Tr. Documentado en la tradición septentrional. Al Sur (además de en autores navarros) lo encontramos, en distintas acepciones, en Lazarraga (goitixeago ), BBizk, Gamiz, Ubillos, Aguirre de Asteasu (bat goiti ), J.J. Moguel (-z goitiko ), Iztueta, J.I. Arana, Zinkunegi, Etxaide, Erkiaga y N. Etxaniz.
etimologikoa
Etim. De goi + suf. -ti; v. FHV 236.
Onom.: Ossagarte Goyticoa. (Iranzu, s. XIII) Lac VM 43.
Peita de Arriascoyti. (1280) Arzam 259.
Pes de Goitie et Contessa de Beheytie. (1370) Ib. 259.
sense-1
I.(Adv. o posposición).
azpiadiera-1.1
1.
(AN-5vill, B, BN-arb-bard, S, Sal, R; SP, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB)
Ref.:
A;
EI 126;
Lrq;
IzetaBHizt;
GteErd 9, 21, 210
. Hacia arriba, arriba.
"
Urak goiti hari dire, les eaux montent"Dv.
"
Xutxutagoiti, subir rectamente y en pendiente grande"VocB.
"
Gazterik aski goiti joan da (AN-5vill)"GteErd 210.
"
Atorrako besoak goiti altxazkitzu (BN-arb)"Ib. 21.
Cf. goiti, forma de ablativo, s.v. goi.v. gora. Tr. En esta acepción sólo se documenta en autores septentrionales y, en alguna ocasión, en Lizarraga de Elcano.
Iustu oro iganen da bertan goiti airian. E 63.
Altxaturik goiti begiak. LçIo 11, 41 (He goiti; LE gora, IBe gorantz; Dv goitituz
).
Eta arrola golkhotik atheratzen du goiti. EZMan I 55.
Burua goiti ailtxatzen dute. Ax 342 (V 228).
Zuzi irazekia bezala goiti eramaiten da. SPImit III 5, 5 (Echve goronz, Ol goruntz, Pi gorantz
).
Haren meritia bethi goiti baitoa. TtOnsa 160.
Begiak goiti altxaturik. ES 170.
Amudioak goiti du iaidura. Ch III 5, 3.
Hen desira oro goiti igaiten zen. Mst I 22, 4.
Arkituzé porterian, ekarri zutela limósnas haziénda beltzbát: artuzué sóñean, ta eramánzue goiti. LEJMSB 522.
Segur da gorphutza daramala goiti. Gy 192.
Goiti begiratzen badut. DvLEd 169.
Goiti altxa gitian. IpHil 232.
Iganarazten goiti. HUAurp 159.
Berri onak! Diamanta goiti doa!JEBur 121.
Dorre andana bat zeruetan goiti doazila. StPierre 25.
Goiti zerurat behatu. Etcham 229.
Goiti zoazilarik. ZerbIxtS 20.
Hortzak behera eta ahoa goiti. (L). AEY III 383 (adivinanza de la almadreña).
Eskailera luzean goiti abiatu. MdePr 183.
Oraino egin dezagun urhats bat goiti. Lf(
inZaitPlat XIX
).
Sukarra beti goiti ari. ArdoySFran 263.
Ez du goiti joan behar / esne irakinak. XaEzinB 104.
Ez litian goiti elkhi. CasveSGrazi 100.
Pinoa ari goiti-goiti, ezin haatik zerua hunki. EZBB II 92.
Ni ere adinean goiti ari. Etchebarne 32.
v. tbn. O Po 13. Hb Egia 17. ECocin 48. Laph 223. Elzb PAd 192. Lap VII (V 2). Barb Sup 180. Ox 38. Mattin in Xa EzinB 103.
azpiadiera-1.1.1
"
Aldapa goiti (AN-5vill), malda goiti (AN-5vill)"GteErd 9.
Dohanean zenbeit mendi goiti. HbEsk 216.
Urhatsa labur patarra goiti. Ox 114.
Lera-bide goiti. FIr 158.
Okilaueko patarra goiti. BarbLeg 147.
Laster aintzindu zitzaion mendia goiti xerri hiltzaile dohakabeari. ZerbIpuinak 156.
Zurubiak goiti, dorreraino eremanez [harria]. ZerbAzk 78.
Mendia goiti. XaOdol 255.
azpiadiera-1.1.2
(Precedido de dat.)."
Patarrari goiti (BN-arb)"GteErd 9.
Nola igan da ordean xarbo bat haitzari goiti?HUZez 57.
Gazteluko karrikari goiti joaki. BarbSup 67.
Iraganen dira errekari goiti, mendi lepoeri buruz. Zub 101.
Sartzen gira Iruñan patar ezti bati goiti.JEBer 20.
Larreri goiti. Iraz 131.
Zeren eta itsasoa marearekin ibaiari goiti herriraino igaiten baitzen. LfMurtuts 1.
Mazelari goiti joaiteko. LarreArtzainE 33.
v. tbn. JEtchep 37
azpiadiera-1.1.3
"(Agua) arriba, goaia gora, goaiaz goiti
"Lar.
azpiadiera-1.1.4
"
Beti berea goiti [= 'siempre con lo mismo'] (AN-5vill)"GteErd 154.
azpiadiera-1.2
2.
(V-gip, G-azp, AN-5vill) . (Precedido de instr.).Por encima de; más de."
Neurriz goiti, hors mesure. Bietarik ou biez goiti, au-delà de deux"Dv.
"
Larogeiaz goiti (V-gip)"AEY III 312.
"
Etxeaz goiti zegoen (G-azp), Arenatzaz goiti zegoen (AN-gip)"GteErd 139.
"
Berrogeiez goiti bildu ziren (BN-ciz, S), hamarrez goiti (BN-lab, S), hamar jendez goiti (BN-arb)"Ib.257. Bisexta, urtheko 365 egunez goiti diren sei orenetarik egiten da. LçCal a, 1v.
Igo bearra dala Euskara odeiaz goiti. IztC 231.
Hasparnez goiti dago Ursuia ederra. HbEsk 90.
Izari guziez goiti dire. HbEgia 40.
Bai ordotsak bai ahardiak hamabi hilabetez goiti behar die hüme egiteko. IpDial 97 (Dv -z goiti; It -tik gora, Ur -tik aurrerakuak
).
Eta aundientsu, arrano gisa, / lañoaz goiti egaatu. Otag(
inFrantzesB II 134
).
Berrogoi urtez goiti badute. JEBur 109.
Lerro lerro berrehun mila jendez goiti. StPierre 27.
Egatzen da odeiaz goitti, zeruraño. InzaAzalp 122.
Lauaz goiti, lehen maila baita bortz. Ox 111.
Irurogoi ta amarrez goiti bai egiñez asiko litzaizuke kontua ateratzen, bere napar-euskeraz. Mok 4.
Ehunez goiti! Gehiago ere izanen zen...ArdoySFran 226.
Ez xahu, zuhurra baduzu, irabazten duzunaz goiti.EZBB I 115.
v. tbn. Zub 41. Zerb IxtS 98. Mde Pr 263.
azpiadiera-1.2.1
Nausi izana da hamasei urtetarik berrogoita-hamarrez goititaraino. ZerbAzk 116.
azpiadiera-1.2.2
(Precedido de ablativo)."
Bietarik ou biez goiti, au-delà de deux"Dv.
"
Berrogeitik goiti (AN-gip-5vill, B)"GteErd 257.
Belhaunetarik goiti altxatuzko soinak. HbEsk 228.
Hogoi-ta hamahiru urthetarik goiti. JnnSBi 49.
Hein batetik goiti hango hobea da den hoberena ere. ZerbIpuinak 130.
Ttipoi batez gerruntzetik goiti jauntzia. JEBer 30.
Zoaien Etxalar aldetikan goiti. Auspoa 97, 15.
Gure etxolatik goiti baziren zortzi bordalde. Etchebarne 31.
azpiadiera-1.2.2.1
Ehun urthetan goiti joanik hil zen. ZerbIxtS 63.
azpiadiera-1.3
3.
(Dv, H) . (Precedido de ablativo).A partir de."
Handik goiti, de ce jour"Dv.
"
Illabete unen 15tik goiti, desde el 15 de este mes en adelante"BeraEEs 1913, 269.
v. HEMENDIK GOITI. Handik goiti arroka gaisto batzuek baitire. INav 20 (v. tbn. handik g. en Bordel 106, HU Aurp 202, Barb Leg 145, Zerb IxtS 22).
Arimak eta gorphutzak azken juiamendutik goiti erreko dituenak. Dh 163.
Handik goiti ahalke egotea alfer. HbEsk 168.
Egun hartarik goiti. JnnSBi 26.
Hiruetan hogoita bortz urtetarik goiti gozatu ahalko duten erretreta. HUZez 204.
Bi orenetarik goiti hasten, zinez, merkatua. JEBur 169.
Egundik goiti sartzen zaiztela kreatzaileen lerroan. XaOdol 290.
Hara nun deliberatu dutan ene bizia nola pasatu dutan erraitea, sei urtetarik goiti. Etchebarne 17.
v. tbn.
Balad 243. Zby RIEV 1908, 768. Iratz 106. Lf Murtuts 42. Mde Pr 139. Ardoy SFran 45. Mattin 93. Larre ArtzainE 14.
azpiadiera-1.3.1
(Precedido de instr.). Igande ta bestetan / ofizioz goiti, / pilota partida bat / behar laite bethi. ZbyRIEV 1908, 92.
azpiadiera-1.4
4.
(Lar). En lo alto, arriba."Arriba, estar"Lar.
Gloria duela Iaungoikoak goiti zeruan. BerTrat 41v.
Bere nabusiak eskua, goiti edukitzeko, eman behar izatu baitzeraukan. Ax 132 (V 87).
Goiti erakusten derautzula Parabisua idekirik. SPPhil 62 (He 64 goitan
).
Hillen hezurrak goiti daude galerietan inguru, inguru altxaturik eta hedaturik. TtOnsa 40.
Izango naz goiti. BBizk 2.
Ain goiti ta alako eskuarekin zegoala. Ub 23.
Goiti dago poderóso / ene Jesus agerrían. LEKop 139.
Aratsalde berean laxatzen baitziren arindurik ardiak han goiti. LarreArtzainE 34.
sense-2
II.(Sust.).
azpiadiera-2.1
1.
(BN-ciz-mix, S, R-uzt ap. A
; SP, Dv, H; -th-VocBN, H). Resto; sobra; residuo."Reste, surplus"SP.
"Residuos, restos de comida"A.
Tr. Con -a constitutiva lo encontramos en Belapeyre (cf. goitiatu en Oihenart).
Hala libratzeko duzun geroz zorren goitiaz. EZMan I 124.
Aiseki akhabatzeko bidearen goitia. EZMan II 122.
Eztagigüla idolarik, nozpaiko paganoek, eta orano haien goitia zonbaitek bezala. Bp I 83.
Jainkoari eman nahiko diote debruaren hondarra, munduaren goithia ta errefusa!Dh 310s.
Drainatzeko gastuak estaltzen direla bi urthez biltzen diren bihi goitiez. DvLab 118.
--Othe duzu geirik aski? --Bai, eta goitia ere. "Oui, et du surplus"
.DarthayetManuel 385.
azpiadiera-2.2
2.
(AN-ulz-mer, B, Sal; SP, Añ, H(+ -th-
))
Ref.:
Bon-Ond 153 (sin trad.);
IzUlz;
ZMoso 38;
IzetaBHizt
. (En casos locales de declinación en sing.).Parte de arriba.
"
Goititik, d'en haut"SP.
"Arriba, ir, goitira joan
"Añ.
"
Goittitik beittiréño
"IzUlz.
"
Atzera torri goittire, ven otra vez arriba"Ib.(s.v. atzera
).
"
Zazi goitire. Goitien dago
"IzetaBHizt.
v. GOITIKO (c). Orain igaten ikhusi / duzuena goitira. EZNoel 117.
Lehenbiziko kolpea eta desarra izan zen goitian, zeruko Aingiruetan. Ax 139 (V 92).
Han goititik, loriatik. Ib. 365 (V 241).
Franziako erresuma altxatu da goitira. (c. 1689). BertsZB 138.
Goazen goazen goitira. Gamiz 229.
Goitian dugúla zérua. LE(
inBOEanm 99
).
Ez minzazekó goitirát Jangoikoaren kóntra. Ib. 135.
Ezker aldean, goitian. ErkiagArran 11.
Irriak nabaitu gintuen goitien. Ib. 80.
azpiadiera-2.2.1
Oraindikan badira goitti oietan beren argia gureganaño iritxi eztuten izarrak. InzaAzalp 33.
4."(G-nav, AN-5vill), desván. Bigarren goitia, el segundo desván"A.
sense-3
III.(Adj.).
azpiadiera-3.1
(Lar, Añ(AN), Dv, H). Alto."(Navío de) alto bordo, ertza goitiko onzia
"Lar.
Cf. IC 63: "La villa de Errigoitia, que quiere decir 'tierra alta'"; cf. tbn. Lar goiti "soberbio", "engreído", con el suf. derivativo -ti (v. 2 goiti). Bai halaber arboladi behera eta goitiak. EZMan I 80.
Edo Ifernua edo Parabisu goitia. Ib. 85.
Arestian aitatu ditugun asmo eta pensakizun goitiyak. 'Altos'
.AranSIgn 17.
Uri onetako bilguma txit goitiak. EE 1880, 127.
Ain gauza goitiarren beren osasuna ta bizia opaltzia. "A tan alto objeto"
.ZinkCrit 9.
Iñoiz utzi bear zaio, medar ta zezela danari, alako toki goitiya. InzagEusk 1926 (3-4), 124s.
Patiotik kalerako ormak txit goitiak ziran. EtxdeJJ 184.
Jaso genion alki goiti artatik berealaxe jeisten degu. NEtxLBB 169.
Bihotzeko eta heste goitiko minak. MEIG II 101.
v. tbn. Erkiag BatB 22.
azpisarrera-1
AZPIKOZ GOITIv. azpi.
azpisarrera-2
BAT GOITI. En número impar.
Cf. bakoiti. Ez diozka ollakolkari ipiñi nai arraultzak bat goiti baizik, zeren uste duan txita gutxi jaioko dirala parez ipintzen bazaizka. AA II 22.
azpisarrera-3
BURUZ GOITIv. buru.
azpisarrera-4
GOITIAGO. "(Más) arriba"Lar,
Añ.
Meatze au baino gitxi bat goitiago. IztC 73.
Bere burua bertzeak baño goitiago ikusi nai izatetik.
ZugSerm
301.
Badoa bethi [...] goitiago lasterrago. Ox 20.
Ziminoa goitiago eta uzkia ageriago. Zub 67.
Bethi goitiago geramatzate beribilek. JEBer 13.
azpisarrera-5
GOITI-AIRE. "(Eskual 1352), élevé vers le ciel. Adar goiti-aire, corne haute"Lh.
(
g. aurtikika
).Vomitando. Eztakit zenbat aldiz haritua den goiti arthikika. Prop 1906, 9.
azpisarrera-7
GOITI-BEHEITIv. goiti-beheiti.
azpisarrera-8
GOITI BOTA. Vomitar.
"
Goiti bota du dena
"GteErd 68 (no se indica procedencia).
Etzarelakotz otza, ez ere beroa, asiko natzaitzu goiti botatzen nere agotik. EchnApoc 3, 16 (TB goitikatuko
).
azpisarrera-9
GOITI EGIN.
azpisarrerakoSense-9.1
a)Subir.
Ez bada belhar hainitz biltzen etxe batean, lurrek bortxaz beheiti eginen dute; hainitz bada, goiti. DvLab 103.
azpiadiera-1.1
Desbordar (sentidos prop. y fig.).
"Avoir tendance vers le haut. Goiti egin du eltzeak, le pot a débordé"H.
Bihotzak goiti egiten derauko. ArbIgand 132.
(Part. en función de sust.). Zakhurra bere goiti-eginera itzuli da. Dv2 Petr 2, 22 (TB goitikatu duenera
).
azpisarrera-10
GOITI-EGINGAILU. Vomitivo.
Har-arazi nioen goiti-egingailu gothor bat. Prop 1909, 181.
azpisarrera-11
GOITI EGIN NAHI. Ganas de vomitar.
Goiti egin nahia emaiten daitak gizon horren ikusteak berak. LarzIru 64.
azpisarrera-12
GOITI EGOTZI (HtVocGr, H). "Vomir"HtVocGr 438.
azpisarrera-13
GOITI EKARRI. Vomitar.
Goiti ekhartzera eta entorzera maiz ertxa lezakeien eritasuna lekhaturik. SPPhil 167 (He 169 goragalea [...] ekhar
).
azpisarrera-14
GOITI ERRENDATU (BN-ciz-mix, S ap. A
; goiterrendatuVocBN). Vomitar.
azpisarrera-15
GOITI-ERRENDU (goiterrenduVocBN). Vómito.
azpisarrera-16
GOITI ETA BEHEITI.
azpisarrerakoSense-16.1
a)Arriba y abajo, para arriba y para abajo; para un lado y para otro.
"
Kale luzeetan goiti ta beiti ibilli giñen (AN-gip, B)"GteErd 190.
Itxasoa samurturik goiti eta beheiti. E 61.
Ongi begira dezagun goiti eta beheiti, bazter batera eta bertzera. DvLEd 168s.
Goiti eta beheiti eta bazterretarat zabalduz doala. HUAurp 198.
Hats-hantuarekin sahetsa goiti eta beheiti zerabilala. JEBur 62.
Ikusten du merkatu eguneko yendeketa, goiti eta behiti, aro haundian. Zub 105.
Untzia bazabilan goitita beheiti, jo harat jo hunat. ArdoySFran 245.
azpisarrerakoSense-16.2
b)Por todas partes.
Aberatsa izan banintz, Don Tio Paco: ta pobrea naizelako, herrero: ta herrero goiti ta beiti. (AN-gip). InzaNaEsZarr 855.
azpisarrera-17
GOITI GELDITU. Quedar, sobrar.
Oraño misterio gehiago goiti gelditzen dela [arrosarioan]. EZMan II 164.
GOITI ITZULI. Vomitar.
Ezkoa ahotik goiti itzultzen duten arabera, breskaren egiten hartzen dira. DvDial 12s (It botaz, Ur botaten, Ip egotxiz
).
azpisarrera-20
GOITI IZAN. Quedar, restar.
Hobenari goiti zaion baldin pena ez badu / induljenziaz ezperen berze moldez kitatu. EZMan I 116 (v. tbn. 56).
Goiti diren bidetako ez gauden iziturik. EZMan II 139.
O saindu gloriosoak, / zuen hezur goitiak [= goiti direnak?] / ohoratzen tugu, nola / zuen azken bahiak. EZNoel 170.
azpisarrera-21
GOITIKO(Es muy probable que en muchos ejs. meridionales se trate de goitik + -ko).
azpisarrerakoSense-21.1
a)(Precedido de instr.).Más alto que, superior a, que está por encima de.
"
Zure zorra ehun liberaz goitikoa da [...]. Ene ahalez goitikoa da zuk nahi duzuna
"Dv.
Cf. goitiko. Baina biz zuen hitza bai, bai: ez, ez: eta hauzaz goitikoa, gaixtotik da. "
Ce qui est par dessus"
.LçMt 5, 37 (He, SalabBN gehiagoko, TB, Echn -z gehiagoko, Dv -z gainerako, Ol, IBk, IBe gainerako
).
Jakiturija bat mundukuaz goitikua. JJMgBasEsc 38.
Tolosaz goitiko errietan.IztC 142.
Ogei urtez goitiko gizon sasoikoak. Lard 73 (tbn. con urt(h)ez en Dv Lab 377, Zby RIEV 1908, 85, Zerb IxtS 41).
40 watioz goitiko indarra duten tximist-argi-ontziak. EAEg 7-1-1937, 745.
Lenengo ikasketen maillaz goitiko beste ikastetxe nagusiago bat. ErkiagArran 133.
Erleen aserrea neurriz goitikoa izan oi da orduan. IbiñVirgil 112.
Bost mila jokolariz goitiko xapelketa haundia. LarreArtzainE 281.
azpiadiera-1.1
(Precedido de ablativo)."
Hogoi urthetarik goitiko gizon gazteak
"Dv.
Hortik goitiko ene pertsutako ibilaldien eta gora beheren berri ez dakien euskaldun guti ditaike.XaOdol 45.
azpisarrerakoSense-21.2
b)
(Lar, Añ, H). (Lo(s)) demás, (el) resto.
"Demás, lo que se da de más"Lar.
"(Los) demás"Lar,
Añ.
Iainkoaren borondatearen araura goitiko haragian den denborán bizi denzat. Lç1 Petr 4, 2 (Ker gaiñetiko, IBk aurrerantzeko
).
Eta goitiko gizon plaga hauzaz hil etziradenak. LçApoc 9, 20 (He gaiñerako, Ur (V y G) beste, Ol osterantzeko, IBe gainontzeko
).
Kondesa titulu eta jendeen estimuaz gainera, etxe jauregi pollit bat eta goitiko ondasunik franko jauretsi zuen. MdePr 184 (Interpr?).
azpisarrerakoSense-21.3
c)De arriba, de lo alto.
"(La casa de) arriba, goiko, goitiko, garaiko etxea
"Lar.
"
Plazaren goitiko eskiñan zagon (AN-5vill)"GteErd 139.
Gero asi nitzen oiuke eta etorri ziren goitikoak. IzetaDirG 124.
azpisarrerakoSense-21.4
d)Ascendente.
Zeren goitiko ileek eta beheitikoek, elkar jotzearekin, kizkurdura bat egiten baitute. DvLab 246.
Goizetan ematen dute arbolek eta belhar guziek goitiko indarra. Ib. 383.
azpisarrera-22
GOITIKOAN.
azpisarrerakoSense-22.1
a)
(Lh). Subiendo, al subir.
Goitikoan azkar eta beheitikoan flako. ElzbPo 210.
erbeiten hartzen goitikoan edo beheitikoan. HUZez 116.
Karrika-gaixto eta plaza haundia laster iragaiten ginituen goitikoan. LarreArtzainE 103.
azpisarrerakoSense-22.2
b)"Du reste, du surplus, d'ailleurs"H.
azpisarrera-23
GOITIKO GOMITU (goitiko komitDv). Náusea.
azpisarrera-24
GOITIKORA (SP, Dv, H). Por lo demás.
"Au reste"SP.
Goitikora, nik obra hunetan ezarri ukhan dudan dilijenziaz [...] berzék iujeaturen duté. LçDedic * 7r.
azpisarrera-25
GOITIKOZ. Así pues, pues.
Goitikoz, ethorririk Troasera [...] eztut ukhan pausurik neure spirituan. "Au surplus"
.Lç2 Cor 2, 12 (He y Dv bada, TB bertze alde, Bibl beraz
).
azpisarrera-26
GOITIRA. (Hacia) arriba.
Igan zeiela goitira eta andikan salta zeiela beitira. (AN, s. XVIII). FLV 1992, 326.
azpisarrera-27
GOITIRAKO. Ascendente.
"
Goitirako eragindura [...] Goitirako bidea
"Dv.
azpisarrera-28
GOITIRIK.
azpisarrerakoSense-28.1
a)
(BN ap. A
; H). Ya, en adelante.
Eztinagu goitirik hire erranagatik sinhesten. LçIo 4, 42 (He gaurgoro, Dv oraikotik, Ol, Ker onezkero
).
Ez dezan nehor apezik / hemen goitirik joka. Etcham 52.
azpisarrerakoSense-28.2
b)
(H). Todavía.
Ezen baldin Iainkoaren egiá abundosago bada ene gezurraz haren gloriatan, zergatik ni goitirik bekhatore bezala kondemnatzen naiz?"
Encore"
.LçRom 3, 7 (He, TB, Dv oraino
).
azpisarrera-29
GOITI-SO. "(S, pop.), bizco que tiene el ojo vuelto hacia arriba"A.
azpisarrera-30
GOITIXEAGO. Un poco más arriba.
Goitixeago ekusi neben, / beste alderutz eginik, / donzella flordelisarik asko / guztiak gorriz janzirik. Lazarraga A1, 1159r.
Har itzatzie hor berian / goitixiago zeharsendak. CasveSGrazi 58.
Borda hortarik goitixago da Altzieta Agerreko borda. Etchebarne 63.
Badirudi besteek baino goitixeago jaso zituela begiak. MEIG VII 30.