 271.
Handik frango fite gertatu zen. Etchebarne 50.
v. tbn.
Frango: JE Ber 96. Larz Senper 58. Mattin 56. Lf in Casve SGrazi 9.
azpiadiera-2.3
(Con adj.)."
Franko eder, fort beau"Lrq.
Nitzaz bestiak jarri ziren franko harro. Etch 324.
Pacheko, bere aldetik, gizon gisa, franko esku zalukoa zela. ElzbPAd 59.
Oraino franko gazte zen. JnnSBi 94.
Besoa frango luze baitzuen. StPierre 30.
Irria frango xuhur zuen. BarbSup 101.
Gorputz tamaña ederrekuak, / franko altu ta gizenak. TxB II 82.
Entzun detanaz arkitu dira / franko estadu larrian. Auspoa 97, 141.
Han hil zen hogoita zenbait urteren buruan, oraino frango gazte haatik. ZerbAzk 78.
Frango abila dela / letxero kontuan. Matin(
inXaEzinB 103
).
Joka-lekua hein berean zegon, bainan frango luzea. Lf(
inCasveSGrazi 9
).
Etxaldea frango gotorra zen. Etchebarne 20.
Au pranko erreza zan.JAzpiroz 76.
v. tbn.
Noe 125. Arti MaldanB 208. Anab Aprika 9. Frango: Larz Senper 70. Larre ArtzainE 148. Pranko: Tx B I 100. Uzt Sas 174.
azpiadiera-2.3.1
(Tras adj. det.). Klaroa franko gelditu zan.JAzpiroz 69.
azpisarrera-1
FRANKO ALDIZ. Muchas veces.
v. FRANKOTAN. Erakutsi zun kuidado aundiyakin franko aldiz egiya ori. (Larrainzar, 1905). FLV 1988, 277.
Zarpil ta ezurrutsean ere nabari da franko aldiz. Vill(
inGandElorri 14
).
[Universidadea] ideologia aldetik [...], guztiz da ajolakabe eta franko aldiz eszeptikoa ere bai. VillJaink 8.
Franko aldiz herri hunez / zian han arrenküretan. CasveSGrazi 36.
azpisarrera-2
FRANKO IZAN. Ser suficiente, bastar.
Odol ihintz bat franko zen gure erospenarentzat. Lg II 273.
Kapiten arrasta / gizonen bitalla, / aski franko zela!Etch 278.
Urte biyan franko da / orrela egotea. PE 66.
Pareta hori madrigaz eta thaulaz ere liso eginik, frango laite, eta pilotari zenbeiten arabera hobe baizen ez. ZbyRIEV 1908, 86s.
Handik goiti frango aldiz, eta azkarki, buru egin zaukuten oraino. ZerbGerlan 112.
azpisarrerakoSense-2.1
Bekhatu egiteko zeroni asko eta franko zare. Brtc 177.
azpisarrera-3
FRANKOTAN (Chaho, H)
v. FRANKO ALDIZ. Zenbat bider ori gertatu da? Erantzungo due: frankotan, jauna. AA I 307.
Penaren kargarekin / urtuta, frankotan / kanpora irteten zait / biyotza malkotan!Bil 134.
Hitz horiek entzutean, frangotan bere lana utziko zuen Franzizkok eta gogoetatua egonen zen. Laph 127s.
Arratsalde huntan ikasia ahanzten ez badiat, Larresoron frangotan gertatu izan zautan bezala!ZerbIpuinak 663.
Polliki-polliki igaro naiz frankotan "Quais" delakoetatik. TxillLet 114.
Ustez aisa bizipidia / peko hiri handietan, / bena nekia frankotan. CasveSGrazi 76.
Prankotan bazkaldu nuan berarekin. JAzpiroz 34.
Frangotan amak hor izanen zuen gure izeba, laguntzeko.LarreArtzainE 59.
Asmatu zituen arrazoizko desarrazoiak ez zeuzkala berak ere zuzentzat frankotan. MEIG VII 31.
v. tbn. Sor Bar 53. Elzb PAd 48. Tx B 110. Vill Jaink 10. Frangotan: Zby RIEV 1908, 86. Ox 180. Iratz 176. Zerb Azk 116. JEtchep 76. Ardoy SFran 120. Xa Odol 51. Mattin 112. Etchebarne 62. Prankotan: Moc Damu 25. TxGarm BordaB 152.
azpisarrera-4
FRANKOZ.
azpisarrerakoSense-4.1
a)(Con comparativo).Mucho (más).
Frankos erreprensibleago. (AN, s. XIX). FLV 1991, 144.
Ipurdia ta saietsak, gora luzean metroren bat inguru. Goiaz, prankoz zabalagoa. JAzpiroz 113.
Ez zegoen, ez orduan eta ez frankoz geroago, gogorik, [...] harako burutapen hutsalak burutzera daraman horietakorik. MEIG VI 78.
azpisarrerakoSense-4.2
b)A menudo.
Nik ba dut anea bat Ezpeletan ertor dena eta bera deporte haundi bat da eta frangoz okopatzen da pension militaire horietaz. Etchebarne 134.