Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos desde finales del s. XVI. Las formas más antiguas y las más documentadas tanto al Norte como al Sur son il(h)inti (ya en Lazarraga y RG ), e il(h)eti , seguidas de il(h)iti e illati (en autores guipuzcoanos desde finales del s. XIX). En menor proporción se encuentran en los textos las variantes ilhindi (en Oihenart, Lizarraga de Elcano, Duvosin y Zerbitzari), illenti (Erkiaga y BasoM ) e illunti (Balad 127, V-ger).
sense-1
1.
(V-arr-oroz-gip, R-uzt, S (-lh-); Mic 9v, Lar, Añ; -lh- Arch VocGr , Gèze, Dv (S), H (S)),
ileti (V-ple-arr-oroz-al, G-to-nav, L; SP (-lh-); Hb, H (G); ille-VP 38r, Lar, Dv (G), H),
illati (V-gip, G-to-bet),
illitei (G-azp),
illanti,
ilindi (-ll-R-vid, -lh-H),
iliti (ill-Aq 64 (AN), H(+ -lh-)),
ilenti (V-ger-ple-m-gip-al, G-goi, R),
ilendi (Sal (+ ill-); -lh- SP, H),
illunti,
eileti (Ae)
Ref.:
VocPir 97; A (illati, illeti, illenti, illendi, hilindi, ilinti); A Aezk 291; A Apend (eileti); Lrq (ilhinti); Iz UrrAnz, Als (ileti), ArOñ (illinti), To (illatiya), R 403; Elexp Berg (illati, illinti); ZestErret (illitei)
. Tizón."Tison de feu"SP.
"A muchos beneficios, mayor ingratitud, ongi eginari, ondoan illiti (AN)"Aq 64.
"
Itxindia, ilhintia, le tison"ArchVocGr.
"
Santo Laurendi, berroari illindi (R-vid): san Lorenzo, tizón (fuego) a la zarza"A.
"
Eiletia baino beltzago, más negro que el tizón. Eiletia baino yago eztuk gau lekutuko, éste no se apartará más que el tizón. Se dice de uno que estorba"AAezk 117.
v. itxindi, ilintxa. Jaun Santi Laurenti, esku batean euri, bestean ilinti. RG A, 6.
Ifernuko illhititzat munduratu baikiñen. EZMan I 82.
Atsekabek ene gorputza sekatu dute ilhetien berotasunak sukhaldea nola. Harb 339.
Mainata etxekoari, bertzegatik galdo ari bada, hire diruti, edo bihiti, emok ilhindiaz uzkiti.OPr 313.
Ilhintien edo inkatzen begiratzia. Bp II 115.
Su illhiti bat. "Lampas ignis"
.UrtGen 15, 17 (Dv suzko kriselu bat, Ker zuzi iziotu).
Illeti bat leiotik barrunera sartu zuen eta eliz-barru guzia [...] su eta gar jarri zan. Lard 545.
[Pipa piztu zuen] ileti bat su bazterrean harturik. ElzbPAd 33.
Arthiki [zion] ileti edo itxindi bat. JnnSBi 165.
Illeti baten galdetan eskuak erre zizkioten. InzaAzalp 22.
Zure bijotza sutan imiñi Jel-maitasun-illintijak. Enb 61.
Eskuan artzen badet / sutako illantia. MendaroTx 229 (103 illenti).
Illati-mutur goria. JMBELG 86.
Ongi eginari ondotik illeti.ZerbGH 1936, 311.
Kolko barruan sortu yakan illentia egundoko sumendi ta gar-meta biurtu yakanean. ErkiagArran 102.
[Ardoa] griña txarren illati, / osasunaren pipi. NEtxLBB 365.
Aditz sintetikoa hartu du batipat Olabidek enseiukarrean bezala, hemen metatu ditu ikatz-ilintirik bizienak irakurlearen buru gainean. MIH 349.
v. tbn.
msOñ 79v. Egiat 179 (-lh-). Añ LoraS 86 (-ll-). Zav Fab RIEV 1907, 537. AB AmaE 364 (-ll-). Or Mi 79 (-ll-). Rollo 20T. Gand Eusk 1956, 210. Illiti: Cb Eg III 324. IntzSerm 184. VMg 107. Illeti: Gco I 216. fB Ic II 61. Prop 1891, 230 (-l-). Ag G 214. Onaind in Gazt MusIx 150. Illati: Bv AsL 182. AJauregi EE 1885b, 176. Garm EskL I 82. Illenti: BasoM 84.
sense-2
2.ilindi (-lh- Dv, H), ilendi (Hb (+ -ll-)), ilengi (AN-ulz ap. Iz Ulz), ilinge (Ae). Tizón (enfermedad del trigo). "Nielle, maladie du froment" Dv. "Illengíe, el tizón del trigo, etc." Iz Ulz. Cf. VocNav, s.v. ilindia e ilingua. Ilinti gatxek poda dezala / an jaiaiten dan borrea. Lazarraga B5, 1159v.
[Ez da] ogi arras ilhindi gaberik. DvLab 47 (v. tbn. 54).
Lurraren gainera athera baleitez gosetea, edo izurritea edo aireko usteldura edo ilhindia. Dv3 Reg 8, 37 (Ol, Ker gorrin
).
azpiadiera-2.1
"Cizaña"A, que cita el ej. de Duvoisin (Lab 45; v. supra)."(Lychnis-Githago)"ZerbGH 1931, 321.
Ez othe diote han hemenka ilhindiari "lanoa" bardin erraten? Ilhindiaren bihiek kalte handiak egiten ahal dituzte, pozoin hutsak baitire. ZerbGH 1931, 321.
azpiadiera-2.2
"Poculum, medicamentu amatorium, amudio herrautsa, amudio illhitía
"Urt II 16.
sense-3
3.ilindi (B, AN-egüés, L, Sal ap. A; VocB). "Espiga de trigo podrida en la planta y en el maíz una cosa negra" VocB. "Espiga muerta de trigo" A. Iten dúgun pixka edo púska in dezágun óngi Jangoikoaren amóres; ez banidádes, ezi ori litzake ilindia ta ilaun. Aizeak daráma. LEUrt(ms.) 55r (Harriet traduce "nielle").
Ilindi edo ilintxe urte, gari edo ogi urte. (Refrán). Herr(ap. DRA
).
azpisarrera-1
ILINTI-BELAR.
"Artemisia, [...] illithibelhárra, artemisiabelharra" Urt II 368.