Tr. Aparece en textos meridionales desde principios del s. XVII. Hallamos la var. sapo en autores vizcaínos desde finales del s. XIX (Agirre, Echeita, Altuna...).
sense-1
1.
(V, G, AN, L, Ae, Sal; Lcc, SP, Lar, Añ, Hb, H(V, G); -ph-Hb),
zapu,
sapo (V, G),
sapu (V-ger-m-gip)
Ref.:
A;
EI 366;
EchaideNav 119;
IzArOñ(sapo);
EtxbaEib(sapu);
HolmerApuntV(sapo);
ElexpBerg(zapo, sapo)
. Sapo."Escuerzo o sapo"Lcc.
v. 1 apo, 1 kunkun. Akerlarreko zapu larru edekitzallea [...] zapuari larru edekitzallea.(Lesaca, 1626). ReinEusk 135.
Suge, zirau, zapo, armiarma, dragoi ta pistia mota guziak. CbEg II 205.
Sorginak agertzen baitire egaste edo gatu edo zapoen figuran. (41). LE-Ir.
Zabal ta biribila / zapua langua. DurPl 81.
Obeto legoke txakur edo zapo baten eztarrian. CrIc 143.
Zapozko prozesino edo erreskada batek. MgCO 185.
Onelako oitura duenak dira zapo puzoitsuen anzekoak. AA II 145.
Gorputz ustel au degu, / zapoen janari. IztD 175.
Bañan ez lagatuko [illa] / an ere pakean, / zapo ta arratoiak / dana jan artean. Ib. 175.
Oso mantso mugitu / sapo baten gisan. Arrantz 32.
Zuloetan zapo triste bizi ziranak. ABAmaE 393.
An gelditu zan zapoak bezela itz egiten zuala. UrruzUrz 14.
Dsaust sartzen ei zan etxera leiotik barrura, eta sapo bat botate ei eutsun koipatsura [lamiñeak]. AgAL 64.
Ojala lertuko balitzake zapua bezela. Iraola 19.
Kunkuna (sapuba) baxen motz eta larrasugia baño iguingarrijagua zara. Altuna 99.
Sube zitalak eta sapuak / baratza dana ondatzen.MendaroTx 151.
Bere etxearen azpin egoten zan egun osoan zapo aundi bat. JAIrazBizia 83.
Billatu zuan zapo bat bidean. AndAUzta 72.
Zaporen batek edo bestek fli-flu... soiñu bakar ta nekagarria entzun-erazoten eban. ErkiagBatB 95.
Esaten denan itz bakoitzeko, zapo bat eroriko al-zain!NEtxLBB 161.
Nik ez dakit zapoak ziran edo erreka zegoan bertan da igelak zeuden. BBarand 51.
v. tbn. VMg XV. Azurm HitzB 62.
azpiadiera-1.1
"
Mutiko zapua esan ohi da 'mutiko demoniua' zentzuan. Erredios, etxostak pa zigarruak arrapau mutiko zapuak
"Elexp Berg. .
sense-2
2.
(R-uzt ap. A
; Lcc). Nombre aplicado a diversos insectos, o a éstos en gral. "Escarabajo" Lcc."Gorgojo, dilista zapoa
"Ib."Insectos sin alas"A.
Cf. kaskazapo. Gorputz uztel au degu / zapoen janari. IztPo 54.
sense-3
3.
(V),
sapo (V-oroz-gip)
Ref.:
A(zapo, sapo);
IzArOñ(sapúa);
EtxbaEib(sapua)
. "Rencor, odio"A.
"
Sapúa eukan neetako, tenía resentimiento conmigo"Iz ArOñ..
"Odio oculto en el pecho, rencor, resentimiento. Ondo gordeta, baña sapua detsa bere bizi guztian
"Etxba Eib..
"
Sapua gordetzen eban mendakorra zan a gaistua
"Ib.(s.v. mendakor). Zeinbat suga, ta zapori leku emon deutseezu, ta menturaz zeure laguna juzgetan dozunian, emoten deutseezu zeure bijotzian? fBIc II 234.
Eta onegaz, lengo zapuan gaiñ, sortu jakozen andra gaiztuari zelo aundixak. EtxbaIbilt 482.
azpiadiera-3.1
(Pl.).Palabras malintencionadas, venenosas. Emeko agoetatik sapoak urteten dabe, ire ta emaztearen kaltez. EchtaJos 182.
Zure aotik beti be, sugeak eta zapoak urteten ikusten oituta gagoz-ta!ErkiagArran 144.
sense-4
4.
(G-azp; FauMar 104),
sapo (ArzdiPeces). Rape."(Lophius piscatorius), rape, sapo"Arzdi Peces..
"
Sapoa, pescador"ElizdoEEs 1926, 33 (en una lista de peces).
"Rape, sapo, [...] (Lophius piscatorius), zapo, zapua, itsas-zapo
"FauMar 104.
v. itsas zapo.
sense-5
5.
(B ap. A),
sapo (B ap. A). "Pifia en el juego de bolos"A.
Cf. ZAPO EGIN.
sense-6
6.
(V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). "Fórmula con la que 'se hace' en el juego del escondite. Peru, zapo!
"Elexp Berg. .
azpisarrera-1
HOGEITA LAU ORDUKO ZAPO.
"Arruli (AN-egüés); alakran, ogeitalauorduko-zapo (AN-ilzarb), arruli, ogeitalauorduko-zapo (AN-olza)" Bon-Ond 144. No está claro si se refiere al escorpión o a la salamandra.
azpisarrera-2
XAPO.
(Forma con palat. expresiva). a) Sapo. Ezkillaren oiartzun, xapo / klin-klon-klun gozua... E. Igartza Olerti 1961, 104. Ara, ara, xapoak, fi taju. fu ta fi. Zendoia 169. b) (G-bet). Rape. Kolaio, pinpiño, xapo, tatxuela eta bi txautxa aundi. Inzag Kabuxa 93.
azpisarrera-3
XAPO-HERRIKO.
Mote de los naturales de Eibar. (Tbn. se aplica a otros pueblos como Goizueta, Azpeitia o Durango). "Plaentzia-tarrei, autx-errikuak esaten bagentsen, eurak, euren aldetik, xapu-errikuak esaten zeskuen Eibartarroi" Etxba Eib (s.v. autx-errikua).
azpisarrera-4
ZAPO-AHO.
Boca de sapo. Itzegin zak orain sapu-ao orrekin. NEtxAntz 29.
azpisarrera-5
ZAPO-ARROSA(sapalarrosa V-arr ap. A). Rosa silvestre. Sapalarrosa-garauen ulleaz aurpegia, gorritu-arte, igurdi bear da. (V-arr). AEY IV 221.
azpisarrera-6
ZAPO-BELAR(G-azp; -bedar V-gip). Ref.: Elexp Berg; ZestErret. "Ajo de oso" Elexp Berg. "Zapoa bezalaxe zapala da eta zain asko ditu" ZestErret.
azpisarrera-7
ZAPO-BERAKATZ(sapa- V-ple-arr-oroz-m ap. A; sapo- V ap. A). "Hierba mala parecida al ajo" A. Cf. APO-BARATXURI.
azpisarrera-8
ZAPO EGIN.
"(Hb), manquer, au jeu de quilles" Lh (pero no lo encontramos en Hb).
azpisarrera-9
ZAPO-ENARA(zapo ainara A Apend;zapokinuri Sal ap. A). "Murciélago" A.
azpisarrera-10
ZAPO-ERDARA.
(-erdera V-gip, G-azp; zapa-erdera V-gip; sapo-erdera V-gip; sapaerdera A). Ref.: A (sapaerdera); Iz ArOñ (sapó-erderia), UrrAnz (zapa-erderia); Elexp Berg (zapo-erdera); Gte Erd 73. a) "(FSeg), jerga, mal castellano" A. "El castellano hablado con disparates" Iz ArOñ. "Zapo erdera egiten du (G-azp)" Gte Erd 73. b) (zapo-erdera V-gip; sapo-erdera G-azp). Ref.: A EY I 387; Elexp Berg. "Sorgin-solasa du izena olako izketak: Eperrapan, zapadapan, zeper dupun opor (erran zadan zer dun or?) [...] Bizkaian auntz-erdera, Arronan sapo-erdera" A Y I 387. "Neska-mutikoek erabili ohi zuten kodigo sekretua, silaba bakoitzaren atzean -pa jarriz, adibidez: va-pa mos-pa a-pa ro-pa bar-pa man-pa za-pa nas-pa" Elexp Berg. "Ingurukon batek ez entenditzia nai giñuanian zapo-erderan eitte giñuan" Ib.
azpisarrera-11
ZAPO GORRI.
Renacuajo (fig.), ser insignificante. Ni al-naiz, zapogorri uts au, nere ezerezean eguzkira begiak jasotzen ausartu naizana?TAgUzt 27.
azpisarrerakoSense-11.1
(Uso adj.). Morroi zapogorria naizan onek ezetzik, beste edozeinek onartzeko laingoa ba-da, arraietan, Libe ederra. TAgUzt 286.
Eta burutik oñetaraño oro lumatu zutenean, ollo zapogorriaren antzera, irten zan jokoetxetik buru-makur eta biotzillunik. Ib. 171.
azpisarrera-12
ZAPO-JARIO(El) que echa sapos. Nor ote da nere emaztearen ogean dagoen emakume itxusi, zapo-jario ori?NEtxLBB 162.
azpisarrera-13
ZAPO KANTARI.
"Zapu kantari, rana (Darric)" DRA.
azpisarrera-14
ZAPO-KANTU.
"Canto de sapo. Zapo-kantuak etxostek lo eitten laga" Elexp Berg.
azpisarrera-15
ZAPO-KIPULA(V-gip ap. Elexp Berg;sapakipula V-ger ap. A). "Cebolla silvestre" A. "Ajo de oso" Elexp Berg.
azpisarrera-16
ZAPO-LANDARE.
"Sapalandara (V), cierta hierba" A.
azpisarrera-17
ZAPO-LARRU(zaponarru V-gip; zapanarru V-gip). Ref.: Elexp Berg. "Dícese de la piel muy morena, reseca y curtida. Soldauxkatik zapanarrua eindda etorri nitzuan" Elexp Berg. "Agromango langilliak zapanarrua eindda eukitzen dabe" Ib. Cf. zapozta.
azpisarrera-18
ZAPO-LORE.
(sapalora V-gip ap. Etxba Eib). a) "Se decía de las plantas que tienen lactus y el vulgo las supone venenosas. Botaizu ori, sapa-loria da ta" Etxba Eib. b) Borrachera. Beste batek barriz, ardao-zalea izanarren, ezeban iñoiz katurik, edo atxurrik, edo sapalorarik, edo moskorrik artuten. A Ezale 1897, 198b.
azpisarrera-19
ZAPO MORTAL(sapo mortal V-gip ap. EI 366). Sapo grande.
azpisarrera-20
ZAPO-PERRETXIKO(V-ger-arr-oroz-m-gip; sapoperretxiko V-gip; sapaperretxiko V-gip; sapuperretxiko V-gip). Ref.: A (zapoperretxiko, perretxiko); Etxba Eib (sapaperretxiko, sapoperretxiko); SM EiSet (sapuperretxiko). "Zapoperretxiko cuesco de burro, especie de seta" A. "Setas que se supone venenosas. Oiñ jaso dozuna, sapa-perretxikua!" Etxba Eib. "Sapo-perretxikuak, zintzuak baño geixago izaten dira" Ib.
azpisarrera-21
ZAPO-PORRU.
"Sapaporru (V-ple-arr), gamón (bot.)" A.
azpisarrera-22
ZAPO-SAGAR(sapo-sagar V?, G? ap. A s.v. sagar). Nombre de una variedad de manzana.
ZAPO-SALTO(V-oroz-m ap. A; zapasalto V-ple-arr-m-gip, G-to ap. A). a) "Paso en falso" A. Maitxo batekin topatu, zapasalto, ta txarro bat puskatu da lurrean. TxillLet 88.
Zein da Zuganako bidea? Artan aurrera abiatuko naiz azkar, eta ez dut geiagotan zapasaltorik emango. Ib. 124.
"Untzeak jo ta gora urten, auxe be zapo salto da, golpe, salto de reculón" A Apend. b) "Zapasalto (V-gip, G-azp), claro, sitio pasado por alto sin sembrar" A.
azpisarrera-25
ZAPO-SALTOKA.
"Txorromorrokaren antzeko jolas bat" Elexp Berg.
azpisarrera-26
ZAPO-TXIPA.
"Renacuajo" A Aezk 300.
azpisarrera-27
ZAPO-TXISTU. "
Zapo-txistua jo, ezpainak elkartuta eta irekidura bat utzirik, airea kanpoa aldera bultzatzean sortzen den hotsa, baina hots hori desegokia denan deritzogu [...]. Ongi jotzeari txistuka aritzea esan ohi diogu. Ixildu hai, zapo-txistu horrekin!
"ZestErret.