1.
(V, G ap. A
; Lar, Añ, Izt, Dv(V, G)). "Giro, vuelta"Lar,
Añ.
"Rodeón, vuelta en redonda"Ib."Vuelta <b->"Izt.
"Gira"A.
En Duvoisin aparecen tanto jira (V) como gira (G), esta última forma sin duda una interpretación errónea de la grafía <gi->. En DFrec hay 24 ejs. de jira, meridionales. v. bira. Bi edo iru jira Jesusen inguruan eman. MbIArg I 365.
Etxanderak jira askogaz [estaldu eruezan burubak]. MgPAb 95.
Dantziaren jiraak bere guztiak dira ezkerrerakuak. fBOlg 139.
Gorputzari jira osoa airean eragiten zaiola. IztD 123.
Jira bat Jerikoko uri guziari eman zioten. Lard 111.
Okelea erretako jirak emoten. ABAmaE 204.
Kalean jirea oso ederto egin zan nik diñotan urtean. AgKr 43.
Daigun jira bat, daigun jira bi. LasaPoem 83.
Ta ganaduen atzeko aldetik / emango ditu bi jira. UztSas 200.
Mendi artean jira aundi bat emanda, Olano gaiñera igo nintzan.AZink 150.
Kurpilaren jirak ez dira gelditu. MEIG I 176.
v. tbn. Bil 36. Bv AsL 78. Iraola 62. A CPV 996.
azpiadiera-1.1
Nok eragiten deutsaz jiraak udiari ta negubari urte oro?fBIc I 64.
sense-2
2.Media vuelta; giro no completo.v. JIRA-ERDI. Baña bere jirak egin ta itzuli nai zuenean, lur-aize batek eraman zuen [...] itsasoak barrena. MbIArg II 291.
Sartu nintzanian egin neban luma artian toki eder bat; eztot jira bat egin gau guztian. MgPAb 115.
azpiadiera-2.1
(Ref. a un camino).Revuelta; punto en el que la trayectoria tuerce su dirección.
Zalpurdia bidearen jira batean estaldu zan. AgKr 115.
azpiadiera-2.2
(Ref. frec. al corazón).Vuelco. Ene ta bada! Biotzak eman zidan alako jira bat... AZink 151.
sense-3
3.Cambio, vuelco. Balituskete begiyak ekusteko nor amatzen duten, ez lirakela izango aien amorioaren jirak aiñ andiyak.
MandatSerm
118.
azpiadiera-3.1
Vicisitud. Mundu onek [...] orain emuten dituban frutu eta jira mueta guztiak. msOñ 15r.
Gorputzeko ta espirituko jira guztien lelengo ta azkeneko eragilla nausija. fBIc III 262.
sense-4
4.
(V-gip; Lar, Añ). Circunferencia, perímetro."Cerco"Lar.
"Circo"Añ(s.v. giro
).
"
Soluen jiria, usten genduan baño luziagua agertu da, beiñ neurtu ezkerik
"EtxbaEib.
Lauortzekoak eta kollarak mai-jira danean ipiñita billatuten ditue. AgKr 48.
Eliz gañen jirak mueta guztietako bandera-kaz apañdurik. Ib. 216.
Enparantzako jira guztian. EtxdeJJ 206.
Sukalde-jira an egoten da / usai gozoz zintzilika. AndAUzta 140.
Onek zeukan jira guztian, zezen-plazaren gisan, itxitura bat. Salav 74.
[Akaziari] azala kendu jira denean. Ostolaiz 85.
Arbola aundia: bi metro pasako jira badauka. Insausti 257.
azpiadiera-4.1
Jendeak jakin dezan / Euskal Erri jiran / komunaren bertsoak / zein atsegin diran. Zendoia 90.
azpiadiera-4.2
Alrededores."
Etxe-jira guztia loraz beteta dauke
"ElexpBerg.
"
Amata etorri zianian, hura zan etxe jira hua!
"ZestErret.
Cf. JIRAN. Jendia jira guztiyan. AlzSTFer 125.
Ormaz itxiya jira guzian / izanagatik baratza. MendaroTx 153.
Esnatutzen ziraden / etxe-jiran ontzak. UztSas 93.
Etxearen jira dana. Ib. 80.
Jira danera begiratuta. Ib. 321.
Zamorro likitsekin / estalirik jira, / nazka da egotea / lurrera begira.AZink 171.
Utzi ziñuzten etxe-jirako / intxaurrak eta arteak.Zendoia 119.
sense-5
5.Vuelta, paseo; expedición, viaje."
Ingenun lagunekin kaleko jira
"ZestErret.
Artu zuen alderdi aietan jira bat emateko asmoa. Lard 496.
Eta jira guziak eginda, bi urteren buruan itzuli ziran Siriako Antiokiara. Ib. 509.
Bigar al badegu jira bat egingo det. SorBar 91.
Artikulara zuten / gero urrengo jira. Ud 103.
Orain jira aidako bat egin bear dot Napoles aldera. AgIoan 267.
Jira bat eiñ eurakaz, amaitu zan dana. Enb 162.
Ta jira bat ematera etorri / utzirikan zeben lanak. Yanzi 132.
Egin bear danian / kalerako jira. UztSas 102.
Onera jira bat egiteko asmotan zeuden senar-emazteak.TxGarmBordaB 58.
Nai dekana [zaldia] artu ta rancho oietara, nai badek, jira bat eman. Ib. 147.
Inguruko auzoetan barrena jira bat egin gabe etzan etxeratuko. AZink 34.
v. tbn. Insausti 39.
sense-6
6."(G-goi), condición, rango. Nere jirakoak ez emen dira dauzkadan adiskideak, dicen que no son de mi condición los amigos que tengo"A.
sense-7
7.
(V-gip, G-azp)
Ref.:
EtxbaEib;
ElexpBerg;
ZestErret
. Gestión; trabajo."
Alperrikua gaur atzera t'aurrera eiñ doten jiria
"EtxbaEib.
"
Jirak eitten dabill ezkontzeko
"Ib."
Berak bakarrik eitteitu etxeko jira guztiak
"ElexpBerg.
"
Umia adoptatzeko jira guztiyak bestek intzizkiun
"ZestErret.
"
Ama hiltzanetik beak damazki etxeko jira guztiya
"Ib. Galdu ebenak nora / egozan begira, / akabatu zanian / proba aren jira?EusJok II 81.
Basaburun berak zeraman etxe barruko jira osoa. NEtxLBB 16.
sense-8
8.
(V-gip). Estado, situación."
Etxe artako jiria ikustiak negarguria emotejuan
"ElexpBerg.
"
Diru barik, urriñ, kotxia aberixauta... Aura zuan jiria!
"Ib. Emazte gazteak zerbait esan zezakean etxe artako jira-berri. NEtxLBB 21.
sense-9
9.
(V-gip, G-azp). Fundamento, seriedad.
"
Au ezta jiria! ésto no es fundamento. Ordubatak eta oinddio jaiki barik. Au ezta jiria!
"ElexpBerg.
Au ezta etxeko jiria..., ori al da ba etxeko gizonan ganoria ta errespetua. SMZirik 120.
sense-10
10.Arco. Eusgarri auengana eta alboetako ormetara [elizak] dauzka arriz jira edo arkuak egiñak. Insausti 39.
b)darse la vuelta, volverse.
Orazio egiñez / santuari sarri, / gero jira artu ta / errirantza jarri. Ayesta 47.
azpisarrera-3
JIRA-BIRAv. jirabira.
azpisarrera-4
JIRA EGIN.
azpisarrerakoSense-4.1
a)Girar, volverse.
"
Azkoitira eldu baño len, jira-eiñ dau
"EtxbaEib.
Jira egizu batera eta jira egizu bestera. msOñ 68r.
Aixe guztietara jira egiten daben kañabera bat legez. fBIc I 17.
Noizik beiñ eltziari begiratzera egiten det jira. SorBar 35.
Ezagutzen det, Ama maitia, / dolorez egin du jira. TxB II 168.
Amonak egin zun jira / Egun Aundiko argira. NEtxLBB 263.
azpisarrerakoSense-4.2
b)Girar; dar la vuelta alrededor.
Eguzkijak jira egiten daben leku guztietan. fBIc III 306.
Agor-illaren seiean sartu zan jira egiñik [Elkano]. IztC 474.
Gure Munduak burpillak legez / jira egiten dabela. ABAmaE 23.
Mundu danari egiñaz jira. Ib. 121.
Pello, bertso oriyek / zuretzako dira, / probintziyan egingo / dutenak jira. AzpPr 100.
azpisarrerakoSense-4.3
c)Ir a, darse una vuelta por.
Ta erostera / erri bestera / egingo degu, bai, jira. Bil 87.
Gustora egingo nun / teatrora jira. ImazAuspoa 24, 132.
azpisarrerakoSense-4.4
d)Recurrir.
Noiznai tribunalera / egiñgo da jira. AzpPr 89.
azpisarrera-5
JIRA EMAN.
azpisarrerakoSense-5.1
a)Dar la vuelta (a).
Itsasoz mundu osoari jira ematen. IztC 219.
Lendabizi plazari / eman diyo jira. Xe 203.
Menditik eldu gera / deituta errira, / esanez eman bear / diyogula jira. JanEd II 138.
Naiz munduai eman jira. Insausti 282.
azpisarrerakoSense-5.2
b)Girar.
Abestuaz eta oin baten gañian jira emanaz. AlzTxib 91.
azpisarrerakoSense-5.3
c)Darse la vuelta; dar media vuelta (para volver).
Ondo begiratu eta / eman nuen jira. Yanzi 99.
Jira emanaz juateko. ABarGoi 58.
Bigarrenak jira eman zuanean, besteak ia bukatua zuan. BBarand 182.
azpiadiera-3.1
Dar media vuelta alredededor de.
Berialaxen eman ziyoten / bere balizari jira. TxB II 80.
Balizari jira eman / ziolako berandu. AZink 375.
azpisarrerakoSense-5.4
d)Hacer girar.
Bere eskuetan boinari jira emanaz. AlzRam 117.
azpiadiera-4.1
Revolver.
Bota zion piper pixka bat, palilluakin jira eman eta esanaz. AndAUzta 49.
azpisarrerakoSense-5.5
e)Devolver.
Ene lagunak eman zazkon egun onak eta jira eman zazkonean ikusi nuen etzela gizon ura nola naiezkoa. ZGarralEEs 1911, 103.
azpisarrerakoSense-5.6
f)Hacer volverse, hacer girarse.
Ematen bazitzaion [gurutzeari] / Arabara jira, / bera biurtzen zala / lengo alderdira. Insausti 165.
azpisarrera-6
JIRA-ERDI. Media vuelta.
Eskuitara jira erdi bat. (c. 1800). Egan 1957 (1-2), 11.
azpisarrera-7
JIRA ETA BIRA. Dando vueltas.
Onelan konfesetan dira pekatuben inguruban jira ta bira dabilzanak. MgCO 41.
Zezena omen zebillen plazan bazter batetik bestera jira ta bira. IztC 249.
Anas-engandi Kaifas-engana / bezela jira ta bira. Noe 31.
Plazara jatsi eta ganauai begira, / luzaro ebiltzala jira eta bira. ABAmaE 279.
Jira ta bira Igeldoko faola bezela. AlzSTFer 121.
Elizondoko zelaian ebillen jira ta bira egurastuten. EchtaJos 249.
Bere aizpa jira ta bira esnari zebillela oarturik. TAgUzt 250.
Euren inguruan [...] jira ta bira egoak erre bearrean. ErkiagArran 48.
Jira ta bira, erabaki latza ari zan biotz artan egosten. NEtxLBB 52.
Animali guztiak / alaituten dira [...], / Alkarren poztasunez / jira eta bira. FEtxeb 179.
Egunak, asteak eta illak antxe, soroan jira ta bira. AZink 29.
v. tbn. JJMg BasEsc 166. Ur MarIl 21. Xe 238. Ag Kr 77. Urruz Zer 76. Altuna 78 <gi->. Etxabu Kontu 226. MMant 151. Zendoia 114.
azpisarrera-8
JIRA ETA BIRAKA. Dando vueltas.
Jira eta biraka / an jaiki eziñik, / ezta erraz aurkitzen / urde ain zikiñik. JanEd II 18.
azpisarrera-9
JIRA ETA BIRAN. Dando vueltas.
Askotan ibilli dira / jira eta biran. Afrika 36.
azpisarrera-10
JIRA ETA BIRARAKO. De dar vueltas.
ide zabalaren alderdian, luzean izaten zan jira ta birarako eguraste ori. EtxabuKontu 40.
azpisarrera-11
JIRA ETA BUELTA.
azpisarrerakoSense-11.1
a)De una forma u otra, al final.
"
Badakitt ze pasau bia daben; jira ta buelta, azkenian neuk ein biakoittut lan guztiak
"ElexpBerg.
Eztabaida guztietan, jira ta buelta, aberatsak beriari eutsitzen zetsan. SMZirik 9.
azpisarrerakoSense-11.2
b)"Dando vueltas y más vueltas. Dantzan ibili giñan jira ta buelta gau guztia
"ElexpBerg.
Biotzaren inguruan jira ta buelta ibilli [usoak] ta azkenean biotza artu ta zerurontz eraman omen zuten. JAzpiroz 98.