Tr. Tr. Documentado desde Lazarraga, es infrecuente en los textos hasta mediados del s. XIX. A partir de esta época es de uso casi gral., aunque escasea en los vizcaínos (lo hallamos en E. M. Azcue, Azkue, Otxolua (11s.), Eguzkitza (RIEV 1927, 436), Erkiaga (Arran 36 kaltza) y Ayesta).
La forma más empleada es galtza (galza en Haramburu y, junto a galtza, en Aguirre de Asteasu (II 52)); kal(t)za sólo lo hemos encontrado en Lazarraga, en E.M. Azcue (PB 257), Azkue (BeinB 91) y un texto de AN-larr recogido en el CPV (I 176) de Azkue. La pérdida de la -a se ve escasamente reflejada en nuestro corpus: el ej. más temprano es galtzik en AzpPr (73); hay galtz en Orixe (Mi 14); en Alzaga, p.ej., hay galtza zarrak (Txib 96) y galtzik (97); tbn. en una canc. pop. en Orixe (Eus 372) se lee galtzarik y galtzik en estrofas contiguas. Aparece con edo pantalon en Barbier (Sup 42 y 45), Zubiri (115) y en un ej. de Eskualduna (3-1-1908, ap. DRA).
sense-1
1.
(G, L, BN, S; UrtGram 26, Lar, Añ, Dv, H(G, L, BN)),
galza (B; IC 441v, Deen I 47 y II 110, Volt 69, SP, Ht VocGr 344, VP 32v, Arch VocGr, VocB),
kaltza (V, G; -lz-Lcc)
Ref.:
A(galtza, galza, kaltza);
Lh;
IzTo(galtzak);
GteErd 249;
ZestErret
. Pantalón; (ant.) calzón, calza(s). Empleado en plural y, mucho menos frec., en sing.; dan galtzak (o variantes) en pl. todos los lexicográfos, salvo Deen, Archu y VocB. "Calças" Lcc. "Galzak, haut de chausses, zaragoillak" SP. "Zahón, zafón, calzón ancho, galtza zabalak" Lar. "Bragas, calzones", "calzas, calzones" Lar, Añ. "Galtzak askatu (G-to), [...], soltar los calzones" A. Cf. VocNav s.v. galzas. v. praka. Oi eztot zerren azkero janzi / seda finozko kalzea. Lazarraga A24, 1195v.
Halako galza suerte ez[t]ituela ekharriko [iuratzea]. Harb 167.
Galtzerdia, galtzen erdia. ES 88. Galtza pare pana finak. (1751). SenperEus 151.
Izaten ere dá presúnzio soñékoes, sonbrélluas, pañóloas, gálzas. LE(
inBOEanm 672
).
Batzuek daudela [Elizetan] galtzak belaunetan estu gabe. AA I 530.
Galtzak altxaturik [ibasoa] baitzuen iragan. Gy 305.
Gorphutza galtzetan xizku hertsi batean bezala sarthua. HbEgia 29.
Galtza berri gorriak. Afrika 55.
Amerikano bat zan / guztizko apuruan, / ori're or juan da / galtzak ya galduan. Noe 115.
Galtza pana moratuak. Xe 214.
Erdarazko galtzak. UrruzUrz 32.
Galtzak moda zaharrean eginak, erran nahi baita zubi handia zutela. ElzbPAd 6.
Odei artetik eguzkia ta galtzaren zulotik larrua. Ezale 1898, 158b.
Galtzaren atzian tarratara aundi bat duela. Iraola 97.
Botoin hori batek biltzen deie osoan, aitzinerat, ixtapeko galtza. JEBur 26.
Lau galtza urdin astegunetan jazteko. AgG 50.
Tripa lagun duala, galtzak ia erorian. UrruzZer 140.
Arabakitutako galtzak. AlzTxib 97.
Andre bat ikusi det / joan den astean, / gizonaren galtzakin / [...] taberna batean. JanEd II 38.
Bere zango luze luzeak sartzen ditu galtzetan. BarbSup 42 (48 galtzarik).
Polliki polliki khentzen ditu beraz bere galtzak. Ib. 46.
Galtzetako ziloak. Ox 154.
Galtzak askatu ta pikotxean jarriaz. MujPAm 79.
[Indianoek] galtzak ez dituzte nahi, galtxoinak aski zaizkote. ZerbMetsiko 251.
Pedazuak galtzetan. Etcham 75.
Bere galtzak betetzen ditu / ipurdiyetan txit ondo. TxB II 220.
Iztar lodiak sedazko galtzetan izkuta zitinan. Urrezko amar kaskabilo zitiñenan inguruan galtz oriek. 'Un caleçon de soie'
.OrMi 14.
Bi galtza-pare. Munita 70.
Pijama-galtzak. MdeHaurB 62.
Gabriela (Sartuz... Galtzez bezti). LarzIru 52 (acot. escén.).
Globodun galtzak. ErkiagBatB 42.
Galtzen hegaletan. LarzSenper 58.
Lokatzetan billatzen nituan kartutxoak nere galtzatan garbi-garbi egin eta ematen nizkan. Salav 98.
Soldadu-galtzak. Ib. 87.
Galtzetako sakelean arakatuaz. LabSuEm 188.
Lau gizon direnian / plaza baten erdian / galtza xuritan abian / lanian [pilotan]. Mattin 59.
Zirazko galtza ta jakea.EtxabuKontu 120.
Galtza urdin ta kazadora beltz lodi banarekin jantziak. AtañoTxanKan 245.
Bildurrik geiena izaten genduan galtza eta gona argiak mantxatzeko belarrarekin.BBarand 73.
Bere galtza beltx, marra xuridunak ezarririk. LarreArtzainE 11.
Eguraldi ona denean, itsas-ertzeko arkaitz-mutur batera joango zaizkizu taldeka, galtzak zuri eta gerrikoa gorri. MIH 310.
v. tbn.
Prot 69. Echag 119. Ud 63. EusJok II 88. Sor Bar 35. PArt in Bil 173s. A Ardi 25. FIr 146. MendaroTx 219. Ldi BB 6. Or Eus 308. Auspoa 135, 85 (ap. ELok 122). Lf Murtuts 47. JAIraz Bizia 71. Etxde JJ 92. Anab Poli 54. Arti Ipuin 47. Ugalde Iltz 24. Olea 117. Uzt Sas 150. Berron Kijote 227. Kaltza: A BeinB 54.
azpiadiera-1.1
"
Galtza berriyak in, ustegabeko gasturen bat egin edo eginarazten digutenean esan ohi da: isunen bat jartzen digutenean, zerbait baliotsua apurtzen zaigunea, etab. Bapo moteill, oaiñe indizkiu galtza berriyak!
"ZestErret.
azpiadiera-1.2
(Como primer miembro de comp.). Atera deutso biotzori, / gorde dau kalza-mudoetan. Lazarraga A25, 1197v.
Galtza-sahets eta maipuliseko esku-muthurrak gorriz galonatuak. JEBer 58.
Galtz-aintzineko botoina barneko-motxeko botoin-xiloan emana duzu. LfMurtuts 101.
Mukizuek galtza-zuloetatik ipurdia ageri duten bezela. AnabPoli 25.
Galtza-botoiak josteko. AZink 93.
v. tbn. Berron Kijote 224.
azpiadiera-1.3
(Empleado en ciertas exprs., como atributo masculino y/o representación de la autoridad en el hogar).Pantalones.
Cf. GALTZAK JANTZI. Edozein bitarik nukeien emazte, / Nere galtzak laster hark nahi lituzke. Gy 20.
Gizonik ezta ondo biziko andriak galtzak baditu. PE 46.
Mingañez dirudizu / gizon guziz ona, / baña galtza danetan / ez dago gizona. UrruzUrz 54.
Gizonaren trazik / ez daukazu kasik, / orrelakuak eztu / merezi galtzik. AzpPr 73.
Erakutsiko dio sorgin zaharrari, Xoanek derabiltzkala galtzak, eta ez Xanetak...BarbSup 98.
Gizona laster bigalduko du / soñeko galtzak kenduta. TxB I 63 (v. tbn. soñeko galtzak kendu en Xe 244).
Bainan hor aita bixtan emanik, / --galtzak soinean baititu-- / bi hitz zautan adrezatu; / bortxaz nuen obeditu. Etcham 99.
Etxe artan ikusia zegoen zeiñek zituan giltzak... giltzak eta galtzak!NEtxLBB 122.
Euskaldunak ere badira, soñean galtzik merezi ez dutenak.TxGarmBordaB 104.
v. tbn. Moc Damu 10. Echta Jos 181.
azpiadiera-1.3.1
(Ref. al varón). Dantzan eta dantza ondoan beti galtza tartean ibiltzen omen duk [Engrazi]. EtxdeJJ 54.
azpiadiera-1.3.2
Galtza-zar batendako, gona-zar bat ez da faltako. (AN-5vill). InzaNaEsZarr 1694.
azpiadiera-1.4
(Fig., lugar que se asigna a ciertos sentimientos, sobre todo al miedo y similares). Ez diteke gizona deskansu galtzetan; / bazter guziak ere dire pirpiretan. HbEsk 225.
Yaunskila harat-hunat abiatzen da, galtzetan hertsi, nihon ezin egonez. HbEgia 30.
Etorri ziranian / bigarren aldiyan, / jendia larri zeguen / galtzan ipurdiyan. Afrika 124.
Zer ikharak nituen galtzetan, eskolara igatean!ElzbPAd 47.
Bazeudek oraintxe iru, mundu zabalean, gu baño estugo galtzetan daudenak. AyerbEEs 1916, 184.
Ez dituk, naski, galtzetan lasai / galdun naiz irabaztuna. "No las tienen todas consigo"
.OrEus 303.
Galtzak ezin arturik / ak beldurrarekin. Ayesta 24.
azpiadiera-1.5
(Con gorri, ref. al diablo). Cf. galtzagorri. Barrabas dabill gu toriatzen / galtza gorriyak jantziya. Xe 346.
Arako an dagona, Beltxeran-erria; / barrenagoko arek Galtza du gorria..."El de las diablejas"
.OrEus 249.
sense-2
2.
(V-gip, G, L, BN, S; Chaho, Gèze, Dv(BN), H(BN, S)),
galza (G, AN, BN, S; Aq 922, VocBN),
kaltza (V-gip, G, S),
galtz (AN-egüés-ilzarb-olza)
Ref.:
A(galtza, galza, kaltza);
Bon-Ond 152;
Lrq;
IzArOñ(káltzaak);
EtxbaEib(galtzak);
ElexpBerg;
GarmLexEV 162
. Media; calcetín. "Media(s), galza(k)" Aq 922. "Bas" Bon-Ond 152. "Le dialecte souletin donne à la culotte le nom de zarabolla; et galtza(k) en cette dialecte, ne se dit que des bas" Chaho. "Ilezko galtzak, bas de laine" Dv. "2. (BN, S), bas. Syn. galtzerdia. 3. (BN), jarretières, guêtres. Syn. de galtxoina" H. "Káltzaak, kaltzámotxak, kaltzáluziak, calcetines, medias" Iz ArOñ. "Andrazkuenak galtzak, gizonezkuenak, galtzetiñak" Etxba Eib s.v. galtzetiñak. "Galtza, galtzerdia" Elexp Berg. "Galtziek (V-gip), calcetines de lana. Lanazko galtziek" Garm LexEV 162. v. galtzerdi. Heure on artuengatik dauskin galtzaparea [...] galtzak baldin baitun [...] heure on artuengatik dauskin balinba. "
Medias"
.((Pamplona, 1612ReinEusk 125.
Au bere gixonaren prakai ipingi bat ezarten, ori galtza zarren batzuk errepasetan. KkAb I 68.
Kottadak eztauko oskirik, ez galtzarik. Altuna 21.
Ardi-uliakin, berriz, galtzak egiten ziran. AndAUzta 106.
v. tbn. SM Zirik 122.
sense-3
3.Funda o envoltura del embutido. Odolkia âztu zulatzen, lêrtu zaio galtza. OrEus 60.
azpisarrera-1
GALTXA.
"Dim. de galtza" H.
azpisarrera-2
GALTZA BARNEKO.
"Galsa barnigua, naerbuxur, Unterhosen, calzoncillos" Deen I 48. Cf. galtzagaineko.
azpisarrera-3
GALTZA-BARREN.
Bajo del pantalón. v. GALTZA-ZOLA. Kaltza-barrenetik oratuak. ABeinB 93.
Oñetako larru gogor zanko erdiraño baño geiagokoak, galtza zabalak, oñetakoan barrenen galtzabarrenak zirala. JAIrazJoañixio 113.
Etzan orduko asi ziran galtza barrenetan gora maiztarrak [='parásitos']. BBarand 121.
azpisarrera-4
GALTZA-BERNA(-ea (det.) Lar H; Añ). "Polaina" Lar, Añ. "Jambière" H s.v. galtxoina.
azpisarrera-5
GALTZA ESPORT.
Media larga de tipo deportivo. "Mutikoek edo futbolistek erabiltzen dituzten belaunerainokoei galtza esportak" Elexp Berg.
azpisarrera-6
GALTZA-ESTUN.
Cinturón. Giltz ori galtz-estunetik esegita eroian. OrTormes 37.
azpisarrera-7
GALTZA-IPURDI.
v. galtzipurdi.
azpisarrera-8
GALTZA ITSU.
"Galtza-ütsiak (S-saug), bas entiers" Lh. "Galtza-ütsü (S-saug), chaussette avec pied" Ib.
azpisarrera-9
GALTZA-JIPOIETAN.
En calzas y jubón, con desaliño. Andra ditxabageau, barriz, sei ilekoaz maiaetan; / ene etsai traidorea / pozik kalza-juponetan. Lazarraga 1197r.
azpisarrera-10
GALTZAK ASKATU.
Soltar los pantalones (euf. por 'defecar'). Larri zebillen, baña galtzak askatzera ez zan ausartzen, jende asko zebillen eta. MujPAm 79.
Ni, galtzak askatzeko gogoz bainengoan, baztar batera joan eta nere egin bearra egiten lasai asko asi nintzan.Alkain 49.
azpisarrera-11
GALTZAK BETE LAN.
Mucho trabajo. Etxea jaso ondoren, zorrak ordaindu bear, eta aziendak ere bear, bazeukateken galtzak bete lan. AtañoTxanKan 45.
Guk emen daukagu galtzak bete lan. TxGarmBordaB 58.
Nik beintzat aalegin ori egin det. Ala ere, galtzak bete lan izango det asmatzen. Zendoia 8.
azpisarrera-12
GALTZAK ERAITSI ( (V-m)).
"Kaltzak eratsi (V-m...), evacuar necesidades mayores; litm. bajar los calzones" A EY III 287.
azpisarrera-13
GALTZAK ERANTZI(kaltzak e. V-m ap. A). "Evacuar una necesidad, lit.: bajar los calzones" A.
azpisarrera-14
GALTZAK GOITITU.
"(B), remangar los pantalones" A.
azpisarrera-15
GALTZAK JANTZI.
azpisarrerakoSense-15.1
a)(Fig.).Crecer, hacerse mayor.
Mutiko biak kaltzak jantzi ebezanean, joaten zirean urruntxo, bide, solo ta basoetatik. EchtaJos 29.
azpisarrerakoSense-15.2
b)(Fig.).Tomar la autoridad en el hogar.
Ai, au munduko saltsak! / Andreak jantzi dizkit galtzak. NEtxLBB 399.
azpiadiera-2.1
Ser varón.
Asteasun etzeok galtzak jazte'itunik, / opizio onetan autsiko naunik. TxB III 25.
azpisarrera-16
GALTZAK LASATU.
"Galtzak laxatu (L-ain), galtzak lixatu (L-côte), soltar los calzones" A. v. GALTZAK ASKATU. Laisterka Manex, ezker eskuaz / estutzen zula sabela, / zuzen-zuzenik urriztirantza, / naski galtzak lasatzera. OrEus 306.
azpisarrera-17
GALTZA-KORDA.
Cuerda con que se ata el pantalón. Izaten ere dá presúnzio soñékoes [...], galzakórdas, zapétas. LE(
inBOEanm 672
).
Zure galtza-kordak izain du korailo ori!(AN-erro)'Tú adelecerás de ese defecto'
.InzaEusk 1927, 144.
azpisarrera-18
GALTZA LABUR.
Pantalón corto. v. GALTZA MOTZ. Galtza labur ferdekin, galtzardi xuritan. HbEsk 220.
Kaltza laburdunari. ABeinB 89.
azpisarrera-19
GALTZA LUZE.
azpisarrerakoSense-19.1
a)Pantalón largo.
Galtza luzetan dire oraiko gizonak. HbEsk 185 (tbn. galtza luze en Hb Egia 74).
v. tbn.
Egunaria (ap. DRA, que no da más ref.). Arti MaldanB 211.
azpisarrerakoSense-19.2
b)Calzoncillo largo.
Gizona arraiazko galtza luzekin eta emakumea barneko janzki zuriak agerian!OskKurl 216.
azpisarrera-20
GALTZA MOTZ,
GALTZA MOTX.
azpisarrerakoSense-20.1
a)GALTZA MOTX (StJayme AnV 9; galtza mutx S ap. Lh y Lrq; Chaho, H (S)). "Galtza mutxak, bas courts ou sans pieds, qui s'arrondissent en couvrant une partie du soulier" Chaho. "Jambières" H. "Galtza motxak, sorte de bas en laine grossière dont la partie corresp. au pied manque" StJayme AnV 9. Cf. VocNav s.v. galzamoch. Eztireia komediant halakoak errege ta trükader izanik, beren galtza mutxetara ta lürretara ethortzen ta errege zena atzo, herrestan egün gertzen. Egiat 167.
Segur nuk ba orai ere ibil itekela goxoago eskalapoin eta galtza motxekin. Zub 66.
azpisarrerakoSense-20.2
b)GALTZA MOTX (AN-erro ap. A Apend; H (G, L); galzamots B, S ap. A; VocB (galz-)). "Galtzamotxak (G, L), culottes courtes" H. "Calzón corto" VocB, A. "Galtzamotx (AN-erro), galtza, pértola [?]" A Apend. Cf. galtxamotx. Haren galtza motxak edo zarabilak ziren balus finez eginak. ElsbLehE 8.
Zaragoil edo galtza motzen azpian, zangoak narruzko lotkarriz ertsiki josiak zeuzkan. LhYol 9.
Han ikusten gintuen foot-ball delako joko basan, galtza motz batzu soinean. ZerbGerlan 33.
Azkaindar neskatxa bat short direlako galtza motz petrailak soinean plazaren erdian!ZerbAzk 30.
Lortu eben, kaltza motzak jantzi ta eskularru andiak eskuan sartuta, ring-ean ikustea. EtxabuKontu 175.
Gizon ura galtza motxetan ikusita. AZink 43.
Berriz segituan galtza motxetan jimnasia. Albeniz 59.
v. tbn. Urruz Urz 22. Anab Usauri 70. Galtza motx: Hb Esk 185. Atheka 46.
azpisarrera-21
GALTZA-PUTZ.
Pantalón ancho. Ibiltzen zanean, galtza-putz aiekin, kristaua baño atea obeto zirudian. AnabUsauri 7.
Jarri zituzten galtza putz batzuk eta eskalaproiak.AnabPoli 56.
Baziran buru-gañetik lurrerañoko jantziak txano ta guzti, eta baziran jantziaren bearrez zarpallez josiak, galtza-putzak. AnabAprika 18.
azpisarrera-22
GALTZA-TELA.
"Galtza-tela (L; Hb), pantalons d'étoffe bleue, communs" Lh (s.v. tela; no lo encontramos en Hb).
azpisarrera-23
GALTZA TXIKERRETAN.
"Kaltza txikarretan iñor ikusi, ¿paños menores?" A Apend.
azpisarrera-24
GALTZA TXURI (Añ, H (g. xuri); galtxatx- Lar Chaho ( Lh galtxa xuri) y H),
GALTXURI (Lar Chaho).
Calzoncillo(s). "Galtxatxuriak se dit particulièrement, d'une sorte de caleçon à l'usage des pêcheurs et des tanneurs qui travaillent tout nus, et des Religieux déchaussés qui ne portent point de chemise" Chaho.
azpisarrera-25
GALTZA XABAL.
"Galtza xabála, la polaina (de lana)" Iz Ulz. Cf. VocNav: "Galchasarales, especie de polainas de lana (Valle de Erro)"; cf. tbn. s.v. galchapertolas.
azpisarrera-26
GALTZA-ZOLA(BN-arb ap. Gte Erd 49 s.v. gonaren behealdea). v. GALTZA-BARREN.
azpisarrera-27
GALTZA-ZORRO. "Ipurdi-azpian, prakak betetzen ez direnean ateratzen den poltsa modukoa. Hitz hau ia beti pluralean erabiltzen da. Galtza zorro earrak dazkak, ez al dek bate jaten eo?
"ZestErret.
Ik esaten dek toki aundia / detala galtza-zorruan, / txikiak baño zaiñ fuertiak / zeuzkat nik auen barruan. Auspoa 91, 37.