Etim. De un final en *-iu, con propagación de nasalidad.
sense-1
1.
(V, L, BN, S; Lar, Añ (V), Mg PAbVoc
Izt 75r,Gèze, Garate Cont RIEV 1933, 102, Zam Voc (V)),
ximino (L, BN, S; Ht VocGr 424, Arch VocGr, VocBN , Dv, H (L, BN, S); -iño Urt I 378),
tximinoi (V-ger-m),
tximio (AN-gip; Lcc, Mic 8r, Añ(G)),
tximiñu,
zimino (L, BN, S),
zimio,
ximiñu (SP)
Ref.:
A(tximino, tximinoi, tximio, ximino, zimino);
Lh;
Lrq;
IzArOñ(tximiño);
EtxbaEib(tximiñua);
ElexpBerg(tximiño)
. Mono."Mona"Lcc.
"Singe"SP.
"Cepho, especie de mona, tximino nabarra
"Lar.
"
Ziminoa bezain itxusia (S), tan feo como el mono"A.
"
Tximiñua balitza leztxe igotzen eban arbolen gerrixan gora
"Etxba Eib. "Tximiñuanak eitten ibilli tta azkenian ezetarako bez" Elexp Berg. v. 1 tximu..
Tr. Documentado al Norte desde mediados del s. XVII y al Sur desde principios del s. XIX. La forma tximino es propia de autores meridionales y suletinos, y ximino del resto. Hay además zimino en M. Elissamburu, Oxobi, J. Etchepare (junto a ximino ), Zubiri, J.B. Etchepare y Lafitte; tximiñoi en Bilbao; zimio en Aresti y tximio en Berrondo. En DFrec hay 4 ejs. de tximino y 1 de tximiño. Eztugu ximinoak bezala egin behar. Ax 462 (V 300).
Iaunztekoak eztiro eder ximinoa, baliz ere zetazkoa. OPr 261.
Ximinoak gora iganago eta uzkia ageriago. Ib. 481.
Ximiñoak ere eta papagaiak ekhartzen baitituzte. SPPhil 202 (He 204 ximino).
Ber gaiza lizateke tximinoa nahi lükianak maskortiari izkontü. Egiat 225.
Tximino batzuek bezela egin nai dute ekusten dutena. MgCC 113.
Galdu gaitube arrotz ta erdaldunak, ta tximino eginik jarraitu gura deutsegu aen asmuei. MgPAb 95.
Errege onek eukan mona edo tximino bat askojakina. AñMisE 154.
Beiñat eta Raton, bata tximino, / bestia gathu. ArchFab 221.
Nik daukat tximiño miragarri bat, otsein batek legez serbietan nabena. UrMarIl 13.
Otsoa hauzitan axeriarekin ximinoaren aitzinean. Gy 324.
Abiatu dire, xapelak eskuan, ximinoak iduri, itzulika eta yauziz. HbEgia 138.
Batere izpirituan izari onik duenak ezaguturen du Konfuzius ximino bat dela Yesusen aldean. Ib. 69.
Behar zituela egin gizon eta emazte bat; ba bainan, hek egin ustean, hor egin zituela zimino eta ziminosa bat. ElsbFram 31.
Lehenik landareak, gero bestiak, ximinoak eta azkenean gizonak, bere baitarik moldatu izan dire. Lap 7 (V 5).
( s. XX)Debrü txar horrek badü gützaz eraiteko / berak formarik eztü nun ezten tximino. Xikito 9.
Naiz tximiñua jantzi / modara Parisen, / tximiñua beti da / tximiñu gelditzen. UrruzZer 84.
Prakerregaz ezkondu edo tximiño bategaz ezkondu, etxakiat neuk zer gura ixango neuken geiago. KkAb I 35.
Zimino batzu bezala badabiltza satanak. Ox 50.
Zirkoaren ate aitzinian bazen zimino bat. Zub 111.
Ziminoak berak ere ez du nihoiz bere baitarik delako gaitza erakutsi. JEMed 132.
Orai mathel, begi, esku eta zangoen igitzetik ximinoa dirudi. JEBer 71.
Dabillen urari ta tximiñuari, agiñik ba'dagiriyo, urrun akiyo. Otx 30.
Arpegiz, barriz, tximiñoi baten antzekoa: motz-motza gixajoa. BilbaoIpuiB 250.
Eskillaso-abi erakutsiko dautzut eta irakatsi zelan oratu oragalluz tximino bizkorra. LarrakEG 1959 (3-6), 209s. Larregi ekian berak, naiz tximiño jantzi edo odoloste jantzi, urtero moduan, kalera azaldu orduko ezautuko ebena. SMZirik 103.
Lehoin, hartz eta zimino horiek debrua begietan iduri zuten iguzkitarat. JEtchep 40.
Zimiorik zaluienak, / utzi ditu zuhatzak. ArtiMaldanB 232.
Ori da tximinoen egikera, gizonak, egiten duena, berak ere egin bear. AndAUzta 87.
Artz batek dantzan egiten zuan atzeko anka bien gainean, sudurretik estuna ta katea zintzilik, eta tximino batek azka egiten zuan zorrien bilha. OskKurl 86.
Gure anai tximinoenganako sugarrez beteak. VillJaink 64.
Eboluzionista batzuek diotenean gizakunde guzia ziminoen aitonetarik sortua dela. LfCEEN 1973, 131.
Aingeru bat, zirudik, gurtzen duala / eta tximio bat besterik ez izan. "Gimio"
.BerronKijote 130.
Ximinoa arbolan gorago, haren ipurdia ageriago.EZBB II 134.
(ib. 107 zimino)Naiz tximiño naiz andre / errudun dedilla. Ayesta 70.
sense-2
2.ximino (L, BN ap. Lh
; H). "Au fig., imitateur"H.
Ttipiak, handien zimino.EZBB II 115.