Tr. Documentado al Norte desde mediados del s. XVII y al Sur desde principios del s. XIX. La forma general es zimurtu. Hay ximurtu en Haraneder, Zavala, Goyhetche, J. Etchepare (tbn. zimurtu ), Barbier, EG y Erkiaga (en éste último junto a tximurtu ), tximurtu en Moguel, V. Moguel (junto al gral. zimurtu ) y Kirikiño; xümürtü en un artículo de Eskualduna, simurtu en D. Agirre y Mendaro Txirristaka (288) y zimurdu en Ibiñagabeitia. En DFrec hay 2 ejs. de zimurtu y 1 de ximurtu.
sense-1
1.
(V, G, AN, L, BN, R; SP, Urt IV 168, Lar, Añ(G), VocB),
simurtu,
tximurtu (V, S; Mic 5v, Añ(V)),
txumurtu (S; Foix ap. Lh.),
txumurritu (R-is),
ximurtu (V-gip, AN-ulz, L, B, BN; VocBN, H),
xumurtu (xümür-Gèze)
Ref.:
A (tximurtu, txümürtü, ximurtu, zimurtu); Lh (tximurtu, txümürtü); Iz R 405, Ulz (zimur), ArOñ (ximurtu, izurdura); Etxba Eib ; Elexp Berg e Izeta BHizt2 (ximurtu); Gte Erd 150. Arrugar(se), fruncir. "Rider" SP. "Caperare" Urt IV 168. "Arrugar el vestido" Lar. "Arrugar la carne, el cuero" Ib. "Arrugarse" Ib. "Avellanarse, ponerse enjuto, arrugado, seco, a modo de avellana" Ib. "Fruncir" Añ. "Rider, renfrogner, froncer, froisser" Dv. "Rider; chiffonner" Gèze. "Froncer, froncé" VocBN. "Se rider, contracter des rides. Zahartzeaz ximurtzen da batbedera, chacun se ride en vieillissant. [...]. Adinak ximurtu nau, l'âge m'a ridé" H. "Txümürtü, arrugarse. Gizun-larrüa adinareki tzümürtzen [sic] düzü eta urhatsa baraxten (S), la piel del hombre se arruga con los años [...]" A. "Txümürtü (S-saug): 1.º plisser les lèvres; 2.º chiffonner; 3.º rider" Lh. "Egun baten zimurtu dozu soñekua" Etxba Eib. "Amandra zarrari leztxe, etorriko jako zimurtutzia berari be" Ib. "Praka zuri orrek belaxe ximurtzen die" Elexp Berg. "Gure amatxi ximurtu zaiku" Izeta BHizt2. "Bekozkoa zimurtu dik (G-azp)" Gte Erd 150. Zahartzean [...] ikhara ethortzen da, larrua zimurtzen da, illea urdintzen da [...]. Ax 182 (V 123).
Nork farra egingo ez du, atsoturik eta zimurturik dagoan emakume bat apaintzen bada. AA II 92.
Zahartu direino, ikusten dire idortzen, zimurtzen, ihartzen. HbEgia 62.
Manuela berriz, ezpañak zimurtuta esan zitekean okasio billa zegoala negar egiteko. ZabGabon 51.
Haren burua bethiereko ikhara batek hartua da eta haren larrua dena zimaildua eta zimurtua. Prop 1903, 18.
Baño ala ere, iñoiz edo berriz, etxeaz oroitzean, bere kopeta leuna zimurtu oi zitzaion Joseri. AgG 148.
Larrü puska hari xümürtzen edo biltzen zeitzoien üngürian bazterrak. Eskual 7-2-1913 (ap. DRA
).
Bere muthur makoa zimurturik, sudur ziloak... sua dariotela. BarbSup 95.
Baratzetako lanari ere sudurra dute zimurtzen. Etcham 226.
Zakurrak muturra zimurturik, hortz zorrotz batzu erakusten zituen. Zub 26.
Etzun besterik esan, bekaina zimurtzearekin, dardarazten du yainkosa aizuna. OrMi 133.
Doi-doi zimurtu zitzaion kopeta par-egterakoan. AnabUsauri 137.
Erkaitzak ximurtzen daizkola ezpain-xokoak. JEBer 69 (30 zimurtu).
Bekañei eragin, bekokia zimurtu... LdiIL 42.
Bekokia kiñu batez zimurturik, zorrozki begira zeukan gizonari esan zion. EtxdeAlosT 72.
Lurrean dautzazenak, euriak busti ta zimurtuta, beren xarma galdu dute ta illen antza artu. TxillLet 92.
Ez egizuz larrosa-orri usaintsu direan ezpain gorriok, mukertasunez tximurtu... ErkiagArran 100.
Etzitzaion arpegiko azalik batere zimurtu. NEtxAntz 141.
Euriak ditu gure hegalak bustiak, haizeak zimurtuak. GH 1959, 58.
(ap. DRA)Emen papera puskatua ez, bañan zimurtuta dago. AZavala(
inAfrika 143n
).
Onezkero begi-tartea zimurtu du. NEtxLBB 8.
Orai eskuak ximurtu zaizko / zainak hor dauzka urdinik. XaOdol 345.
Zankoetan baldartu, / gerria okertu, / bizkarretan makurtu, / azala zimurtu. Ayesta 101.
Adin haundi batek larrua ximurtua ziolarik. LarreArtzainE 75.
Kukuak, adi-adi, ez du aurpegirik zimurtu. MEIG I 113.
Gure iritzien berri jakiten badute ere, eta nekez helduko dira horretaraino, bizkarra zimurtuko digute, onenean ere. MEIG IV 99s.
v. tbn. Elzb PAd 27. Zerb Ipuinak 330. Mok 10. Tx B I 62. EArzdi in Kk Ab II 5. ABar Goi 45. And AUzta 135. Izeta DirG 22. GH 1972, 132. Ximurtu: EG 1952 (1-2), 55.
azpiadiera-1.1
(Lar),
tximurtu (Lcc),
zimurdu. (Part. en función de adj.). "Arrugada cosa, gauza tximurtuoa
"Lcc.
"Arrugado, zimurtua
"Lar.
"Carrujado"Ib. Bisaia gaitz, triste eta zimurtu batekin. SPPhil 7.
Bekoki tximurtu ta begirada aserratu batekin esaten dio [...]. VMg 1 (110 zimurtu).
Orain jarriko zera kopeta illun ta zimurtuarekin. AA II 95.
Bidea zabaltzeko este ximurtuari. ZavFabRIEV 1907, 537.
Txitxarra gelditu zan / argala, umilla, / este zimurtuakin / eta erdi illa. ItFab 55.
Zigarro-papel liburutxu okertu ta tximurtu bat. KkAb I 102.
Atxo bat iduri zuen, bere ezpain sartu ximurtuekin. BarbSup 102.
Gizon xahar, atso ximurtu eta haur mukitsu guziak. ZerbMetsiko 212.
Bizkor atera zun sakeletik karta zimurtua. TAgUzt 243.
Arpegi illun, gazte tximurtu, mingain nabarmen, billoizkeri limurituak. ErkiagBatB 135.
Landare onen egosia guztiz garratza duzu, ta edan ezkeroz, muxin, parista, keiñu ta giar-zimurduak ezpain-ertzean. IbiñVirgil 53n.
azpiadiera-1.2
(Part. en función de sust.). Aurpegiko mantxak eta zimurtuak agertzen zituan ispilluagandik emakume batek begiak kendu oi zituan bezala. AA III 422.
azpiadiera-1.3
tximurtu (G-nav ap. OndBac),
ximurtu (Urt I 134s, H). Marchitar(se)."Adarescere, [...] ximurtu
"Urt I 134s."
Goizegi bildu udariak ximurtzen ohi dira, ez ontzen, les poires trop tôt cueilliés se rident"H.
"Marchitarse con el calor"OndBac(s.v. ikatu).
Zeiñetan deus ezin desegiñ, ez ustel, ez zimur baidaiteke. He1 Petr 1, 4.
Lurrean landatuak diren eder diren loreak ximurzen eta iharzen dire eskuetan erabilzeaz. HePhil 203 (SP 201 zimeltzen).
Hala nola lili batek fresko eta eder izaithia bere errotik idokiten baitu eta bildus geros fite zimurtzen edo deseiten baita. AR 262.
Bihotz bigun aiek sasartean jaiotako arrosak bezela, edo kezka samiñen aranzen bidez itoak, edo griña makurren berotasunaren bidez zimurtuak. ArrBearg 569 (cf. BIHOTZA ZIMURTU).
Gorputzaren edertasunari, baratzako loreari bezela, eguzkiak ikutzen dionetik, laster etortzen zaio zimeltzeko ta simurtzeko ordua. AgSerm 483.
Liriyuak zimurtzeko, xomorro baten ikutua naikua du. ArgiDL 4.
Irusta-belarra barrutian otzak zimurtzen dunean, Bikendi, neska ederraren bordara urbiltzen zen. OrMi 54.
[Zuriñeren gero-asmo-lore iruikoitzak] ximurtu ta idortu egin ziran. ErkiagArran 178.
azpiadiera-1.3.1
(Fig.). Inoiz zimurtu, ez tximeldu, ez gutxitu, ez aituko eztan sari ederra. AEEs 1916, 307.
azpiadiera-1.4
Encoger. Kontentuz beterik / zebillen arat-onat egin gabe lanik, / baña nola zimurtzen zijoan sabela, dio: Ezin biziko nak beti onela. ItFab 256.
Janarien urritasunez urdailla nehetzen eta zimurtzen joan zitzaion. EtxdeJJ 183.
azpiadiera-1.4.1
(Ref. a la bolsa de dinero). Bolsia tximurtzeko / ta buruba unatu, / eztaude nekatubak / lan txikiña artu. Ulib(
inFrantzesB II 37
).
Baldin zuen poltsak zimurtuak badaude zeren nagusiai eman diozuten azkeneko arditerañokoarekin, Txomin Urretak badik oraindik bost errealeko zar bat. ZabGabon 27.
Artzaiak berak uste baiño len zimurtzen dirade poltsak. UztSas 61.
azpiadiera-1.5
Gura ezpadogu esan daijen atzeti biotz zimel edo tximurtubak daukaguzala. Mg PAb 131s (cf. infra (2)).
azpiadiera-1.6
Plegar, doblar. Iru kamionak txitxare baten antzera mugitzen ziran: zimurtu egiten zan irurak oso urbil jartzeraño, ta luzatu kamionak alkarrengandik urrutiratzen ziranean. AnabAprika 75.
azpiadiera-1.7
[Zenbat donado eta mutxurdin] Jainkoaren adiskidantzan aski barna ez biziz eta beren buruaz hartuegi izanez, ximurtzen direnak.Othoizlari 1971 (n. º 64), 4.
sense-2
2.
(L, B),
tximurtu (Sal, S, R),
ximurtu (B)
Ref.:
A(tximurtu, ximurtu, zimurtu);
Lh
. Hacerse tacaño."
Geienean zagartzera zimurtzen da jendea (B), generalmente las personas se hacen tacañas a la vejez"A.
"Devenir chiche"Lh.
azpiadiera-2.1
(Part. en función de adj.).Mezquino. Den herri xumeeneko apez apalenak beiratu behar du xokokeria hertsi eta ximurtu batetarik. LarreArtzainE 226.
sense-3
3."
Tximurtu [...] (V-oroz), rizar el pelo"A.
azpiadiera-3.1
+ ximurtu. Rizar (el agua). Haizerik mendrenak / Apenaz ur-gaiña ximurtzen duenak. Gy 172.
Aizeak biztu, urak zimurtu. "Se riza"
.OrEus 391.
Ponpolo aiek ixil ixil datoz eta an lertzen dira gain-axala iotzearekin eta ez dute ura zimurtzen. OrQA 185.
sense-4
4."
Tximurtu [...] (R), reñir"A.
sense-5
5."
Tximurtu [...] (R), enredarse una cuerda"A.
azpisarrera-1
BIHOTZA ZIMURTU.
Sufrir un desengaño, una desilusión. Orra berriro nere biotza zimurtu. AnabAprika 70.
azpisarrera-2
ZIMURTZENTXE(Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Aitak khendu zioen eskutik aldaska eta nigarra ezin atxikiz begithartea zimurtzenxe baitzuen... Prop 1912, 89.
(ap. DRA)